O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

2. Bola tarbiyasida oilaning о 'rni haqida mutafakkirlar
ta'Hmoti
Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola tarbiyasini jamiyal o’z 
ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi barcha zarur ishlarni davlat bajarishi lozim 
degan g’oyani ilgari surgan edilar.
Bu g"oya farantsuz hayoliy sotsalistlari Sen Semon. SHarl Pure asarlarida 
keyinchalik rivojiantirildi. Ular bola tarbiyasi bilan asosan davlat shug’illanishi 
kerak, degan g'oyani ilgari surganlar. Ammo sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan 
asosan ota-ona shug'illanishi kerak, degan hulosaga kelganlar. Bu bilan ular oilaviy 
tarbiyaning roliga katta e'tibor berganlar.
Rizouddin ibn Fahriddinning “Oila” nomli risolasida bola tarbiyasi yomon niyat 
va qo'pollik bilan emas, balki sabr toqat, matonat, mehribonlik, chidamlilik, shavqatu 
sezgirlik bilan bo’lishi kerak. Zarar bilan tbydani ayira olmagan yosh go’dakni 
nazoratsiz tutish ulug' hatolikdir. Balki uni qattiqlik bilan yumshoqlik o ’rtasida 
adolat bilan tarbiya qilmoq kerakligi xaqida fikrlar berilgan (Rizouddin ibn 
Faxriddin. Oila. -T .: Mehnat, 1991).
Ma'lumki, bola 2-3 yoshidan boshlab, o’z ehtiyojlari, fikr va talablarinini 
birmuncha aniq ifoda etadigan bo’lib qoladi. U ko’ziga ko’ringan, aqli etgan 
narsalarni so’ray va ularni sinchkovlik bilan tekshira boshlaydi. Ota-onalar milliy 
fazilatlarimizga muhabbat bilan qarash, razolatlardan nafrat qilish yo’llarini bolalarga 
o’rgatadilar. Xalqimiz orasidagi buyuk odamlarning kamolotlari to’g’risida so’zlab 
beradilar. 
.
Bolalarni kamtarlik va donolikka o ’rgatishda buyuk o’zbek mutatakkiri Abu*Ali 
Ibn Sino kabi olimlarimizning hayot namunalari va bizga meros qilib qol(Jirgan 
durdona fikrlarini asos qilib olish foydalidir. U manmanlik, maqtanchoqlik va 
o’zidagi bilimga ortiqcha baho berish kabi xususiyatlarni kishining ahloqi past 
ekanligini ko’rsatuvchi belgilar deb ta'kidlaydi. lining fikricha oilada bola 
yoshligidan boshlab faqat yaxshi odatlarga o’rgatilishi kerak. Bu esa unda 
mustahkam harakter shakllanishiga zamin yaratadi. Ibn Sino yosh bolalarni yaxshi 
ahloqli jismoniy sog’lom qilib etishtirishda ko’pgina foydali usullarni ko’rsatib 
beradi. U tarbiya jarayonida shaxsiy namuna bo’lish usuli g’oyat katta ahamyatga ega 
ekanligi qayta qayta uqtirib o’tgan. Ibn Sino oilaviy tarbiya to’g'risidagi fikrlarning 
chuqur mamunini va amaliy ahamyatini uning quydagi so’zlaridan bilib olish 
mumkin. Bolaning xulqini mo” tadillikda’ saqlashga alohida e'tibor berish kerak. 
Unga esa bolalarni qattiq g’azablanishdan, qo'rqish, hafalik, uyqusizlikdan saqlash 
orqali erishiladi. Bolani hohlagan va foydali narsasini darxol topib berishga hamda 
sevmagan narsasini ko’zdan uzoqlashtirishga doim tayyor bo’lib turish kerak. Bu 
ishning ikki xil foydasi bor. Bir tomondan bolani ruhiga foyda qiladi, bola eng yosh 
chog’idanoq xushhulq odam bo’lib qoladi. Ikkinchi tomondan, bolaning tanasiga 
foyda qiladi. CFIunki yomon xulq turli mijoz buzilishlariga sabab 
bo’ladi. 
SHuningdek agar yomon hulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib 
chiqaradi. Ibn Sino o’zining “Tadbirul manozil” asarining katta bir bobini oilaviy 
tarbiya masalalarga bag’ishlagan. U bu asarida kishilaming oilaviy munosabatlarning 
deyarli hamma tomonlarini ko’rib chiqadi. U oila boshlig’i oldiga katta talablar
156

---

qo yadi, u oilaviy larbiyani ham amaliy ham nazariy tomondan yaxshi bilish 
zamrligini uqtiradi.
Mutafakkir olim Abu Rayxon Beruniy o'z asarlarida ota-onalar va tarbiyachilar 
obro’yining bolaga ta'sir kuchi haqida ham fikr yurgazadi. Bu esa hozirgi talablarga 
ham javob beradi. U ota-onalarning bolalarga tai'biyavij ta'sii ining bor kuchi obro'ga 
asoslanadi, deydi. Biroq bu obro’ tabitan berilmaydi.sun'iy ravishda yaratilmaydi, 
qo rquv, qo’rqitish, zo'rlik bilan erishilmaydi, balki ota-onaga nisbalan mehr 
oqibatdan kelib chiqadi deb ta'kidlaydi.
Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy xalqimiz rasm rusumlari va milliy 
odatlarni juda nozik tushunar edi. SHu sababli inson xulq atvori, madaniyatining 
xatto eng oddiy masalalar ham uning diqqatidan chetda qolmadi. A.Navoiy tarbiyada 
xatolikda yo'l qo’yish mumkin emasligini uqtiradi. Haqiqatdan ham bolani 
tarbiyalshda shunday xatoliklar uchraydiki. ular faqat oilaning hayotida emas balki 
jamiyat hayotida ham aks ettiradi. Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar 
turli tumandir. Ular orasida keng tarqalganlardan biri ota-onalarning xaddan tashqari 
xukmronlikka intilishlaridir; bolaning erka bo'lishi ularga nisbatan biror talabning 
yo’qligi bilan bog’liq; ota-ona buvilar tomonidan tarbiyada yagona talablarning 
yo’qligidir; oilaviy tarbiyadagi barqaror xatolar oilaning tuzilishi va oilaviy 
munosabatlar bilan, kattalarning o 'z fuqorolik burchlarga munosabati ularning 
g’oyaviy yo'nalishi, mehnatga munosabati bilan bog’liq munosabatlar bilan, 
kattalarni o ’z fuqorolik burchlariga munosabati, ulami g’oyaviy yo’nalishi, mehnatga 
muD()sabati bilan bog’liq. Bu belgilarga ko’ra oilaning bir necha turini ajratish 
mumkin. Tarbiyachilarga oila turlarini bilish va u bilan o’ziga xos holda ishlash va 
munosabatda bo’lish uchun zarur. Oila turlari Rizouddin Ibn Faxriddinning "Oila” 
nomli risolasida ko’rsatilgan.