Odam genetikasi

А ,А 2А 3
A ia 2A 3
A ,A ,a3
A i
a2a 3
a i A j A
3
a,a2A 3
a i A
2a 3
a . a 2a 3
F.
fe
n
o
ti
p
la
r
jig
a
r
r
a
n
g
o
c
h
ji
g
a
r
r
a
n
g
o
c
h
ji
g
a
r
r
a
n
g
b
u
g
‘d
o
y
ran
g
o
c
h
ji
g
a
r
r
a
n
g
b
u
g
‘d
o
y
ran
g
b
u
g
‘d
o
y
r
an
g
oq
 
ta
n
li
a 
a 
a
1
2
3
A ,a,
A 2a2
А за з
A ,a,
3 2a 2
A ja3
A ia,
A 2a2
a3a3
A ,a,
a2a2
а з а з
a.a.
^
2a 2
^ заз
a,a,
a2a2
^ з а з
a.a.
A
2a 2
a 3a 3
a,a .
a 2a 2
a 3a 3
A gar mulat qiz negr yigitga turmushga chiqsa, u holda bolalar- 
ning 1/8 jud a qora tanli, 3/8 to ‘q jigarrangli, 3/8 qoramtir jigarrangli, 
1/8 jigarrang tanli bo ‘ladi. Buni genetik ramz (simvol)lar yordamida 
shunday tushunish mumkin:
fen 
juda qora tanli 
mulat
R 
gen 
A
j
A
j
A ^ A ^
x A 1a JA2a2A3a3
a
,
a
2
a
3
A ,a2A 3
A iA
2
a
3
A ,a2a3
a iA 2Aj
a,a2A 3
a ,A 2a3
a . a 2 a 3
qora
to ‘q jig a r t ° q jigar
qoramtir
jigar
to‘q jigar
qoramtir
jigar
qoramtir
jigar
jigar­
rang
A |A
2
A
3
A
j
A
j
A
j
A
j
a
3
a
;
A ^ A ^
A 3A 3 
‘
a
,
a
,
a
2
a
2
A 3a3
A ,A |A 2a2
А з а з
A ,a,A 2A 2
A
3
A
3
A |A ,A 2a2
A
3
A
3
A ,a,A 2a2
A3a3
A ,a,A 2a2
A3a,
76

---

Agar bir-biridan begona bo‘lgan ikkita mulat qiz va yigit turmush 
qursalar, nazariy jihatdan ulaming farzandlaridan bittasi juda qora 
tanli, oltitasi to ‘q jigarrang terili, o ‘n beshtasi qoram tir jigarrang 
terili, у igirmatasi jigarrang terili, o ‘n beshtasi och jigarrang terili, olti­
tasi bug‘doy rang terili va nihoyat bittasi oq badanli b o iish i mum­
kin. Chunki, ulam ing 1/64 oltita dominant noallel genlarga, 6/64 tasi 
beshta dominant noallel genlarga, 15/64 tasi to ‘rtta dominant noallel 
genlarga, 20/64 uchta dominant noallel genlarga, 15/64 ikkita domi­
nant noallel genlarga, 6/64 bitta dominant noallel genlarga, bittasi 
faqat retsessiv noallel genlarga ega boiadilar. Shunday qilib, kumulya- 
tiv polimeriyada yuqorida bayon qilinganidek, dominant genlar soni 
genotipda qanchalik ko‘p b o‘Isa, belgining ro‘yobga chiqishi darajasi 
kuchli b o ia d i. B o‘yning balandligi ham dominant polimer genlar so- 
niga b o g iiq .
4.5. M odifikator genlar. 
Organizm genotipida asosiy genlardan 
tashqari ular faoliyatini idora etadigan, ya’ni ta ’sirini kuchaytiradigan 
yoki susaytiradigan modifikator genlar mavjud. Bunday holatlarda 
belgining shakllanishiga «asosiy» genlar bilan bir qatorda modifi­
kator genlarga misol qilib, braxidaktiliya barmoqlaming kattaligiga 
ta’sir etuvchi modifikator genlami ko‘rsatish mumkin.
Branxidaktiliyaning bir qancha barmoqlami ko‘p qisqarishidan 
tortib, kam qisqarishigacha shakllari bor. Barmoqlari qisqa odam- 
laming ko‘pchiligi geterozigota sanaladi. Branxidaktiliyali odamlar 
shajarasini o ‘rganish tufayli modifikator retsessiv gen gomozigota 
holatda b o ig a n d a barmoqlar keskin qisqarishiga, N modifikator 
dominant geni kamroq qisqarishiga olib kelishi kuzatilgan. Shunga 
binoan branxidaktiliya kuchli odamlar genotipini 
Vvnn,
kuchsizroq 
barmoq qisqarishi b o ig a n branxidaktiliyalar genotipi Vv N« yoki Vv 
NN, b arm o g i qisqarmagan shaxslar genotipini 
vvnn,
vvNn va w NN 
deb izohlash lozim.
4.6. Pleyotropiya. 
Noallel genlaming o ‘zaro ta ’sir etish hodisasi 
har bir organizmning shaxsiy taraqqiyotida genotipning bir butun- 
ligini, genlaming bir-biri bilan uzviy aloqadorligini bildiradi. Shu bi­
lan birgalikda gen bilan bclgilar orasidagi uchinchi xil munosabati, 
y a’ni bir gen bir vaqtning o ‘zida k o‘p belgilarga ta ’sir etishi mum-
77

---

kinligidan dalolat beradi. M ana shunday genlaming k o‘p tomonlama 
belgilarga k o ‘rsatgan ta ’siri 
pleyotropiya
deb nomlanadi. Odamlarda 
pleyotropiya albinizm hodisasida ko ‘zga yaqqol tashlanadi. Odatda 
teri, soch, k o ‘zning rangli b o iish i melanin pigmenti bilan aloqador. 
Melanin pigmenti terida, sochda qanchalik ko‘p sintezlansa, ular 
shunchalik qoramtir rangda b o ‘ladilar. Melanin pigmentining sintez- 
lanishi k o ‘p bosqiehli jarayon b o ‘lib, u fenilalanin aminokislotaning 
tirazinga aylanishi, undan esa melanin pigmentining sintez qilinishi 
bilan aloqador. Bu jarayonda fenilalanin 4-gidroksilaza tirozinaza 
fermentlari ishtirok etadi. Ana shu fermentlardan tirozinaza fermen- 
tining sintezida ishtirok etadigan gen mutatsiyaga uchragan taqdirda, 
bu ferment o ‘z faoliyatini bajara olmagani sababli, melanin pigmenti 
terida, sochda ham k o ‘zning kamalak pardasida ham hosil bo‘lmaydi. 
Binobarin, albinizm: m elanin pigmentini hosil etishgacha bo ‘lgan 
bosqichda melanin pigm entini sintez qilish uchun zarur moddaning 
retsessiv genning gomozigota holatda bo‘lish natijasidir. Odamlarda 
Morfan kasalini hosil etuvchi dominant gen uchraydi. Bu gen domi­
nant holatda odam larda bir vaqtning o ‘zida oyoqlaming, ayniqsa, 
qo ‘l barmoqlarining uzayishiga va ko‘z gavharining xiralashishiga 
olib keladi. Pleyotropiyaga yana bir misol: dastlab afrikaliklarda ku- 
zatilgan o ‘roqsimon anem iya xastaligidir. Bu xastalik qondagi erit- 
rotsitlam i yumaloq emas, balki o ‘roqsimon shaklda b o iish i bilan 
aloqador. Bu gen allellari gomozigota holatda b o ‘lganda eritrotsitlar 
kislorod tashish xossasini y o ‘qotadi, natijada tug‘ilgan bolalar havo 
yetishmaganligi tufayli tezda oiadilar. M azkur gen alleli geterozigota 
holatida o ‘roqsimon shakldagi eritrotsitlar qisman yuzaga keladi va 
kislorod tashishga unchalik putur yetmaydi. 0 ‘roqsimon anemiya 
alleli b o‘yicha geterozigota b o ‘lgan shaxslar bezgak kasali bilan 
kam og‘riydilar, y a ’ni bu gen odamlarda bir tomondan zarar keltirsa 
(o ‘roqsimon anemiya), ikkinchi tomondan foydali belgi (bezgakka 
chidamlilik)ni keltirib chiqaradi.
78

---