O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

3. Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda
faoliyalning roll
Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani o'zlashtirishga yordam beradi, buning 
asosida roli lining bilish, koTgazmali, o’yin, eng oddiy mehnat va o ’quv kabi xilma- 
xil faoliyat turlari, shuningdek. muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu faoliyalni 
o'zlashtirib, t'aollik ko’rsatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan bog'liq bilimlar, 
malaka, ko'nikmalarni o'zlashliradi, SHu asosda unda xilma-xil qobiliyatlar va shaxs 
xususiyatlari shakllanadi.
Faoliyat - kishining moddiy va ma'naviy ne'matlar yaratish borasidagi hamda 
shaxsiy va ijtimoiy sohadagi ma'Ium bir maqsad sari qiladigan xatti-harakatlar 
majmuasidir.
Faoliyat - insonni belgilangan (rejalashtirilgan) maqsadga erishishdir. Faoliyat-
bir narsani aniqiash uchun biror narsa qilish xohishi (Jarayoni)'.
Bolaning faoliyatdagi faol mavqei uni faqat tarbiya ob'ektiga emas, shu bilan 
birga tarbiya sub'ektiga ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda 
faoliyatning etakchilik rolini belgilaydi. Bolalarning rivojianishi va tarbiyalanishining 
yosh bilan bog’liq davriarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo’ladi va o'zaro 
ta'sir ko'rsatadi, lekin bunda ularning roll bir xil bo’lmaydi: har bir bosqichda 
faoliyatning etakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojianishidagi asosiy yutular 
namoyon buladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzui, 
vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan 
ajralib turadi. Ilmiy ma'Iumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, 
balki asta-sekin va katta yoshdagi odamhlng rahbarligida egallaydi. B^la 
faoliyatining xilma-xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, bx^Ialar 
bog’chasidagi tarbiya va ta'Iim sharoitlariga bog’lik, bo’ladi.
Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning 
shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va atrofdagi narsalarga munosabatini 
shakllantirishning asosi hisoblanadi.
Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy-predmetli 
muomalasining) eng oddiy turlari unda ta’surotlarga bo’lgan ehtiyojini rivojiantiradi, 
tasavvurlarini shakllantiradi. YAngi harakat usullarini egallab borgan sayin 
bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojianishi irsiy 
jihatdan shart qilib qo’yilgan zaminga, taqiid qilishga ham bog’liq bo’ladi. Hayotning 
dastlabki yillarida kattalar bilan muomala qjlishni va buyumlar bilan ish olib borishni 
o’z ichiga oladigan yo’l-yo'riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari 
bo’ladi. Tarbiyachilar bolalar bilan muomalada bo’lar ekanlar, ularni buyumlar 
dunyosiga olib kiradilar. SHunday yul bilan bolalar o’ziga xos buyumlar bilan 
bog’liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o’zi bola uchun zarur ehtiyojga 
aylanadi.
Buyumlar bilan bog’lik faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha talim 
muassasasida ham bir va ikki yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri 
hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor 
sabablari rivojianadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning
' «Педагогика» фанидан гоохли лугат. - Т , 2010 534-535 бетлар
30

---

xususiyallari, ular bilan qilinadigan harakatlar to'g’risida dastlabki bilimlarni 
o'zlashtiradilar.
Bola ikki yarim yoshga to’lganda buyumlar bilan bog'lik I'aoliyat va muomala 
ancha yuqori rivojianish darajasiga erishadi, o yin va tasviriy faoliyatga o'tish uchun 
asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o'zini
4
)’zi 
anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o'zini alrofdagi odamlardan 
ajratadigan. o 'z imkoniyatlarini anglab etadigan bo’la boshlaydi. Mustaqillik 
rivojlanishining ana shu bosqichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman 
cheklashga intiladilar. O ’zini-o'zi anglashning dastlabki shakllari xulq-atvor 
sabablarini shakllantirishning boshlanishi bo’ladi.
Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mustaqilligi bevosita katta odamning 
ishtiroki va ta'siri ostida ro'y bersa, 4-6 yoshli bolalar xilma-xil faoliyatga tobora 
mustaqil, o’z xoxishlariga ko'ra qo’shiladilar, bunda ongning roli oshadi va ba'zan 
ijodiy xususiyatga ega bo’ladi.
Ilmiy tadqiqotlarning ko’rsatishicha, maktabgacha tarbiya yoshida etakchi 
bo’ladigan o’yin faolyatida maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi 
rivojlanadi. Tarbiyachilar rahbarligidagi o’yinlar chog’ida bolalar turli harakat 
usullarini, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to’g’risidagi bilimlarni 
o ’zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatlarini, o’xshashlikka va bir xillikka 
oid aloqalarni anglab etadilar, tushunchalarni egallaydilar. Harakatli o’yinlar 
harakitlarning rivojlanishiga, makonda yo’l-yo’riq topishga yordam beradi. 
Birgblikdagi o’yinlarda bolalar odamlar o’rtasidagi munosabatlami, harakatlami 
muvofiqlashtirishning ahamiyatini anglab etadilar va o’zlashtiradilar, atrofdagi 
narsalar to’g’risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyatining mazmuni xilma-xil 
bo’ladi va har tomonlama rivojianish imkoniyatlari kengayadi. O ’yin hayoini 
rivojlantirishga, atrofdagi voqelik, odamlar mehnati to’g’risidagi bilimlarni 
chuqurlashtirishga, 
shaxsning 
jamoafchilik 
xususiyatlarini 
shakllantirishga 
ko’maklashadi.
Muntazam 
mehnat 
topshiriqlari 
o’z 
faoliyatini jamoat 
manfaatlariga 
bo’ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish. mehnatning umumiy natijalaridan 
quvonish ko’nikmalarini tarbiyalaydi va rivojiantiradi.
Mashg’ulotlardagi eng oddiy o’quv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, 
odamlar haqidagi 
bilimlarni o’zlashtirishga, 
shuningdek aqliy 
va amaliy 
ko'nikmalarni shakljantirishga yordam beradi. Agar 3-4 yoshda ta lim paytida 
bolalarning e’tibori tabiat, odamlar xayotidagi aniq faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5­
6 yoshli bolalarga ta'lim berish muhim aloqalar va munosabatlarni o ’zlashtirishga va 
aloqalarni umumlashtirishga hamda eng oddiy tushunchalarni shakllantirishga 
karatilgan bo’ladi, bu esa bolalarda tushunish tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. 
O’zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil 
o ’yinlarda va mehnatda qo’llaydilar. Bularning hammasi bola shaxsining 
rivojlanishiga ta'sir etadi, 
unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni 
shakllantiradi.

---

Maktabgacha yosh davridagi ehtiyojlar, his-tuyg’ular, sabablar, maqsadlarni 
tarbiyalash va rivojiantirish shu darajaga etadiki, u bolaga maktabdagi muntazam 
o'qishga o'tish imkonini beradi.
Kichik maktab yoshida asosiy narsa o’qish bo’lib qoladi va uni bolalar ijtimoiy 
ahamiyatga molik faoliyal sifatida tushunadilar. Bolaning jamiyatdagi yangi mavqei 
o’z xatti-harakalini va lengdoshlarining xatti-harakatini o'zgacha nuqtai nazardan 
maktab o'quvchisi nuqtai nazaridan baholashni shart qilib qo’yadi. Bola faollik. 
ijodkorlik ko'rsatib, kattalarning uning xulk-atvoriga va faoliyatiga qo'yayotgan 
tobora murakkablashib borayotgan talablarini bajarishga intiladi.
Наг bir faoliyat turining mazmuni va tuzilishining ijtimoiy-tarixiy tabiati bar bir 
yosh aviodga ob'ektiv ravishda berilgan bo’ladi. Odamlarning ishlab chiqarish 
qurollarida, bilimlarda, san'atda, axloqda va hokazolarda jamlangan sermahsul 
faoliyati natijalari birgalikdagi faoliyatda va muloqotda boMgan paytda tarbiya va 
ta'lim vositasida katta avioddan kichiklarga beriladi. Odam shaxsining ijtimoiy 
tabiati ana shunday shakllanadi.
Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini uyg’otib, yangi hulk- 
atvor sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagina kutilgan natijalarga erishadi.