Obodonlashtirish va transport

a)
1
i ? 
4 
« 
fl 
1
!
P | J
5
o
0
0
b)
2 
3
’Л
V
Ж —
I -
I - «
68

---

d)
2.20-rasm.
AQSh shaharlari ko'chalari tagida yer osti injenerlik 
tarm oqlarini joylashtirish tartibi: 
a—ko'chaning qatnov qismi tagida yakka tartibda; b—tonnelda; 
d —ko'chaning qatnov qismidan tashqarida kollektorda; 1—yoritish 
kabellari; telefon kollektori; 2—ichimlik suv tarm og'i; 3—oqova suv 
tarm og'i; 4-gaz tarm og'i; 5—kabellar; 6—hududdan paydo 
bo'ladigan oqova suvni chiqarib ketuvchi tarm oq.
4. Barcha turdagi yer osti injenerlik tarm oqlarining chuqurligi 
kamida 3 m bo'lishi belgilab qo'yiladi. Yer osti quvurlarini 
birgalikda um um iy tonellarda joylashtirilishi A m erika shahar­
sozligida om maviy tus olmagan. Keyingi paytlarga kelib ayrim 
shaharlarda ikki va ko'p pog'onali kommunikatsiyalar joylashishi 
amalga obhirilgan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, xorijiy 
mam lakatlar shaharlarida yer osti injenerlik tarm oqlarini joylash- 
tirishdagi texnikaviy yechimlari diqqat bilan o'rganilganda eng 
asosiy talab shahar yer osti fazosidan unumli foydalanish birinchi 
o'ringa qo'yilganligidan dalolat beradi.
69

---

2.6. Shahar sug‘orish tarmog'i tizimi 
Shahar hududida ariq tizimining qo'Uanilishi
Shahar sug'orish tizimi 
qadim davrlardan Misr, X itoy va 
Markaziy Osiyoda hududlarida qo'Ilanib kelingan. Hozirgi kunga 
kelib Yevropaning Ispaniya, Fransiya, Italiya va Rossiya Federa- 
siyasining quyi Povoljya, Ukrainaning bir qismi, shu kabi qator 
davlatlarda sug'orish tizimi qo'llanilm oqda.-•
Markaziy Osiyoning nafaqat qishloq xo'jaligida, balki undagi 
shaharlarda ham sug'orish tizimi yaxshi rivojlangan. Qadinigi 
Samarqand shahri Zarafshon daryosining qadimgi nomi bilan 
ataladigan Sangardak bulog'ining Janubiy irm og'idan tarqaladigan 
m anba bilan sug'orilgan. Hozirgi kunda e„a Yangi Sam arqand 
Zarafshon daryosining D arg'om arig'i orqali sug'oriladi. Toshkent 
shahri Bo'zsuv, Anhor va O q-tepa ariqlari ta ’sirida yaxshi 
rivojlangan. Buxoro shahri janubiy-g'arbiy va shimoliy tom onidan 
Zarafshon daryosining tugallanish ariqlari ta ’sirida rivojlangan. 
Andijon shahrining rejaviy yechimi Samarqand bilan Toshkent 
shahriga nisbatan Qora daryoning irmoqlari bo'ylab rivojlangan. 
Xuddi shunday qadimgi Turkmanistonning Marv shahri M urg'ob 
daryosi o'zani bo'ylab rivojlangan. Eronning Isfaxon shahri ham
daryo bo'ylab joylashgan. Dushanbe shahri esa Dushanbe daryosi 
o'zanida joylashgan 20 gektarlik sun’iy ko'lning shakllanishi bilan 
chambarchas bog'liqdir. Uning ta ’sirida shahar markazida 420 
gektardan ziyod istirohat bog'i tashkil etilgan. Olma ota shahrida 
ham Katta O lm a ota daryosi o'zanidan 120 gektarlik suv havzasi 
barpo etilgan. Qirg'izistonning poytaxti Bishkek shahri 
bo'ylab 
Alamidin va Ala-alcha daryo irmoqlari va Katta Chuy kanali oqib 
o'tadi. 
T a’kidlangan ushbu shaharlardagi ariqlar tizimi yaqin 
Sharqda joylashgan Iroq, Eron, Avg'oniston, Turkiya va shu kabi 
boshqa davlatlar shaharlarida ham mavjud.
1960—1970-yillarga kelib shaharlarda ko'p qavatli binolarning 
keskin taraqqiy topishi shahar ariq tizimining o'rniga (водопровод) 
bosimli ichimlik suv tarm og'ini rivojlanishiga olib keldi natijada 
shaharlarda ariq tizimi asta-sekinlik bilan o'z faoliyatining yuqota 
boshladi. 
Shu 
sababdan 
ham 
shaharlarda 
ko'kalam zorlarni 
sug'orishning katta qismi ichimlik suvi tarm og'i evazidan amalga 
oshirilishga ehtiyoj oshib bormoqda. Natijada qarovsiz qolgan 
sug'orish tizimiga xizmat qiluvchi shahar 
ariqlar va hovuzlar 
deyarlik yuqolib ketdi.
70

---

Hozirgi kunga kelib shahar ekologiyasi nuqtayi nazaridan 
ham da shaham i ko‘kalamzorlashtirish maqsadida yana shahar 
sug'orish tizimini qaytadan amalga oshirish ehtiyoji tug‘ildi. Ushbu 
talablardan kelib chiqib, bugunki kunda Samarqand shalirida Jar 
arig'i, Shar arig‘i, Bog‘ishamol arig‘i. Dashtak arig'i, Obimashat 
arig‘i va Beklar ariqlari shahaming bosh rejasi asosida injenerlik 
tayyorgarlik talablariga to'liq javob beradigan holda shahaming 
asosiy ko'cha va yo‘1 tarmoqlari elementi sifatida qaytadan 
shakllantirildi. Shunday sug'orish tarmoqlari shahar hududida 600 
kmga yaqin bo'lib, ulam ing 0,30 foizi esa LI—1 tem ir-beton lotok 
qurilmadan iborat, qolgan qismi esa oddiy ariq sifatida bunyod 
etilgan.
Shahar 
hududida 
faoliyat 
ko'rsatadigan 
ariqlar 
tizimi 
shaham ing bosh rejasi asosida tuzilgan bo'lishi shart. Bunda 
ariqlarga 
qo'yiladigan 
asosiy talab 
ularning 
tabiiy oqimini 
ta ’minlashdan iboratdir. Shahar sug'orish tarmoqlarining ta ’snifi 
quyidagichadir:
Shahar sug‘orish tizimining tasnifi