O ’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

O ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI


MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

Fan:
Mavzu: Nafas tizimi filogenezi va buzilishi

Tayyorladi: Anorqulova Mahliyo
Bajardi:
TOSHKENT 2023
Reja:
1. Nafas organlari: O`pka, bronxlar, plevra kukrak oraligi anatomiyasi
2. Nafas organlari ontegenezi va filogenezi
3. Nafas organlari funkpional anatomiyasi
4. Nafas organlari soxasidagi bezlar anatomiyasi, funksiyasi
O`pka (pulmonez)
O`pka (pulmones grek. Pneumo - pnevmaniya suzi shundan olingan) bir juft bulib, kukrak kafasining (cavita thoracis) ikki tamonida joylashgan . Ung va chap O`pka urtasida yurak, kon tomirlar va kuks oraligi joylashgan. O`pkaning uchi (apex pulmones) birinchi kovurgadan 3-4 sm yukorirokda turadi yoki orka tymondan XII kukrak umurtkasining ruparasiga tugri keladi. O`pkaning uchida unchalik botmagan kovurga egati (sulcus subclavus) kurinadi.O`pkani kovurgalarga tegib turadiga (facies costalis) va bir - biriga karab turgan kuks oraligidagi medial yuzasi (facies medialis) tafovut kilinadi. Bu yuzalarning biri ikkinchisidan kirralar orkali chegaraladi. O`pkalar medial yuzasida O`pka arteriyasi venasi va bronxlar kirib chikadigan O`pka darvozasi (hilus pulmones) joylashgan. Ana shu kon va limfa tomirlar uzaro kushilib O`pka ildizi (radix pulmonis) ni xosil kiladi. Ung O`pka 3 bulakka, chap O`pka esa 2 bulakka bulinadi. Ung O`pkaning tagida diafragma ostida jigar joylashgan. Shuning uchun ung O`pkaning eni chap O`pkaga karaganda xajmi kattarok. Bulaklaro devorchalar nafas olishda bulaklarchaning xarakatchan bulishini ta'minlab turadi.
Bronxlarniig bulinishi: Asosiy bronxlar (branehus principialis) ung va chap O`pka darvozasidan kirib daraxt shoxi kabi O`pka bulaklari (bronchi lobaris) tarmoklariga bulinadi. Ung O`pkaga kirgan bronx uch bulakga bulinadi. Bularning bittasi O`pka yukori bulagiga, ikkinchisi urta bulagiga va uchinchisi pastgi O`pka bulagiga yunaladi. Chap O`pkaga kirgan bronx ikki bulak bronx tarmogini beradi. Ularning bittasi O`pkaning yukori bulagiga va ikkinchisi pastki bulagiga beradi. Bulak bronxlari (diametri 1 mm) uz navbatida sigmentar, bronx (bronechi segmentalis)larga bulinadi. O`pka tashkarisidagi bronxlar devorida xalka shaklida togaylarga joylashgan. Bulak bronxlarning O`pka ichidagi skleti panjara shaklli togaylardan iborat. Sigmentar bronxlar 8 marta bulinib, O`pka bronxlari bronxus lobularisni beradi. Oxirgi bronxlardan boshlab eng katta bronxlar yigindisigacha bronxlar daraxtini xosil kiladi. Xar bir chegara bronx uz navbatida ikkita nafas bronxiolasi (bronchii respiratorii)ga bulinadi. Nafas bronxiolasi uchi torayib nafas naychasiga (ductuli alveolaris)ga, u esa kengayib nafas pufakchasi (sacculi alveolaris)ga va ular alveolalarga aylanadi.
Nafas bronxiolasi va undan tarkalgan nafas naychasi va pufaklari va alveolasi kushilib, uzum shaklidagi O`pkaning struktura va funksional birligi asinus yoki alveolalar daraxtini xosil kiladi. 12-18ta asinus birgalikda O`pka bulakchasini (pulmonis primorius), bir nechta bulaklar kushilib O`pka sigmentini xosil kiladi.
Katta odamlarda ikkala O`pka urtacha 4,9 - 5,0 l xavo buladi. Tinch nafas olish vaktida (xar bir nafas olganda) taxminan 500ml xavo O`pkalarga kiradi, chukur nafas olganda esa 1600 ml toza xavo kirib, 1600 ml karbonat angidridga boy bulgan xavo O`pkalardan chikadi. Natijada O`pkalarda xayotiy xavo sigimi urtacha 3500-3700ml gacha buladi.1300-1400ml xavo esa koldik xavo bulib, O`pkada doimo koladi.
O`pkada qon aylanishi: O`pkada xavo aylanishi sodir bulganidan sung, arteriya kon tomirlari bronxlarga uxshab shoxlanib kapilyarlarga utadi. Kapilyarlar esa nafas pufakchalarini t¢r kabi uraydi. Odam nafas olganda kislorodga boy bulgan xavo nafas pufakchalardan arteriya kapilyarlariga utadi.
Plevra kukrak bushligida uchta mustakil seroz bushlik, 2 yon tamondan O`pka xaltalari va urtada yurakni urab turuvchi seroz xalta xosil kiladi. O`pkani koplagan seroz pardaga plevra, yurakni uragan seroz pardaga perikard deyiladi.
Plevra ikki varakli, ichki varak - pleura visceralis va parietal varak pleura parieralis dan iborat. Pleura pulmonales O`pka ustidan urab turuvchi va O`pka tukimasiga yopishib ketgan seroz parda bulib, uni O`pka tukimasiga shikast yetkazmay shilib olish mumkin emas. Vissiral plevra O`pkani bulaklarga ajratib, yoriklar ichiga kirib turadi. O`pkaning ustidan xar taraflama urab olgan visseral plavra O`pka darvozalariga kelganda bevosita parietal plevraga utib ketadi. Parietal va visseral plevralar orasida plevral bushlik bor ularning bir - biriga karagan yuzalari mezotelial xujayralari bilan koplangan. Plevra bushligida ma'lum mikdorda suyuklik buladi. Bu suyuklik ularni yuzalarini xullab, nafas olish va chikarishda ishkalanishini kamaytirib turadi. Ular orasidagi bushlikka - cavum pleurae deyiladi. Parietal plevra pleura costalis diafragmatica, mediatinalis degan kismlari bulib urganiladi.
Pleura diafragmatica kuks oraligini oldingi va orka devorlarini urab
turgan O`pkaning plevrasidir. Ikki yon tomondan O`pkaning mediastinal yuzalari, orka tomondan umurtka ustunining kukrak kismi, oldingi tomondan tush suyagining orka yuzasi, ostki tomondan diafragma bilan chegaralangan bushlik kuks oraligi - mediastinum deb ataladi. Ikki yon tomondan O`pkaning mediastinal yuzalari orka tomondan umurtka pogonasining kukrak kismi va kovurgalarning umurtkaga birikkan uchlari, oldingi tomondan tush suyagi, pastki tomondan diafragma, yukori tomondan aperture thoracica superior ga ochiladi. Kuks bushligi old va orka kismlarga bulinadi. Xar ikki kismni ajratib turuvchi chegara kekirdak va bronxlar xisoblanadi. Kekirdakdan oldinda mediastinum anterior a'zolari joylashsa, kekirdak orkasidan mediastinum posterior a'zolari urin olgan.
Birinchi guruxga kiruvchi a'zolar: (mediastinum anterior)
1 . Yurak va yurak xaltasi - cor et pericardium
2. Ayrisimon bez - thimus
3. Aorta ravogi - arcus aortae
4. O`pka stvoli - truncus pulmonalis
5. Tusik (diafragma) nervi - n. Phrenicus
Ikkinchi guruxga kiruvchi a'zrlar: (mediastinum posterior)
1. Kizilungach - esophagus
2. Kukrak aortasi - aorta thoracica
3. Yarim tok vena - V. Nemiasigus
4. Tok vena- V. Arigos
5. Adashgan nerv - p. Vagus
6. Kukrak limfa yuli - ductus thoracicus
7. Simpatik nerv stvoli -truncus sympaticus.
Ung tomonda parietal plevraning kuyi cheti past tomonga bir oz burtgan chizik xosil kiladi. Plevraning oldingi cheti V1 kovurganing tush suyagiga kelib birikkan yerdan boshlanib, Linea mamillaris chizigida VII kovurgaga, Linea axillaris media IX kovurgaga tugri keladi va orka tomonda XII kovurga buyniga etib boradi. Plevraning boshlanishi oldinda VI kovurga tush suyagi bilan birikadigan joyiga tugri keladi. Chap plevrachegaralari ungiga karaganda kukrak kafasining ichki tomonidan urabkelayotgan parietal plevra chegaralariga, O`pka chegaralariga yukori uchida vaorka yuzalarida mos keladi. Chunki O`pkaning uchi va yon, orka yuzalari kukrakkafasiga zich takalib turadi. Plevra sinuslari mavjud. Ikki yonida eng katta sinuslar mavjud.
1 . recessus costa diafragmatica
2 . recessus costa mediastinalis
Ana shu bushliklar nafas olganda ya'ni O`pkada xavo bulganda O`pkalar bilan t¢ladi va chikarganda bushab koladi.
Plevra yalliglanganda (plevrit) ekssudat ana shu sinuslarda tuplanadi.
2 - xil kasallik kelib chikadi. Kuruk va xul plevrit.
Nafas olish a'zolarining ontogenezi .
Nafas a'zolari O`pkalar odatda boshlangich (birlamchi) ichak nayining oldingi devoridan usib chikuvchi tok kurmak xisobiga rivojlanadi.
Embrion takomilining
3-4xatasidagi ichak nayidan usib chikayotgan kurtak sagital tekislik buyicha ikkiga bulinadi. Tok kurtakning yukoridagi bulinguncha bulgan kismidan nafas olish a'zolarining tok kismlari xikildok, traxeya xosil bulsa, uning bulinganidan sunggi kismidan bronxlar va O`pkalar xosil buladi. Embrion takomilining 6-9 xaftalarida xikildok kalkonsimon va togaylar 3 juft jabra rovoklari va yoylari keyinchalik ovoz boylamlari xosil
buladi. Traxeyaning yarim xalka togaylarining soni xilma - xil. Xikildok embrion tarakkiyotining, bir oylik davrida bosh ichakdan chikkan kurtak xisobiga takomil etadi.