Obodonlashtirish va transport

Ко ‘chadagi u m alam i о ‘matishning tavsiya etiladigan me ’yorlari:
•
ko'chalar va yo'laklarda um alar orasidagi masofa 40 m dan 
ortiq bo'lmasligi kerak;
• 
istirohat 
bog'lari, 
xiyobonlar, 
katta 
ko'chalar, 
ariq 
bo'ylaridagi um alar 800m2 yuzaga 1 ta urna hisobida o'm atiladi;
• 
turaijoy uylari pod’ezdlari oldiga bittadan umo;
• 
binolar, qurilishlar, inshootlar, boshqa obyektlarga kirish 
joyida kamida ikkita um a o'm atiladi;
• 
pavilonlar, kioskalar, do'konlar, 
pesh-taxtalar, 
mayda 
chakana savdo obyektlari oldida bita um a o'm atiladi. Kitoblar, 
alohida qadoqlangan tovarlam i mayda chakana savdosini tashkil 
etishda savdo tugagandan so‘ng savdo ko'rsatish obyekti 
bilan 
birga olib ketiladigan axlat to'plash idishlaridan foydalanishga yo'l 
qo'yiladi.
Urnalaming tuzilishi va tashqi ko'rinishi shahar arxitektura va 
shaharsozlik qo'm itasi bilan belgilangan tartibda kelishilishi kerak.
Qattiq va suyuq chiqindilar maxsus poligonlarga va to'kish 
stansiyalariga olib ketiladi.
Shahar 
hududida 
uy 
hayvonlari 
it, 
ot 
va 
bosliqaiar 
harakatlanishida ulam ing egalari shahar hududining tozaligini, shu 
jumladan, go'nglam i tozalash yo'li bilan ta’minlashlari kerak.
217

---

K o'cha maydonlar, trotuarlar va boshqa sun’iy qoplamali 
hududlarni yuvish mexanik va dastaki usulda amalga oshiriladi. 
Sun’iy qoplamaga ega yo'llam i qatnov qismi, maydonlar, yo'laklar, 
butun eni bo'yicha yuviladi. To'siqlar yonidagi peshtaxtalar 
yuvilgandan so'ng axlatdan tozalanadi. Yo'laklar, jam oat transporti 
bekatlarida maydonchalarni tartibli saqlashda quyidagi talablar 
bajarilishi kerak:
• 
tozalik ta ’minlanishi, axlatdan tozalangan urnalar turishi;
• 
qishda har kuni yoqqan qorni tozalash, qum sepish kerak;
• 
qor yog'inlari orasidagi davrda asfalt beton qomlama qor- 
muz qatlamidan to'la tozalanishi kerak;
• 
qordan 
tozalashda 
qor-m uz 
parchalarini 
mashinalar 
qatnaydigan yo'lga tashlash taqiqlanadi. Q or-m uz uyumlami bekat 
maydonchasi orqasida, yo'l chetida yoki urna, to'siqlar, yoritish 
tayanchlari yonidagi kabel qutilarini qor bilan yopib qo'ymasdan 
vaqtincha to'plash ruxsat etiladi;
v
,
a
:;;
• 
qordan 
qor-m uz 
parchalarini 
mashinalar qatnaydigan 
yo'lga tashish taqiqlanadi. Q or-m uz uyumlarini bekat maydonchasi 
orqasida, yo‘1 chetida yoki um a, to'siqlar, yoritish tayanchlari
218

---

yonidagi kabel qutilarini qor bilan yopib qo‘ymasdan vaqtincha 
to ‘plash ruxsat etiladi;
• 
ko'cha chetidagi to ‘siq toshi qor va muzdan to'la toza­
langan bo'lishi kerak.
Supurindi ko'cha ariqlariga yuvib tushiriladi. Issiq kunlari havo 
va yo'l qoplamlari haroratini biroz pasaytirish, havoning nisbiy 
namligini 4—12% oshirish va havoning changlanishini taxminan 
ikki uch marta kamaytirish maqsadida amalga oshiriladi.
Changlantirmaslik 
bo'yicha 
maxsus 
tadbirlarga 
yo'l 
qoplamalarini chang hosil bo'lmasligi va uning havoda tarqalib 
ketishi uchun chang bog'lovchi moddalar bilan yuviladi va ishlov 
beriladi. Bunday moddalar qatoriga: gigroskopik tuzlar (kalsiy 
xlorid va h.k), organik va mineral chang bog'lovchi moddalar va 
maxsus emulsiyalar kiradi. K o'chalam i yozgi tozaligini tashkil etish 
texnologiyasida asosiy tozalash, u odatda, kechasi yoki erta tongda, 
transport harakati boshlanguncha va aholi ko'chalarga chiqquncha 
o'tkaziladi; navbatchi tozalash kun davomida, davriy yoki onda- 
sonda o'tkaziladi.
Shaham ing magistral ko'chalari va maydonlari kuniga bir yoki 
ikki m arta asosiy tozalashdan o'tishi, kun davomida esa navbatchi 
tozalash amalga oshirilishi lozim. Transport harakati kamroq 
bo'lgan ko'chalarda kuniga bir m arta asosiy tozalash, navbatchi 
tozalash zaruriyatiga ko'ra o'tkaziladi. K o'chalam i supurish maxsus 
supurish-tozalash mashinalari bilan amalga oshiriladi. Supurishda 
axlat 
zarrachalari 
yo'l 
qoplamasidan 
ajratiladi 
va 
mashina 
bunkeriga transportyor yoki boshqa moslama yordamida uzatiladi. 
Supurish-tozalash 
mashinalari 
ko'chalarning 
qatnov 
qismini 
supurish, supurindini yig'ish va uni bunkemi to'kish joylariga olib 
borish shu ishlarini bajaradi. M ashinalar supuruvchi qurilmalar 
(orqa gorizontal cho'tka, mashinaning ikki tom onidan), lotokli 
vertikal cho'tkalar, supurindini yig'ish uchun bunkerlar, axlatni 
bunkeiga 
uzatish 
uchun 
transportyor, 
supuruvchi qurilmani 
mexanizatsiyalash, namlantiruvchi yoki pnevmatik moslamalari 
bilan jihozlangan.
Suv sepish-yuvish mashinalari ko'katlam i, daraxtlami sug'orish 
uchun foydalanishi ham mumkin. Ular issiq kunlarda ko'chalarga 
suv sepish uchun ham xizmat qiladi. M ashinalar sig'imi 4—6 ming 
m etr va undan ortiq bo'lgan suv solish uchun sisternalar, nasos 
tizimi, quvur tarmoqlari va suv uzatish uchun moslamalar bilan 
jihozlanadi.
219

---

Sharnirli m ahkam lash tufayli m oslamalar turli xil holatda: 
yuvish uchun, ko'chalarga suv sepish uchun va boshqa maqsadlar 
uchun moslab o'm atilishi mumkin.
Qishki vaqtlarda suv sepish — yuvish mashinalari ularga olib 
qo'yiladigan qor tozalash qurilmasini (pluglar va ch o‘tkalar) 
m ahkamlash yo‘li bilan qishki tozalash ishlarida foydalaniladi.
Havo harorati yuqori bo‘lganda suv sepiladi va shunga bog‘liq 
holda suv sepish oraliqlari belgilanadi. Uni kuniga 5—6 m arta va 
undan 
ko‘p, havoning harorati va ko'chalarda chang hosil 
bo'lishiga bog'liq ravishda amalga oshirilishi mumkin. K o'chalam i 
qishda tozalash qatnov qismini va yo'laklam i qordan tozalash, 
ko'chalardagi 
qorni 
to'plash 
va 
yo'qotishdan, 
shuningdek, 
yaxmalakka qarshi kurashishdan iborat bo'ladi.
Q or yog'inlari orasidagi davrda ko'chalarda paydo bo'lgan har 
qanday axlatni yig'ish va yo'qotish amalga oshiriladi. O 'z tarkibiga 
ko'ra qor bo'sh, o'rtach a zichlikda bo'ladi. Qorning qattiqligi 
(zichligi) qor tozalovchi mashinalarning ishiga ta ’sir ko'rsatadi. 
Qorning qattiqligi 0,2 — 0,6 t/kv.m atrofida bo'ladi.
Q orni supurish, qirib olish va maydalash ishlari om ochli- 
cho'tkali qor tozalash mashinalari tom onidan amalga oshiriladi. 
Qor uncha ko'p yog'm aganda va quruq bo'lganda, quruq bo'lib, 
qalinligi 4 sm dan ortiq bo'lganda u qirqib olinadi.
Q or yog'ganda ko'chalam i tozalashda qom i qirib olish asosiy 
tadbirlardan hisoblanadi. K o'chalam i supurish va qorni qirib olib 
tashlashni qor-tozalash mashinalar kolonnasi bilan 10—20 m 
oraliqda va oldinda ketayotgan mashina yo'li qismini qamrab olib 
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Qishda tozalashda qor 
tozalovchi mashinalar, qor ortgichlar, qorni olib chiqib ketish 
uchun 
transport 
vositalaridan 
foydalaniladi. 
Q or 
yig'uvchi 
m ashinalar sifatida qor tozalash qurilmalari bilan jihozlangan yozgi 
suv sepish m ashinalaridan foydalaniladi.
Qishki tozalash qor yog'inlari orasida amalga oshiriladigan 
m untazam tozalashlarga va qor yog'gan paytda hamda undan keyin 
amalga oshiriladigan davriy tozalashlarga bo'linadi. Q or juda ko'p 
yog'ganda davriy tozalash avariya holatida tozalashga aylanadi. 
M untazam tozalashlar erta tongda bajariladi, davriy va avariya 
holatidagi 
tozalash 
esa 
qor 
yog'a 
boshlaganda 
boshlanib, 
ko'chalam i to'la tozalab, qor olib tashlanguncha davom ettiriladi. 
Qishki tozalashni tashkil etishning asosi qom i tozalashning 
belgilangan tartibi hisoblanadi. Magistral ko'chalarda qom i qirib 
olib tashlash qor yog'ganda va qor yog'ish to'xtagandan so'ng bir
2 2 0

---

soat atrofida tugatiladi, qorni magistral ko‘chalardan olib chiqish 
esa qor yog‘gandan so‘ng 24 dan 48 soat ichida tugatish muddati 
bilan, ikkinchi darajali ko'chalarda esa qor yog'gandan so'ng 48 
dan 72 soat ichida tugatish muddati bilan amalga oshiriladi. Qor 
tozalash mashinalari ko'pincha oddiy yuk avtomabillari yoki yozgi 
suv sepish mashinalaridan iborat bo'lib, ular maxsus qurilmalar — 
cho'tkalar va om ochlar, ba’zan esa kuraklar bilan jihozlangan 
bo'ladi. Kuraklar qorni chetga suradi, cho'tkalar esa qolgan qorni 
chetga supurib tozalaydi. Ba’zan tozalash ishlarida buldozerdan 
ham foydalaniladi.
Ko'chaning qatnov qismida hosil bo'lgan muz qatlamini 
maxsus jihozlangan tishli katoklar bilan maydalash va qatnov 
yo'ilari va yo'laklariga qum , mayda chiqit hamda yirikligi kamida 
4—5 mm bo'lgan boshqa materiallar sepish asosiy tadbirlardan 
hisoblanadi.
Ko'chalarga qumsochgichlar bilan turli materiallarni sepish 
amalga oshiriladi. Qorni avtomobil tra n s p c ti yordamida tozalab 
olib tashlash katta kuch va xarajatlami talab qiladi. Qom i yo'qotish 
uchun shu bilan birga shahar suv oqish tarm og'idan ham
foydalanish mumkin.
Odatda, suv oqadigan tarmoqlarning katta qismi qish vaqtida 
ishlamaydi. Biroq ayrim kollektorlar doim ishlashi mumkin, 
masalan, kichik ariqlar va suv yo'ilari bo'lgan kollektorlar, 
ham m om , kir yuvish korxonalarining 
ishlatilgan suvlarini olib 
ketish uchun yil bo'yi ishlaydigan kollektorlar va h.k.
Qom i oqizish va qor erishi bilan birga qom i yo'qotish, qor va 
muzni eritishni tezlashtiruvchi isitish tizimlaridan foydalanish yo'li 
bilan amalga oshirish mumkin.
Isitish 
tizimlarida 
yo‘1 
konstruksiyalarida 
uning 
ostiga 
ko'miladigan quvurlardan iborat bo‘lib, ularda issiq suyuqlik 
(issiqlik elitgich) aylanib yuradi. Boshqa bir variantda qoplamaga 
tok o'tkazuvchi simlar joylanib, ular ham qoplamani isitadi. Har 
qanday isitish m a’lum bir haroratda va namlikda avtomatik ulanish 
mumkin.
A ta m a la r