Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2 Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гражданскому праву. М., 1962. // В книге: Черепахин Б.Б. Труды по гражданскому праву. М ., 2001, с. 408. 3 Иоффе ОС. Правоотношение по советскому гражданскому праву. Л., 1949 // В книге: Иоффе О.С. Гражданское право. Избранные труды. М. 2000, с. 644. 4 Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред.
М., 1985, с. 5 11. 5 Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 2S8; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 50. 543
• nisbi (natamam) fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər (həddi-buluğa çatmayan 14 yaşından 18 yaşınadək şəxslər); • qismən fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər (həddi-buluğa çatmayan 14 yaşına- dək şəxslər); • əqli zəiflik və ya ruhi xəstəlik nəticəsində məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan sayılan şəxslər; • məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılan şəxslər; • fəaliyyət qabiliyyəti olmayan azyaşlılar (onların prinsip etibarı ilə miras qoyması mümkündür). Deməli, m ülki fəaliyyət q a b iliyyə ti m iras qoyanın m əcburi (labüd) əla məti və şərti hesab edilm ir. Bu, iki səbəblə izah olunur. Birincisi, vərəsəlik fi ziki şəxsin ölüm faktı ilə yaranır. Ölüm isə iradəvi (hüquqi) akt, yəni hərəkət ol mayıb, hüquqi hadisə sayılır. Hadisə isə qeyri-iradəvi aktdır. Fəaliyyət qabiliy yəti isə yalnız şəxsin iradəsi ilə bağlıdır. İkincisi, vərəsəlik mülki fəaliyyət qabi liyyətinin yox, m ülki hüquq q a b iliyyə tin in təzahür hallarından b irid ir’ . Mül ki hüquq qabiliyyəti isə mülki fəaliyyət qabiliyyətindən fərqli olaraq, şəxsin ya şından və sağlamlıq vəziyyətindən asılı deyil. Qanun bu qabiliyyətdən heç kimi məhrum etmir. Buna görə də fiziki şəxslərin hamısı miras qoyan olan bilərlər. Miras qoyan bəzən vəsiyyət edən şəxs kimi də tanınır. V ə siyyə t edən elə bir şəxsdir ki, o, öldüyü halda özünəməxsus olan əmlakının hüququ taleyi ba rədə qanunda nəzərdə tutulan formada sərəncam verir. Bu sərəncamı ifadə edən sənəd vəsiyyətnam ə adlanır. Vəsiyyət edən qismində yalnız tam fəaliy yət qabiliyyəti olan şəxslər çıxış edə bilərlər. Fəaliyyət q a b iliy y ə ti olm ayan şəxsin vəsiyyət etm əsi m üm kün deyil. Bu, onunla izah edilir ki, vəsiyyət ira dəvi aktdır. Onun edilməsi üçün şəxsin öz iradəsini bildirməsi və ifadə etməsi gərəkdir. Vəsiyyət şəxsin hərəkəti ilə həyata keçirilən əqddir. Buna görə də yalnız öz iradəsini ifadə edə bilən yetkinlik yaşına çatmış fəaliyyət qabiliyyətli şəxs vəsiyyət edə bilərlər. Bu isə onu göstərir ki, fə a liyyə t q a b iliy y ə ti v ə siy yət edən şəxsin m əcburi (labüd) şərtidir. Beləliklə, vəsiyyət edən statusu əldə etmək üçün şəxsin mülki fəaliyyət qabi liyyətli olması gərəkdir. Bizim ölkə qanunvericiliyi, bir sıra xarici ölkələrin qanun vericiliyindən fərqli olaraq, xüsusi vəsiyyət qabiliyyəti anlayışını tanımır1 2. Bizim fikrimizcə, kim ümumi mülki fəaliyyət qabiliyyətlidirsə, o da vəsiyyət edə bilər. Miras qoyan şəxsə müqabil tərəf vərəsə sayılır. Vərəsə dedikdə elə bir şəxs başa düşülür ki, miras qoyanın əmlak hüquq və vəzifələri vərəsəlik qay dasında məhz ona keçir. Əgər miras qoyan həmişə ölmüş fiziki şəxsdən iba rətdirsə, vərəsə isə yalnız sağ qalan fiz ik i şəxs ola bilər. Ona görə də mi ras qoyan şəxs ölən anda (vərəsəliyin yaranması anında) sağ olmayan (öl müş) şəxsin vərəsə rolunda çıxış etməsi istisna olunur və bu, qeyri-mümkün dür. Ölmüş fiziki şəxs vərəsə kimi tanına bilməz. Beləliklə, miras qoyan şəxs ölən zaman (yəni miras qoyan şəxs öldüyü mə 1
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 47, 63. 2 A lm aniya, İsveçrə k im i ö lkə lə rin qan un ve riciliyi xüsusi olaraq və siyyət q a b iliy y ə ti anlayışını m ü əyyənləşdirir (Основные институты гражданского права зарубежных стран. М ., 1999, с. 513, 528). 544
qamda) artıq doğulmuş və sağ olan fiziki şəxslər vərəsə ola bilərlər. Bu qanu nun müəyyən etdiyi ümumi qaydadır. Həmin qayda eyni ilə həm qanun üzrə vərəsəlik, həm də vəsiyyət üzrə vərəsəlik hallarına aiddir. Bununla belə, qanun hələ doğulmayan, mayası bağlanmış və ana bətnində olan uşaqların gələcəkdə vərəsə olmaq imkanını nəzərə alır (MM-in 1134-cü maddəsi). Söhbət miras qoyanın sağlığında mayası bağlanmış və onun ölü mündən sonra doğulmuş şəxslərdən gedir. Qanun bu şəxslərə vərəsəlik hü ququ verir, onların vərəsə olmaq imkanını tanıyır. Əgər həmin şəxslərin maya sı miras qoyanın ölümündən sonra bağlanarsa, onda onlar vərəsəlik hüququn dan istifadə edə bilməzlər. Lakin qanunun göstərilən şəxslərə vərəsə olmaq imkanı verməsi o demək deyildir ki, ana bətnində olan uşaq artıq mülki hüququn (vərəsəlik hüququnun) subyektidir. Bu cür yanaşmanın, zənn edirik ki, heç bir əsası yoxdur. Belə ki, şəxsin mülki hüququn subyekti kimi tanınması üçün onun mülki hüquq qabiliy yətinə malik olması gərəkdir. Mülki hüquq qabiliyyəti isə fiziki şəxsin anadan olması ilə yaranır. Deməli, anadan doğulmayan (ana bətnində olan) şəxs mül ki hüquq qabiliyyətinə malik olmadığına görə mülki hüququn subyekti, o cüm lədən vərəsəlik hüququnun subyekti kimi tanına bilməz. Qanunun göstərilən mövqeyi mayası bağlanmış uşaqların ancaq gələcək m üm kün hüquq subyekti kimi mənafeyini qorumaqdan ibarətdir. Belə ki, qanun ana bətnində olan uşağın - gələcək hüquq subyekti kimi vərəsənin mi- rasdakı payını mühafizə edir1. Vərəsə ola bilən şəxslərin və qurumların dairəsi kifayət qədər genişdir. Mülki hüququn istənilən subyekti (fiziki şəxslər, hüquqi şəxslər, dövlət və bələdiyyə lər) vərəsə rolunda çıxış edə bilərlər. Bu onu sübut edir ki, vərəsələrin əhatə da irəsi miras qoyan şəxslərin əhatə dairəsindən xeyli dərəcədə genişdir. Ona görə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, miras qoyan şəxs ancaq fiziki şəxs ola bilər. Vərəsə qismində əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları çı xış edirlər. Bununla belə, xarici ölkə vətəndaşları və vətəndaşlığı olmayan şəxslər də vərəsə ola bilərlər. Ona görə ki, fiziki şəxsin vərəsə olmaq imka nı onun vətəndaşlığından asılı deyil. Vətəndaşlıq məsələsi vərəsələrə mü nasibətdə nəzərə alınmır. Vərəsələrə münasibətdə həm də onların mülki fəaliyyət qabiliyyəti əhəmiy yətə malik deyil. Bu o deməkdir ki, fiziki şəxslərin vərəsə olmaq imkanı on ların m ülki fəaliyyət qabiliyyətlərinin dərəcəsindən asılı deyil1 2. Məhz bu səbəbdən fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin olmaması (yaşa və sağlamlıq və ziyyətinə görə) onun vərəsə olmaq hüququna qəti təsir göstərmir. Amma onun yerinə lazımi hüquqi hərəkətləri qanuni nümayəndələr (valideynlər, qəyyum lar) yerinə yetirirlər. Deməli, həm fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər, həm də fəaliy 1 Братусь C.H. Субьскты гражданского права. M ., 1950, с. 51; Исхрфе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 289. 2 Ссребровский В.И. Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 30 \ Антимонов Б.С.. Граве К.А. Советское наследственное право. М., 1955, с. 69; Иоффе О.С. Советское гражданское
Часть 3. Л., 1965, с. 289; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс.
1973, с. 51. 545
yət qabiliyyəti olmayan şəxslər vərəsə qismində çıxış edə bilərlər. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ fiziki şəxslərin öz cinsindən, yaşından, fiziki-ruhi sağlamlıq vəziyyətindən, irqindən və milliyyətindən asılı olaraq vərəsə olmaq hüququnu məhdudlaşdıran hər hansı məhdudiyyət nə zərdə tutmur. Söhbət fiziki şəxslərin cinsinin, yaşının, milliyyətinin və s. onların vərəsə olması üçün əhəmiyyət kəsb etməməsindən gedir1. Onların mülki hü quq qabiliyyəti bir bərabərdə tanındığına görə vərəsə olmaq imkanı və qabiliy yəti də eyni dərəcədə tanınır. Hüquqi şəxslər vərəsə qismində çıxış edən mülki hüquq subyektlərindən biridir. Hüquqi şəxslərin «milliyyəti» məsələsinin onların vərəsə olmaq hüququ üçün əhəmiyyəti yoxdur. Bu onu ifadə edir ki, hüquqi şəxslərin vərəsə olmaq imkanı onların hansı ölkənin qanunu ilə yaradılmasından və hansı ölkənin hü quqi şəxsi sayılmasından asılı deyildir. Azərbaycan Respublikasının hüquqi şəxsləri ilə bərabər, xarici ölkə hüquqi şəxsləri də vərəsə kimi tanına bilərlər. Hüquqi şəxsin m üvafiq tə şkila ti hissələri (filia lla r, nüm ayəndəliklər, idarələr və s.) vərəsə ola bilməzlər. Ona görə ki, yalnız hüquqi şəxslər mülki hüququn, o cümlədən vərəsəlik hüququnun daşıyıcısı - subyekti ola bilər. Qa nun ancaq onlara mülki hüququn subyekti olmaq imkanı verir. Göstərilən təş kilati hissələrin isə hüquqi şəxs statusu yoxdur. Hüquqi şəxs statusu olmayan təşkilatların (qurumların) da vərəsə olmaq hüququ yoxdur. Vərəsə qismində mülki hüququn xüsusi subyekti sayılan d ö v lə t (Azərbay can R espublikası) da çıxış edə bilər. Dövləti vərəsəlik münasibətlərində onun müvafiq orqanları təmsil edir. Məhz bu orqanların vasitəsilə dövlət vərəsə olur. Söhbət, hər şeydən əvvəl, Maliyyə Nazirliyindən və ya İqtisadi İnkişaf Nazirli yindən gedir. Amma belə halda vərəsəlik hüququnun subyekti və daşıyıcısı Maliyyə Nazirliyi və ya İqtisadi İnkişaf Nazirliyi yox, dövlətin özü olur. Vərəsə lik hüququ dövlətin özü üçün yaranır. Vərəsə qismində təkcə Azərbaycan dövləti yox, həm də xarici d ö vlə t çıxış edə bilər. Bunun üçün hər hansı məhdudiyyət müəyyənləşdirmir. Məsələn, fi ziki şəxsin tam hüququ vardır ki, o, öz əmlakını və ya onun bir hissəsini xarici dövlətə vəsiyyət etsin. Bunun nəticəsində isə o, vərəsəlik hüququnun vərəsə rolunda subyekti olur. Bələdiyyələrin vərəsəlik münasibətlərində vərəsə kimi çıxış etməsi müm kün olan haldır. Onların vərəsəlik hüququnun subyekti olmaq imkanı vardır. Dövlət kimi bələdiyyələr də vərəsəlik münasibətlərində özünün orqanları vasi təsi ilə çıxış edir. Bundan əlavə, beynəlxalq tə ş k ila tla r da vərəsə ola bilər. Bunun üçün qa nunda hər hansı məhdudiyyət nəzərdə tutulmur. Vərəsələr iki yerə bölünürlər: • qanun üzrə vərəsələrə; • vəsiyyət üzrə vərəsələrə. Qanun üzrə vərəsələr dedikdə, qanunda miras qoyanın hüquqi varisləri ki mi göstərilən şəxslər başa düşülür. Başqa sözlə desək, əgər müəyyən şəxslər 546
Гущин В В Наследственное право. Учебное пособие. М ., 2003, с. 13. qanunda ifadə edilən göstərişə əsasən vərəsə ola bilərlərsə, həmin şəxslərə qanun üzrə vərəsələr deyilir. Bu kateqoriya vərəsələrin olması məhz qanunun birbaşa göstərişi ilə bağlıdır. Ona görə də onlara «qanun üzrə vərəsələr» deyilir. Vəsiyyət üzrə vərəsələr dedikdə, vəsiyyətnamədə miras qoyan şəxsin hü quqi varisləri kimi göstərilən şəxslər başa düşülür. Vəsiyyətnamədə ifadə olu nan göstəriş şəxsə vərəsə statusu verir. Ona görə də bu kateqoriya vərəsələr «vəsiyyət üzrə vərəsələr» adlanırlar. Fiziki şəxslər həm qanun üzrə vərəsə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bi lərlər. Hüquqi şəxslərə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, köhnə qanunveri ciliyə görə onlar yalnız vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilərdi. Mülki qanunvericilik hüquqi şəxslərə qanun üzrə vərəsə statusu əldə etməyə yol vermirdi. Yeni qa nunvericilik isə bu cür məhdudiyyəti tamamilə aradan qaldırmışdır. Belə ki. müasir qanunvericiliyə görə, yalnız bir halda hüquqi şəxslər qanun üzrə vərə sə olur: Belə ki, vərəsələri olmayan əmlak (vərəsəsiz əmlak), əgər miras qo yan şəxs qocalar, əlillər üçün müəssisələrin, müalicə, tərbiyə və sosial təminat müəssisələrinin təminatında olmuşdursa, onların mülkiyyətinə keçir (MM-in 1165-ci maddəsinin 1-ci bəndi), bir şərtlə ki, həmin müəssisələrin hüquqi şəxs statusu olsun. Beləliklə, müasir mülki qanunvericiliyə görə, hüquqi şəxslər həm qanun üzrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilərlər. Hüquqi şəxs statusu olma yan təşkilatların, idarələrin, filialların, nümayəndəliklərin nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə olmaq hüququ yoxdur. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, mülki hüququn, o cümlədən vərəsəlik hüququnun subyekti və daşıyıcısı yalnız o qurum ola bilər ki, onun hüquqi şəxs statusu (hüququ) olsun. Amma buna baxmayaraq, hər bir şəxs öz əmlakının hamısını və ya onun bir hissəsini mü vafiq quruma, onun hüquqi şəxs statusu olub-olmamasından asılı olmayaraq, vəsiyyət edə bilər. Məsələn, vətəndaş öz əmlakını hüquqi şəxs statusu olma yan təşkilata vəsiyyət edir. Qanun buna yol verir (MM-in 1134-cü maddəsinin 2-ci bəndi). Buna görə də həmin vəsiyyət etibarsız sayıla bilməz. Lakin miras (vərəsəlik) açıldıqdan sonra vərəsəliyə müvafiq təşkilat yox, həmin təşkilatın tabe və aid olduğu hüquqi şəxsin özü çağırılacaqdır1. Deməli, belə halda və siyyət üzrə vərəsə təşkilat yox, hüquqi şəxs olur. Vətəndaşın hüququ vardır ki, o, öz əmlakını hələ yaradılmayan, təşkil olun ması planlaşdırılan quruma vəsiyyət etsin. Söhbət dövlət qeydiyyatına alınmaq və hüquqi şəxs statusu əldə etmək üçün lazımi sənədləri ədliyyə orqanlarına təqdim etmiş qurumdan gedir. Bu qurum vəsiyyət üzrə vərəsə statusu əldə edə bilər, bir şərtlə ki, həmin qurum mirasın açıldığı vaxtadək hüquqi şəxs kimi yaradılsın və təşkil olunsun (MM-in 1135-ci maddəsi), yəni ədliyyə orqanların da dövlət qeydiyyatına götürülsün (qeydiyyat kitabına daxil edilsin) və ona dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamə verilsin. Əgər miras qoyanın vəsiyyət etdiyi qurum miras açılan zaman yaradılmaz sa, onda vəsiyyətnamə hüquqi əhəmiyyət kəsb etmir və vəsiyyət olunan əm- 1 M ü lk i hüquq elm ində (doktrinasmda) da mosəloyə məhz bu cür yanaşılır (Антимонов Б.С.. Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 65). 547
lak qanun üzrə vərəsəlik üzrə keçir, yəni vəsiyyət edənin qanun üzrə vərəsə lərinə verilir. Vəsiyyət olunan hüquqi şəxs miras açılan zaman ləğv edildiyi hallarda da analoji (eyni) nəticəyə səbəb olur1. Dövlət də həm qanun üzrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsə q ism ində və rəsəlik hüququnun daşıyıcısı ola bilər. Qanun müəyyən edir ki, vərəsələri olmayan əmlak (vərəsəsiz əmlak) dövlətə keçir (MM-in 1165-ci maddəsinin 1- ci bəndi). Bu cür halda dövlət qanun üzrə vərəsə statusu əldə edir. Ona görə ki, o, qanunda ifadə olunan hüquqi göstəriş əsasında verəsə olur. Əmlak üç halda, vərəsələri olmayan əmlak (vərəsəsiz əmlak) sayılır (MM-in 1165-ci maddəsinin 1-ci bəndi): • birincisi, miras qoyanın nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsələri yoxdursa: • ikincisi, vərəsələrdən heç biri miras əmlakı qəbul etməmişdirsə; • üçüncüsü, bütün vərəsələr vərəsəlik hüququndan məhrum edilmişdirsə. Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə görə, dövlət (Azərbay can Respublikası) vəsiyyət üzrə vərəsə də ola bilər. Belə ki, hər bir fiziki şəxs öz əmlakının hamısını və ya onun bir hissəsini dövlətə (Azərbaycan Respubli kasına) vəsiyyət üzrə verə bilər2. Belə halda dövlət vəsiyyət üzrə vərəsə kimi çıxış edir. Bələdiyyələr ancaq və siyyə t üzrə verəsə ola bilər. Belə ki, istənilən hər hansı fiziki şəxsin öz əmlakını və ya onun bir hissəsini bələdiyyələrə vəsiyyət etmək hüququ vardır. Amma mülki qanunvericilikdə bələdiyyələrin qanun üzrə vərəsə kimi çıxış etməsini şərtləndirən qaydaya və normaya rast gəlmirik. De məli, onlar qanun üzrə vərəsə statusu əldə edə bilməz. Sivilistika elmində (doktrinasında) və mülki qanun vericilikdə tez-tez hallarda rast gəldiyimiz anlayışlar dan biri «qanun üzrə vərəsəlik», digəri isə «vəsiyyət üzrə vərəsəlik» adlanır. Bu iki anlayış vərəsəlik hü ququnun əsas anlayışları sırasına daxil edilir. Qeyd etdik ki, vəresəliyin iki əsası var: qanun; vəsiyyət. Buna uyğun ola raq, vərəsəliyin iki növü fərqləndirilir: qanun üzrə vərəsəlik; vəsiyyət üzrə və rəsəlik.
Qanun üzrə vərə sə lik o d u r ki, bu növ vərə sə lik zamanı ölən şəxsin hüquq və v ə zifə lə rin in ke çd iyi şəxslərin dairəsi qanunun özü ilə m üəy yənləşdirilir. Mülki Məcəllənin (qanunun) normaları müəyyən edir ki, ölən şəxsin hüquq və vəzifələri kimə və hansı həcmdə keçməlidir. Söhbət ölən şəx sin əmlakının kimlərə keçməsini və onların həmin əmlakdakı payını müəyyən ləşdirən qanun normalarından gedir. Bu cür normalara əsaslanan vərəsəlik qanun üzrə vərəsəlik adlanır. Məsələn, ata ölür və onun əmlakı (hüquq və və zifələri) uşaqlarına və arvadına keçir. Belə halda qanun üzrə vərəsəlik göz qa bağındadır. Qanun üzrə vərəsəlik. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik 1
Наследственное право. У чебное пособие. М ., 2003, с. 17; Грудцина Я.Ю. Наследование (в вопросах и ответах). М ., 2002, с. 79. ‘ «Azərbaycan Respublikasında n olariat h ə ro ko tlo rin in aparılması qaydaları lıaqqındn təlim a tııın 67- ci bəadi II Nolariat haqqında (sənədlər toplusu). Bakı. 2002, s. 218. 548
Bununla bərabər, şəxslərə hüquq verilir ki, onlar qanunda göstərildiyi kimi yox, başqa yolla özlərinə məxsus olan əmlak barədə sərəncam versinlər. Bu məqsədlə edilən sərəncam vəsiyyət, ona əsaslanan vərəsəlik isə vəsiyyət üz rə vərəsəlik adlanır. Məsələn, ata özünün bütün əmlakını öz qardaşına vəsiy yət edir. Ata öldükdən sonra həmin əmlak vəsiyyətnamədə göstərilən qardaşı na keçir. Belə halda isə, vəsiyyət üzrə vərəsəlik göz qabağındadır. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik odur ki, bu vərəsəlik zamanı ölən şəxsin əmla kı (hüquq və vəzifələri) onun hələ sağlığında etdiyi vəsiyyətdə göstərilən şəxslərə keçir. Vərəsəlik müqavilə əsasında da yarana bilər. Bu cür müqavilə vərəsəlik m üqaviləsi, həmin müqavilə əsasında yaranan vərəsəlik isə müqavilə üzrə vərəsəlik adlanır. Mirasın açılması vərəsəliklə bağlı müəyyən ictimai münasibətin yaranması deməkdir. Həmin münasibət isə vərəsəlik hüquq normaları ilə tənzimləndiyinə və rəsmiləşdirildiyinə görə vərəsəlik hüquq münasibəti formasını alır. Beləliklə, vərəsəlik hüquq münasibətinin özünün yaranmasına mirasın açıl ması deyilir. Hər bir mülki hüquq münasibətinin yaranmasını mülki qanunvericilik müəy yən faktla bağlayır. Bu faktlar olmasa, mülki hüquq münasibətinin yaranmasın dan söhbət gedə bilməz. Bəs, vərəsəlik hüquq münasibətinin əmələ gəlməsini mülki qanunvericilik hansı faktla əlaqələndirir? Məsələyə diqqətlə yanaşsaq və fikir versək müəyyən edə bilərik ki, mülki qanunvericilik vərəsəlik hüquq mü nasibətinin əmələ gəlməsini - mirasın açılmasını iki cür hüquqi faktla bağlayır (MM-in 1145-ci maddəsi). Mirasın açılmasına səbəb olan birinci hüquqi fakt fiziki şəxsin ölümü sayı lır. Məhz bu fakt əsasında miras açılır. Miras açılan kimi vərəsəlik hüquq nor maları tətbiq olunur. Yalnız fiz io lo ji (bioloji), yəni təbii və ya patoloji (qeyri-təbii) ölüm vərə səlik hüququ baxımından əhəmiyyət kəsb edir, yəni mirasın açılmasına - vərə səlik hüquq münasibətinin yaranmasına səbəb olur. Klinik ölüm halının isə mülki-hüquqi, o cümlədən vərəsəlik hüququ baxımından əhəmiyyəti və mənası yoxdur. Ona görə ki, bu cür ölüm halında geriyə dönməz proseslər baş vermir və fiziki şəxsin yaşamaq qabiliyyəti tam bərpa olunur. Fiziki şəxsin ölüm anı tibbi-bioloji məlumatlar əsasında müəyyən edilir. Ölüm faktının özü isə ölüm haqqında şəhadətnamə adlı sənədlə təsdiqlənir Bu sənəd W A D Q orqanları tərəfindən verilir'. Həmin sənəd notarius tərəfin dən mirasın açılmasını təsdiqləyən sübut kimi qəbul edilir. Ola bilər ki, şəhadətnamədə dəqiq ölüm günü göstərilməsin, yalnız il və ay nəzərdə tutulsun. Belə halda həmin ayın axırıncı günü fiziki şəxsin ölüm günü sayılacaqdır. Şəhadətnamədə fiziki şəxsin ancaq ölüm ili göstərilərsə, onda həmin ilin 31 dekabrı ölüm günü hesab ediləcəkdir. W A D Q orqanı ölüm hadisəsini qeydə almaqdan və şəhadətnamə vermək- 1 2 1 ö lü m ü n qeydə alınması A ilə M əcəlləsinin 28-ci fəslinə daxil olan normalar (193-I95-ci m addələr) əsasında həyala k e ç irilir (A R Q K , I xüsusi buraxılışı, s. 806). 2 Зайцева Г.И.. Крашенинников П.Н Наследственное право. М ., 2003, с. 27. 549
dən imtina edə bilər. Belə halda ölüm faktı MPM-ə uyğun olaraq məhkəmə tə rəfindən müəyyən edilir1. Fiziki şəxsin ölüm faktı başqa sənədlə də təsdiqlənə bilər. Həmin sənədə m i ras qoyanın ölüm ü haqqında arayış (ölüm haqqında akt qeydiyyatının surəti) deyilir. Bu arayış W A D Q orqanı tərəfindən akt qeydiyyatının surəti əsasında verilir. O, miras qoyanın ölüm faktını dolayı yolla təsdiq edir. Başqa hər hansı bir sənəd notarius tərəfindən vərəsəlik işi qaldırmaq üçün qəbul edilə bilməz. Mirasın açılmasına səbəb olan ikinci hüquqi fakt fiz ik i şəxsin ö lm üş elan edilm əsidir. Öz hüquqi nəticəsinə və əhəmiyyətinə görə bu hüquqi fakt fiziki şəxsin ölüm faktına bərabər tutulur. Belə ki, əgər fiziki şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində məlumat olmadığı və digər hallar da, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilir (MM-in 41-ci maddəsi). Bu, hü quqi fakt kimi mirasın açılmasına - vərəsəlik hüquq münasibətinin əmələ gəl məsinə səbəb olur. Fiziki şəxsin ölmüş elan edilməsi haqqında məhkəmə qə rarının qanuni qüvvəyə mindiyi gün (fiziki şəxsin daimi yaşadığı yerdə onun harada olması barədə son məlumatın alındığı gündən yox) onun ölüm günü sayılır. Məsələn, 10 oktyabr 2003-cü il tarixində fiziki şəxsin daimi yaşadığı yerdə onun harada olması barədə son məlumat əldə edilir. Bundan beş il ke çir. Fiziki şəxsin ölmüş elan edilməsi barədə məhkəmə qərar çıxarır. Həmin qərar 20 dekabr 2008-ci il tarixində qüvvəyə minir. Deməli, 20 dekabr 2008-ci il fiziki şəxsin ölüm günü sayılır. Miras məhz bu gündən açılmış sayılır. Miras həmişə m üəyyən vaxtda və m üəyyən yerdə açılır. Buna görə də mirasın açılması iki məsələ ilə bağlıdır: • mirasın açıldığı vaxtla: • mirasın açıldığı yerlə. Göstərilən hər iki məsələ vacib hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Vərəsəlik hüququ m ün a sib ə tin in yarandığı ana m irasın açıldığı va x t deyilir. Mirasın açıldığı vaxt vacib və mühüm hüquqi əhəmiyyə tə malikdir. Yaponiya mülki hüquq elmində (doktrinasında) göstərildiyi kimi, mirasın açıldığı vaxt aşağıdakı məsələlərin həlli üçün son dərəcə olduqca zə ruridir2: • vərəsələrin dairəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün; • vərəsələrin fəaliyyət qabiliyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün; • miras əmlakın tərkibinin (həcminin) müəyyənləşdirilməsi üçün; • məcburi payın müəyyənləşdirilməsi üçün; • iddia müddəti axımının keçməsi üçün. Bundan əlavə, mirasın açıldığı vaxt vərəsəlik hüququnun digər məsələləri nin həlli üçün də vacibdir. Mirası qəbul etmək üçün və ondan imtina etmək Mirasın
açıldığı vaxt 1 Azərbaycan Respublikasının M ü lk i Prosscssual M ə cə llə sin in 307-ci maddəsi / / A R Q K , t xüsusi buraxılış, s. 454.
Гражданское право Я понии. К н и га 2. М ., 1983, с. 251. 550
üçün nəzərdə tutulan müddət məhz ondan asılı olaraq müəyyən edilir1. Mira sın açıldığı vaxt «mirası qəbul etmək hüququnun vərəsəliyi» və ya «vərəsəlik transmissiyası» kimi məsələ üçün həlledici faktordur1 2. Miras açıldığı vaxtdan həm də qəbul edilmiş miras vərəsəyə məxsus hesab olunur3, yəni vərəsənin mülkiyyəti sayılır (MM-in 1255-ci maddəsi). Bundan əlavə, mirasın açıldığı vaxt barədə məsələ olduqca vacibdir: miras qoyanın kreditorlarının vərəsələrə tə ləb (pretenziya) irəli sürmə (bildirmə) müddətinin hesablanması üçün (belə ki, həmin müddət mirasın açıldığının kreditorlara məlum olduğu gündən hesabla nır - MM-in 1310-cu maddəsi); vərəsələrə vərəsəlik şəhadətnaməsinin veril məsi müddətinin müəyyənləşdirilməsi üçün (belə ki, vərəsələrə vərəsəlik şə hadətnaməsi mirasın açıldığı gündən altı ay sonra verilir - MM-in 1322-ci mad dəsi); mirasın qorunmasına yönələn tədbirlərin görülməsi üçün; vərəsəlik mü nasibətlərinə tətbiq edilməli olan qanunvericiliyin müəyyənləşdirilməsi üçün4 (RF Ali Məhkəmə Plenumu öz qərarında göstərir ki, vərəsələrin dairəsi, mira sın qəbul edilməsi müddəti və qaydası, miras əmlakın dairəsi miras açıldığı gün qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyən edilir)5. Göstərilən məsələlərin həlli üçün vacib əhəmiyyətə malik olmasını nəzərə alaraq mirasın açıldığı vaxtı dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunun üçün mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulan normaya və qaydaya əməl olunmalıdır (MM-in 1146-cı maddəsi). Mülki qanunvericilik müəyyən edir ki, miras qoyanın öldüyü gün mirasın açıldığı vaxt sayılır. Göründüyü kimi, mülki qanunvericilik mirasın açıldığı vaxtı fi ziki şəxsin ölüm saatı və ya ölüm dəqiqəsi ilə yox, onun ölüm günü ilə bağlayır6. Qanunvericiliyin məsələyə bu cür yanaşması praktiki mülahizələrlə bağlıdır. Be lə ki, həyatda fiziki şəxsin öldüyü saatı və ya dəqiqəni lazımi dəqiqliklə təyin et mək çox vaxt mümkün olmur. Digər tərəfdən məlum məsələdir ki, ölüm anının sa at və ya dəqiqələrlə müəyyənləşdirilməsi, onun günlə təyin edilməsinə nisbətən daha çox məsrəf tələb edir. Deməli, mülki qanunvericilikdə ifadə olunan göstərişə görə, fiziki şəxsin ölüm saatı və ya ölüm dəqiqəsi yox, onun ölüm günü vərəsəlik hüququ nöqteyi-nəzərindən, daha konkret söyləsək, mirasın açıldığı vaxtı müəy yənləşdirmək baxımından hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Mülki qanunvericiliyin mirasın açıldığı vaxtı müəyyənləşdirən norması həm 1 Научно-практический комментарий к Г К РСФСР / Отв. рсд. Е.А.Флейщиц. M ., 1966, с. 601; Советское гражданское
Учебник. Том 2 / Под рсд. В.П.Грибанова, СМ. Корнеева. M., 1980, с. 480. 2
Советское наследственное право. М., 1955, с. 95. 3 Совстсткое гражданские право. Учебник. Том 2 / Под рсд. О.А. Красавчикова. M , I9S5, с. 5 I5 . Гражданское право. У чебник. Том I / Под рсд. Е.А. Суханова. M., 199S, с. 535; Власов Ю Н . Калинин В.В. Наследственное право Российской Федерации. Учебно-методическое пособие. М.. 2002, с. 26;
Наследственное право. Учебное пособие. М.. 2003, с. 18. 5 Вах: п. I постановление Пленума Верховного Суда Российской Федерации от 23 апреля 1991 г. N а 2 «О некоторых вопросах, возникающих в практике судов по делам о наследовании»// Судебная практика по гражданским делам. М ., 2001, с. 259. 6 M ə hkom ə praktikası da məsələyə bu cür yanaşır: şəxsin ölüm saatı yox, ölüm günü mirasın açıldığı vaxt sa yılır (Определение Судебной Коллегии по гражданским делам Верховного Суда РФ от 5 ноября 1998 г. // Судебная практика по гражданским делам. М., 2001, с. 273). 551
də kommorientlərdən («commorientes» - eyni vaxtda ölənlər) sonra vərəsəlik məsələsinin həll edilməsi üçün vacibdir. K o m m orientlər dedikdə, eyni vaxtda .(eyni saat və dəqiqədə) ölən və bir-birinin vərəsəsi ola bilən şəxslər başa dü şülür. Məsələn, ər və arvad aviasiya (təyyarə) qəzası nəticəsində ölürlər. On lardan heç biri digərindən çox yaşamır və buna görə də bir-birinin vərəsəsi ola bilmirlər1. Belə halda həmin şəxslərdən hər birinin ölümündən sonra müstəqil surətdə, ayrıca olaraq dərhal miras açılır. Onlardan hər birinin vərəsələri vərə səliyə çağırılırlar. Buna uyğun olaraq notarius ayrıca vərəsəlik işi aparır. Bu nun nəticəsində ərə məxsus olan əmlak onun vərəsələrinə, arvada məxsus olan əmlak isə onun vərəsələrinə keçir. Deməli, ko m m o rie ntlə r b ir-b irin in ölüm ündən sonra vərəsəliyə çağırıl mırlar, yeni öldükdən sonra onlar bir-birinin vərəsəsi olmurlar. Söhbət eyni bir gündə bir-birinin vərəsəsi ola bilən şəxslərin (məsələn, ata və oğulun və ya xud qardaş və bacının və s.) eyni vaxtda ölmələrindən və bir-birinin ölümün dən sonra vərəsəliyə çağırılmamasından gedir. Mülki hüquq elmi məsələyə bu cür yanaşır1 2. Məhkəmə və notarial praktika da bu mövqedə durur3. Eyni bir gündə, lakin müxtəlif vaxtlarda - günün müxtəlif vaxtlarında ölən şəxslər kommorientlər hesab edilirmi? Məsələn, bədbəxt hadisədən (avtomo bil qəzasından) ata may ayının 15-də saat 10-da ölür. Bu hadisədən sonra hə min gün, yəni may ayının 15-də saat 2-də (atanın ölümündən 4 saat sonra) onun oğlu da ölür. Ata və oğul kommorientlər hesab edilirmi? Mülki qanunvericiliyə görə, m irasın açıldığı va x t fiz ik i şəxsin ölüm saatı və ya dəqiqəsi ilə yox, onun ölüm günü ilə m üəyyən e d ilir. Mirasın açıldığı vaxtı müəyyənləşdirmək üçün miras qoyanın ölüm saatı yox, yalnız onun ölüm günü əhəmiyyətə malikdir4. Bu isə o deməkdir ki, iki və daha artıq miras qo yanın bir təqvim günü (saat 00-dan 24-ə kimi) ərzində ölmələri eyni vaxtda baş vermiş ölüm halları sayılır. Eyni bir təqvim günü çərçivəsində saatlarla he sablanan vaxt fərqinin (saat fərqinin) vərəsəlik hüququ baxımından hüquqi əhəmiyyəti yoxdur. Odur ki, yuxarıdakı misalda ata və oğul kommorientlər he sab edilirlər və buna görə də onlar bir-birinin vərəsəsi olmurlar. Amma bəzən saat fərqi vərəsəlik hüququ nöqteyi-nəzərindən mülki-hüquqi əhəmiyyət kəsb 1 M iras qoyanın və onun m üm kün ola b ilə n vərəsəsinin eyni vaxta ö lm ə si halı A vro pa hüququnda «com m orientes» adlanır. V .I.S e re b ro v s k i ya zırdı ki, q a n u n v e ric ilik b u halı m ü ə y y ə n lə ş d irm ir (Советское гражданское право. Учебное пособие. Том 2. М ., 1951, с. 445). Zənn edirik k i, həm in halı tən zim ləyən xüsusi hüquq normasına ehtiyac yoxdur. Ona görə k i, həm köhnə, həm də yeni qan un ve riciliyə görə, miras qoyanın ö ldü yü məqamda sağ qalan (olan) şəxslər vərəsə ola b ilə rlə r. M əsələn, bax: Советское гражданское право. Учебное пособие для ю р ид ических вузов. Том 2. М ., 1951, с. 445;
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 97; Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / П од рсд.
М ., 1976, с. 490; Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / Под ред.
М .,
1980, с. 480; Советсткос гр ж данскис право. У чебник. Том 2 / П од ред. О.А. Красавчикова. М.,
1985, с. 515; Гражданское право. У чеб ник. Том 1 / Под ред. Е.А.Суханова. М -, 1998, с. 535; Серебровский В.И. О черки наследственного права. М . 1953, с. 28. 3 Советская юстиция. 1976. № 10, с. 33 (нотариальная практика). 4
Наследственное право Р оссийской Федерации. Учебно- методическое пособие. М ., 2002, с. 27. 552
Mirasın açıldığı yer edir, yəni fiziki şəxsin ölüm saatı əhəmiyyətə malik olur’ . Belə ki, əgər miras qoyanlardan biri digər m iras qoyandan heç olmazsa, bir saat, lakin artıq növbəti təqvim günündə ölərsə, onda o, birinci miras qoyandan sonra ölm üş sayılır və kom m orient hesab edilmirlər. Ona görə ki, onlar eyni bir təqvim günündə yox, müxtəlif, ayrı-ayrı təqvim günlərində, yəni iki müxtəlif gü nün müxtəlif vaxtlarında ölürlər. Məsələn, ata may ayının 15-də axşam saat 2330 da ölür. Onun oğlu isə bir saat sonra, yəni gecə OO30 - da (artıq may ayı nın 16-da, yəni növbəti təqvim günündə) ölür. Ata ölən kimi miras açılır və onun oğlu vərəsə olmaq hüququ əldə edir. Vərəsəlik hüququnun əsas anlayışlarından biri miras açıldı ğı yer hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, fiziki şəxsin ölü mü vərəsəlik hüquq münasibətinin yaranmasını şərtləndirir. Bu münasibət isə yalnız müəyyən bir məkanda əmələ gələ bilər. Həmin mə kan mirasın açıldığı yer sayılır. Mirasın açıldığı yer odur ki, qanun vərəsəlik hüquq münasibətinin ya ranm asını həmin yerlə bağlayır. Söhbət kənd, şəhər, qəsəbə, rayon mərkə zi və digər yaşayış məntəqələrindən gedir. Miras da məhz bu yerlərdə açılır. Mülki qanunvericilik mirasın açıldığı yerin tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirir. Onun üçün də həmin məsələnin nizama salınmasına ayrıca norma həsr edilmişdir (MM-in 1147-ci maddəsi). Bu isə təsadüfi deyildir. Belə ki, mirasın açıldığı yerin dəqiq olaraq müəyyənləşdirilməsinin vacib praktiki - hüquqi əhəm iyyəti vardır. Vərəsəliklə bağlı bir sıra məsələlərin həlli məhz onun düz gün müəyyən edilməsindən asılıdır. Həmin məsələlərə aiddir: • birincisi, prosedura məsələlərinin həlli, vərəsəlik hüququnun rəsmi lə şd irilm ə si və vərəsəlik işinin aparılması (mirasın açıldığı yer əsasın da müəyyən etmək mümkün olur ki, hansı notariat kontoruna mirasın qəbulu və ya ondan imtina barədə ərizə vermək və vərəsəlik şəhadətna məsi almaq üçün müraciət etmək lazımdır); • ikincisi, m irasın qorunması (mirasın açıldığı yerdəki notarius mirasın qo runması üçün zəruri tədbirlər görür); • üçüncüsü, kreditorların tələblərinin ödənilməsi (mirasın açıldığı yerdəki notariusun mirası siyahıya alması və həmin siyahı əsasında kreditorların tələblərinin təmin edilməsi); • dördüncüsü, m übahisəli vərəsəlik məsələsi üzrə iş qaldırılması və həmin işə baxılması (mübahisəli vərəsəlik işinə, bir qayda olaraq, əsa sən mirasın açıldığı yerin məhkəməsində baxılır); • beşincisi, konkret vərəsəlik münasibətinə bu və ya digər ölkənin qa n u n v e ric iliy in in tətbiqi məsələsi (məsələn, Azərbaycan Respublikası nın vətəndaşı RF-in şəhərlərinin birində ölür. Belə halda vərəsəlik müna sibətinə hansı ölkənin qanununun tətbiq edilməsi məsələsi əsasən mira- 1 1 A n tim o n o v B.S. və Qravc K .A . yazırlar ki. bəzi hallarda vətəndaşın ölüm saatı hüquqi ə hə m iyyə tə m a lik
olur. Belə
halda ölümün
dəqiq tarixinin məhkəmə qaydasında m üəyyənləşdirilm əsinə y o l ve rilir
Советское наследственное право. M .. 1955, с. 94). 553
sın açıldığı yerlə müəyyən edilir). Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ mirasın açıldığı yeri miras qoyanın yaşayış yeri ilə əlaqələndirir: m iras qoyanın yaşayış yeri mirasın açıldığı yer sayılır (MM-in 1147-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Deməli, vərəsəlik hüququ mirasın açıldığı yeri fiziki şəxsin öldüyü yerlə bağlamır, yəni fiziki şəx sin öldüyü yeri mirasın açıldığı yer hesab etmir. Bu cür mövqe p ra k tik i m üla hizələrlə əlaqədardır. Mirasın açıldığı yer haqqında məsələnin praktiki əhə miyyətini nəzərə alaraq onu fiziki şəxsin öldüyü yerlə əlaqələndirmək məqsə- dəmüvafiq olmazdı. Belə ki, fiziki şəxsin öldüyü yer (başqa şəhərdə ezamiy yətdə, məzuniyyətdə, ekspedisiyada olarkən fiziki şəxsin ölümü və s.) müəy yən dərəcədə təsadüfi xarakter daşıyaraq, onun malik olduğu əsas hüquq və vəzifələrlə bağlı deyil. Bu, ölümün fiziki şəxsi təsadüfən haqladığı yerdir. Fiziki şəxsin yaşayış yeri isə onun əsas hüquq və vəzifələri ilə bağlı olub, həyati mənafelərinin mərkəzidir. Buna görə də mirasın açıldığı yerin onun yaşayış ye ri əsasında müəyyən edilməsi daha məqsədəmüvafiqdir. Digər tərəfdən fiziki şəxsin yaşayış yerində vərəsəlik münasibətlərini tənzimləmək vərəsəlik hüqu qu üçün nisbətən daha rahat, daha münasibdir. Çox vaxt fiziki şəxs özünün yaşadığı yerdə ölür. Belə halda fiziki şəxsin ya şadığı yerlə onun öldüyü yer məkan baxımından üst-üstə düşür. Bəzi hallar da isə fiziki şəxs yaşadığı yerdən kənarda ölür. Söhbət fiziki şəxsin bu və ya digər əsasa görə müvəqqəti başqa yerdə (bu cür yer qanunda bir qayda ola raq, «fiziki şəxsin olduğu yer» anlayışı ilə əhatə edilir)1 olarkən (məsələn, ordu sıralarında xidmətdə, xəstəxanada, gəmidə, sanatoriyada, istirahət evində, məzuniyyət və ezamiyyətdə, azadlıqdan məhrumetmə yerində və s. olarkən), öz yaşayış yerini hər hansı səbəbdən müəyyən müddətə tərk edərkən ölür. Bu cür məqamlarda isə fiziki şəxsin öldüyü yerlə onun yaşadığı yer məkan nöqte yi-nəzərindən üst-üstə düşmür. Həmin hallarda da fiziki şəxsin yaşayış yeri mirasın açıldığı yer hesab olunur. Məsələn, azadlıqdan məhrumetmə yerində şəxs ölür. Mirasın açıldığı yer azadlıqdan məhrumetmə yeri yox, həmin şəxsin həbsə kimi yaşayış yeri sayılır1 2. Fiziki şəxsin olduğu yeri m irasın açıldığı y e r saym aq olmaz. Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ sovet mülki hüququndan fərqli olaraq, şəxsə icazə verir ki, onun bir neçə yaşayış yeri olsun (MM-in 27-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Belə halda miras qoyanın hər bir yaşayış yeri ayrıca olaraq mirasın açıldığı yer hesab olunur. Deməli, bizim ölkə qanunvericiliyinə görə, mirasın bir neçə yaşayış yeri üzrə açılmasına yol verilir. Sovet mülki hü ququ isə bu qaydanı inkar edirdi3. On dörd yaşına çatm am ış şəxslər öldükdə, onların valideynlik hüquqları 1 «Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə q eydiyyat haqqında» qanunun 2 -ci maddəsi (A R Q K , I I I kitab, s. 65) Советская ю стиция. 1962, № 15-16, с. 63. 3 Sovet dövründə m üharibə vaxtı daim i yaşayış yerindən köçürülm üş şə xslərin ik i yaşayış yeri var id i. Buna uyğun olaraq mirasın ik i yaşayış yerində açılmasına icazə v e rilird i. M ü və qq əti xarakter daşıyan həm in qayda müharibədən sonra öz ə h ə m iy y ə tin i itir d i (Антимонов Б.С.. Граае K.A. Советское наследственное право. M ., 1955, с. 100). .554
nı itirməmiş valideynlərinin yaşayış yeri mirasın açıldığı yer sayılır. Belə ki, hə min şəxslərin yaşayış yeri valideynlərinin yaşayış yeri sayılır (MM-in 27-ci maddəsi). Q əyyum luq altında olan şəxslərin (ruhi xəstələrin, kəmağıliarın və s.) yaşayış yeri isə qəyyumun yaşayış yeri sayılır (MM-in 27-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Ona görə də həmin kateqoriya şəxslər öldükdə, qəyyumun yaşadığı yer mirasın açıldığı yer hesab edilir. Lakin bəzən on dörd yaşına çatmamış şəxs öz valideynlərinin yaşayış yerində yox, başqa yerdə, məsələn, babasının və ya nənəsinin yaşayış yerində qeydiyyatda olur və yaxud qəyyumluq altında olan şəxs qəyyumun yaşayış yerində yox, öz evində qeydiyyatda olur (amma qanuna görə, qəyyum hökmən qəyyumluq altında olan şəxslə birlikdə yaşa malıdır). Hüquq ədəbiyyatında göstərilir ki, belə halda vərəsəlik işi valideynləri nin və ya qəyyumun yaşayış yerində yox, on dörd yaşına çatmamış şəxsin və ya qəyyumluq altında olan şəxsin qeydiyyatda olduğu yerdə açılır'. Bəzən şəxs yaşayış yeri üzrə qeydiyyatdan çıxaraq başqa yeni yaşayış ye rinə köçür. Yeni yaşayış yerində qeydiyyata alınmamış o, ölür. Belə halda ölən şəxsin köçməmişdən əvvəl qeydiyyatda olduğu yaşayış yeri mirasın açıl dığı yer hesab ediləcəkdir. Məhz bu yer üzrə notariat kontoru vərəsəlik işi açır və aparır2. Bəzi hallarda miras qoyanın yaşayış yeri həqiqətən məlum olmur. Söhbət müxtəlif səbəblərə görə ölmüş şəxsin yaşayış yerinin müəyyən edilməsinin qeyri-mümkünlüyündən gedir. Məsələn, şəxs başqa şəhərə, yeni yaşayış yeri nə köçərkən ölür və onun yaşayış yeri başqalarına məlum olmur. Bu halda mi rasın açıldığı yer mirasın olduğu yerlə müəyyən olunur (MM-in 1147-ci maddə sinin 1-ci bəndi). Belə ki, mirasın olduğu yer mirasın açıldığı yer sayılır. Bu yer mirasın açıldığı yeri müəyyənləşdirən əsas əlamətlərdən biridir. M irasın olduğu yer dedikdə, miras əmlakın olduğu yer başa düşülür (mə sələn, evin olduğu yer; mənzilin və digər daşınmaz əmlakın olduğu yer; avto mobil nəqliyyatı vasitəsinin uçota götürüldüyü yer; miras qoyanın adına hesa bın açıldığı bankın olduğu yer). Bəzən ölən şəxsin əmlakı müxtəlif yerlərdə olur. Məsələn, ölən şəxs şəhər də mənzilə, başqa şəhərdə mebel dəstinə, televizora və s. malik idi. Bu cür hallarda mirasın açıldığı yer daşınmaz əmlakın olduğu yerlə müəyyən edilir (MM-in 1147-ci maddəsinin 2-ci bəndi), yəni yuxarıdakı misalda şəhərdəki mənzilin olduğu yer mirasın açıldığı yer hesab olunur. Şəxsin bir neçə daşınmaz əmlakı ola bilər. Məsələn, onun şəhərdə qiyməti 50 min manata olan yaşayış evi, kənd yerində isə 5 min manatlıq torpaq sahə si vardır. Belə halda qiymətdə nisbətən baha olan daşınmaz əşyanın (yuxarı dakı misalda şəhərdə yaşayış evinin) olduğu yer mirasın açıldığı yer sayılır. Ona görə ki, mülki qanunvericiliyə görə, daşınmaz əmlakın qiymətli hissəsi nin olduğu yer mirasın açıldığı yer hesab edilir (MM-in 1147-ci maddəsinin 2- ci bəndi). Полтавская H., Кузнецов В. Нотариат (курс лекций). М., 2002, с. ! 33. Y enə orada, s. 133. 555
Daşınmaz əşyalar qiymətcə bərabər olsa, onda məsələ necə həll olunur? Bu məsələnin cavabını mülki qanunvericilik vermir, yəni həmin məsələni mülki qa nunvericilik tənzimləmir. Amma mülki hüquq elmində (doktrinasında) göstərilən məsələnin həlli üçün ağlabatan və əsaslı təklif verilir. Belə halda, bəzi müəlliflə rin fikrincə, m aksimum təsərrüfat əhəmiyyətinə m alik olan daşınm az əmlak əsas götürülür'. Onun yerləşdiyi yer də mirasın açıldığı yer hesab olunur. Şəxsin daşınmaz əmlakı olmaya bilər. Belə halda daşınan əm lakın və ya onun əsas h iss ə s in in olduğu yer mirasın açıldığı yer hesab edilir (MM-in 1147-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Mülki hüquq elminə görə, m irasın əsas h is səsi dedikdə, elə bir miras əşya başa düşülür ki, o, mirasın tərkibinə daxil olan digər əşyalara nisbətən daha qiymətlidir. . . . . . . Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində ən çox işlənilən anlayış- münasibətlər!4 Iardan biri vərəsəlik hüquq münasibəti hesab olunur. O, vərəsəlik hüququnun əsas anlayışları sırasına daxil edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, hər bir hüquq münasibəti kimi, vərəsəlik hüququ mü nasibəti də müəyyən hüquqi fakt əsasında yaranır. Fiziki şəxsin ölümü mirasın açılmasına səbəb olur. Mirasın açılması isə vərəsəlik hüquq münasibətinin ya ranmasının özü deməkdir. Deməli, fiziki şəxsin ölümü vərəsəlik hüquq müna sibətinin yaranmasını şərtləndirən hüquqi fakt rolunu oynayır. Vərəsəlik hüquq münasibəti vərəsəliklə bağlı olaraq yaranan münasibətdir. Belə ki, fiziki şəxsin ölümü ilə miras açılır, bunun nəticəsində müəyyən dairə şəxslər vərəsəliyə çağırılırlar, habelə həmin şəxslər mirası qəbul və əldə edir lər. Bütün bunlarla bağlı olaraq müəyyən növ ictimai münasibətlər yaranır. Hə min münasibətlər vərəsəlik hüququnun nizamasalma predmetinə daxil olub, onunla tənzimlənir. Bunun nəticəsində onlar vərəsəlik hüquq münasibəti kimi hüquqi forma alır. Vərəsəlik hüquq münasibətləri dedikdə, vərəsəlik hüququ ilə tənzimlənən elə ictimai münasibətlər başa düşülür ki, həmin münasibətlər mirasın açılması, onun vərəsələr tərəfindən qəbul olunması və əldə edilməsi prosesində yaranır. Vərəsəlik hüquq münasibətləri öz mülki-hüquqi xarakteristikasına görə həd dən ziyadə mürəkkəb xarakterə malikdir. Bu, onunla izah edilir ki, hüquq ədə biyyatı səhifələrində göstərildiyi kimi, vərəsəlik hüquq münasibətləri öz inkişa fında iki mərhələdən keçir:2 • birinci mərhələdə əmələ gələn hüquq münasibətləri m irasın açılması ilə bağlı olaraq yaranın vərəsəlik hüquq m ü n a sib ə tlə ri adlanır (mirasın açılması üzrə hüquq münasibətləri); • ikinci mərhələdə əmələ gələn hüquq münasibətləri isə m irasın qəbul edilm əsi ilə əlaqədar yaranan vərə sə lik h ü quq m ün a sib ə tlə ri adlanır (mirasın qəbulu üzrə hüquq münasibətləri). 1 1
Приобретение наследства в СССР. М ., I96 0 , с. 10;
Советское гражданское право. К ур с лекций. Масть 3. Л ., 1965, с.288.
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 58-59; Иоффе О.С. Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 290; Гражданское право. У чебник. Часть 3 / Под ред.
М ., 1998, с. 513-514; Широкова И.Г. Наследственное право (ко н спе кт лекций). М ., 2001, с. 23. 556
Fiziki şəxsin ölümü nəticəsində mirasın açılması və müəyyən şəxslərin və rəsəliyə çağırılması ilə vərəsəlik hüquq münasibətlərinin birinci mərhələsi başlayır. Göründüyü kimi, birinci mərhələ mirasın açılması zamanı yaranır. Əgər vərəsə mirası qəbul edərsə, onda vərəsəlik hüquq münasibətinin ik in c i in k iş a f mərhələsi başlayır. Həmin münasibət həmişə səlahiyyətli şəx sin (vərəsənin) iradəsi əsasında əmələ gəlir. Bu cəhəti ilə o, həmişə birinci mərhələdə yaranan vərəsəlik hüquq münasibətindən fərqlənir. Belə ki, birinci mərhələnin əmələ gəlməsi vərəsənin iradəsi ilə bağlı deyil. Məlum məsələdir ki, fiziki şəxsin mirasın açılmasına səbəb olan ölümü vərəsənin iradəsindən asılı ola bilməz. Ölüm hüquqi faktların hərəkət yox, hadisə növünə şamil edilir. Vərəsəlik hüquq münasibətləri aşağıdakı tərkib hissələrdən ibarətdir: • vərəsəlik hüquq münasibətinin subyekti; • vərəsəlik hüquq münasibətinin məzmunu; • vərəsəlik hüquq münasibətinin obyekti; Bu elementlər onu göstərir ki, ümumiyyətlə, hər hansı hüquq münasibəti ki mi vərəsəlik hüquq münasibəti də müəyyən subyektlər arasında, müəyyən ob yektlər barəsində yaranıb, müəyyən məzmuna malikdir. Bununla bərabər, və rəsəlik hüquq münasibətinin hər bir elementi spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Vərəsəlik hüquq m ünasibətinin subyekt tərkibi yalnız vərəsələrdən iba rətdir. Miras qoyan şəxsə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, onun vərəsəlik hüquq münasibətinin subyekti olub-olmaması müəlliflər arasında mübahisə doğurur. Bir qrup müəlliflər miras qoyan şəxsi vərəsəlik hüququnun subyekt tərkibinə daxil edirlər1. Digər qrup müəlliflər isə bunun tam əksi olan fikir söy ləyərək göstərirlər ki, m iras qoyan şəxs heç b ir vaxt vərəsəlik hüquq mü nasibətinin su byekti ola bilm əz1 2.
Zənn edirik ki, ikinci qrup müəlliflərin mövqeyi həqiqətə daha yaxındır. Belə ki, mülki qanunvericiliyə görə, fiziki şəxsin ölümü ilə onun mülki hüquq qabiliy yəti xitam olunur (MM-in 25-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Mülki hüquq qabiliyyəti isə mülki hüquq subyektliyinin elementlərindən biridir. Əgər fiziki şəxsin mülki hüquq qabiliyyəti yoxdursa, onda onun mülki hüquq subyektliyi də yoxdur. Mi ras qoyanın ölümü ilə onun mülki hüquq qabiliyyəti, bununla da mülki hüquq subyektliyi xitam olunur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, vərəsəlik hüquq münasibətində miras qoyan rolunda yalnız fiziki şəxslər çıxış edə bilər. Hüquqi şəxslərin, dövlətin və bələ diyyələrin miras qoyan olması qeyri-mümkündür. Bu isə tamam aydın məsə- 1 M əsələn, bax: Гражданское право. Учебник. Том I / Под ред.
M ., 1998, с. 537; Саломатова ТВ. Наследование по завещанию и по закону. М ., 2002, с. 5; Широкова И.Г. Наследственное право. Конспект лекций. М ., 2002, с. 22; Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право Российской Федерации. Учебно-методическое пособие. М., 2002, с. 15; Корнеева И.Л. Наследственное право. М., 2003, с. 57; Власов Ю.Н., Калинин В.В. Нотариат (курс лекции). М ., 2002, с. 2 I8 . V .V .Q u şin isə bu b arəd ə ko nkret fik ir söyləm əyə çətinlik çə kir
N a s le d s tv e n n o e pra vo. U çe bn o e posoble. M., 2003, s. 57). 2 M əsələn, bax:
Советское наследственное право. M., 1955, с. 56; Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., I965, с. 2 88; Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 49; Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред.
M., I998, с. 516. 557
lədir. Əvvəlki yarımbaşlıqlardan birində biz bu məsələyə toxunmuşuq. Vərəsəlik hüquq m ünasibətinin m əzm unu dedikdə, bu münasibətdə işti rak edən subyektlərin hüquq və vəzifələri başa düşülür. Belə hüquq və vəzifə lərə aiddir: mirası qəbul etmək hüququ; mirası qəbul etmək hüququnun həyata keçirilməsinə mane olmamaq vəzifəsi; mirası əldə etmək hüququ; mirası əldə etmək hüququnun həyata keçirilməsinə mane olmamaq vəzifəsi. Vərəsəlik hüquq m ünasibətinin obyektinə gəldikdə isə onun iki cür ob yekti fərqləndirilir : maddi obyekti; hüquqi obyekti. Vərəsəlik hüquq münasibə tinin obyekti odur ki, məhz onun barəsində həmin münasibət yaranır. Vərəsəlik hüquq m ünasibətinin m addi o b ye kti dedikdə, miras və ya mi ras kütləsi (miras əmlak) başa düşülür. Fiziki şəxsin ölümündən sonra onun vərəsəlik üzrə keçən mülki hüquq və vəzifələri miras kütləsini təşkil edir. Ona vərəsəlik hüquq m ünasibətinin predm eti və ya sadəcə olaraq vərəsəllyin predm eti də deyilir. Vərəsəlik hüquq münasibəti məhz miras barəsində əmələ gəlir. Əgər miras yoxdursa, onda vərəsəlik hüquq münasibəti də yoxdur. Özü də miras vərəsəlik hüquq münasibətinin həm birinci inkişaf mərhələsində, həm də ikinci inkişaf mərhələsində maddi obyekt qismində çıxış edir. Vərəsəlik hüquq m ünasibətinin hüquqi o b y e k ti dedikdə, borclu şəxsin davranışı başa düşülür. Bu əsasən passiv davranışdır (hərəkətdən çəkinmə). Zəruri hallarda borclunun davranışı aktiv formada da ola bilər. Səlahiyyətli şəxsin (vərəsənin) borclunun davranışı ilə bağlı hər hansı iddia irəli sürmək hüququ vardır. Məsələn, borclu tərəf («hamı və hər kəs») vərəsəlik hüququ nun həyata keçirilməsinə mane olan hərəkətlər etdikdə, səlahiyyətli şəxs (və rəsə) bu hərəkətlərə son qoyulmasını tələb edə bilər. Vərəsəlik hüquq münasibətinin spesifikliyi onun maddi obyekti - mirasla (miras kütləsi və ya miras əmlakla) sıx surətdə bağlıdır. Vərəsəlik Vərəsəlik hüququ sivilistika elmində (doktrinasında) mülki Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|