Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§
1
2
M., 2002 (ql. 1,2). Pletnev M.Ö. Notariat. Uçebnoe posobie. M., 2003 (ql. 6).
Vlasov Ö.N., Kalinin V.V. Notariat (kurs leküiy). M., 2002 (leküiə 20,21). Poltovskaə N., Kuzneüov V. Notariat (kurs leküiy). M., 2002 (leküiə 11). Korneeva I.L. Nasledstvennoe pravo. Uçebnoe posobie. M., 2003 (tema 1, tema 2, tema 4). 565
XIII FƏSİL QANUN ÜZRƏ VƏRƏSƏLİK § 1. Qanun üzrə vərəsəliyin anlayışı, əmələ gəlmə əsası və şərtləri, subyektləri Qanun üzrə vərəsəlik iki əsas fərqli xüsusiyyətinə görə vəsiyyət üzrə vərəsəlikdən ayrılır. Birincisi, qanun üzrə və rəsəlik zamanı vərəsəliyin şərtləri və qaydası qanunla, vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı isə qanunla yox, miras qo yanın iradəsi ilə müəyyən edilir. İkincisi, qanun üzrə vərəsəlik halında vərəsə liyin şərtləri və qaydası miras qoyan tərəfindən dəyişdirilə bilməz. Vəsiy yət üzrə vərəsəlik növündə isə miras qoyan vərəsəliyin şərtlərini və qaydasını dəyişdirmək hüququna malikdir.
Qanun üzrə vərəsəlik zamanı ölən şəxsin əmlakı (hüquq və vəzifələri) və siyyət sərəncamında yox, qanunda göstərilən şəxslərə keçir. Miras əmlakı əldə etmək hüququ olan şəxslərin dairəsini vəsiyyət yox, məhz qanunun özü müəyyənləşdirir. Bununla qanun ölən şəxsin olmayan iradəsini tamamlayır. Ölən şəxsin olmayan iradəsi dedikdə isə onun vəsiyyət sərəncamında ifadə edilməyən iradəsi başa düşülür. Belə təsəvvür yaranır ki, qanun üzrə vərəsəlik sözün həqiqi mənasında vəsiyyətsiz vərəsəlikdir. Göstərilən vərəsəlik növləri arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı miras qoyan (vəsiyyət edən) şəxs öz vəsiyyət sərənca mı ilə qanunda nəzərdə tutulan hədlərdə vərəsələrin dairəsini bu və ya digər dərəcədə dəyişə bilər: onun vərəsələrin sırasını həm məhdudlaşdırmaq, həm də genişləndirmək hüququ vardır. Digər tərəfdən, vəsiyyət edən vəsiyyətdə göstərilən hər bir şəxsə miras əmlakdan çatası payın həcmini də müəyyənləş dirir. Lakin qanun üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələrin dairəsi, habelə onlardan hər birinə miras əmlakdan düşəsi payın həcmi dəqiq və qəti olaraq qanunla müəyyən ediiir.
Qanun özü bilavasitə vərəsəlik yaratmır. Başqa sözlə de sək, qanunun özü bilavasitə vərəsəliyin əmələ gəlməsi nin əsası kimi çıxış etmir. Məsələyə diqqətlə yanaşsaq gö rərik ki, bilavasitə qanunun özü yox, qanunda nəzərdə tu tulan bir neçə fakt onun yaranmasına səbəb olur. İHəmin faktların məcmusu mürəkkəb hüquqi tərkib sayılır.
1
Советское гражданское право. К ур с лекций. У чебное пособие. Часть 3. Л ., 1965, с. 298.
566 qanun üzrə vərəsəliyin əsası deyilir. Hüquqi tərkibə daxil olan birinci hüquqi fakt vərəsənin miras qoyan şəxs lə yaxın əlaqədə (qohumluq münasibətində) olmasından ibarətdir. Bu əlaqə qan qohumluğu, nikah, övladlığa götürmə və ya himayədə olmaqla bağlı ola bilər. Məsələn, ər-arvad nikaha görə bir-birinə yaxın olan şəxslər sayılır lar. Ata (miras qoyan) ilə övladı (vərəsələri) bir-birinə yaxın edən qan qohum luğudur. Övladlığa götürmə faktı isə övladlığa götürülən şəxsin vərəsə ol ması üçün əsasdır. Miras qoyanın himayəsində olmaq faktı isə himayə olan şəxsə mirasdan dolanacaq təminat olmaq hüququ verir. Hüquqi tərkibə daxil olan ikinci hüquqi fakt miras qoyan şəxsin ölməsin dən (və ya məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilməsindən) ibarətdir. Vərəsə lik yalnız müəyyən mülki hüquq və vəzifələrin daşıyıcısı olan şəxsin öldüyü halda yarana bilər. Sağ olan şəxslər arasındakı münasibətə vərəsəlik haqqın da qaydanın şamil edilməsinə göstərilən hər bir təşəbbüs tamamilə əsassız dır1. Azərbaycan SSR-in xalq məhkəmələrindən biri 50-ci illərdə atanın sağlı ğında onun əmlakına oğlunun borclarına görə tələb yönəlmişdi. Məhkəmə be lə hesab etmişdi ki, oğul atanın vərəsəsidir və buna görə də ona atanın əmla kından müəyyən pay düşür. SSRİ Ali Məhkəməsinin mülki işlər üzrə məhkə mə kollegiyası məhkəmənin bu qərarını ləğv edərək göstərmişdir ki, mülkiyyət çinin sağlığında ona məxsus olan əmlak vərəsəlik üzrə başqa şəxsə (şəxslə rə) verilə bilməz1 2.
Hüquqi tərkibə daxil olan üçüncü hüquqi fakt mirasın qəbul edilməsi ak tından ibarətdir. Bu akt vərəsənin iradəsini ifadə edir və mirasın əldə edilmə sinə yönəlir. Göstərilən üç fakt olduqda qanun üzrə vərəsəlik göz qabağındadır. «Qanun üzrə vərəsəliyin şərtləri» anlayışım «qanun üzrə Qanun uzrə vərəsəliyin əsası» anlayışından fərqləndirmək lazımdır. vərəsəliyin Onlar mənaca bir-biri ilə üst-üstə düşməsələr də, sinonim şərtləri (eynimənalı) anlayışlar hesab edilməsələr də sıx, qarşılıqlı əlaqəsi olan anlayışlardır. Qanun üzrə vərəsəliyin şərtləri dedikdə, qanunda göstərilən elə tələblər başa düşülür ki, həmin tələblər vərəsəliyin əsasını xarakterizə edir və şəxsin qanun üzrə vərəsə olmasına dəlalət edir. Elə hesab edək ki, qanun üzrə vərəsəliyin yaranmasına səbəb olan əsas - yuxarıda göstərdiyimiz üç fakt (hüquqi tərkib) vardır. Belə halda müəyyən şəxs vərəsə ola bilərmi? Mülki qanunvericilik bu suala cavab verərək göstərir ki, şəxsin vərəsə olması üçün həm də vərəsəliyin şərtlərinin mövcudluğu gərək dir. Məhz bu şərtlər əsasında miras qoyana yaxın olan şəxslər vərəsə statusu əldə edirlər. Əgər bu şərtlər olmazsa, həmin şəxslər vərəsə olmaq hüququn dan məhrum edilirlər. Qanun üzrə vərəsəliyin birinci şərti əmlak barəsində vəsiyyət sərənca- 1
Советское гражданское право. Курс лекции. Учебное пособие. Часть 3. Л., 1965, с. 281. 2 «Судебная практика». 1952. № 11, с. 32. 567
minin olmamasından ibarətdir1. Belə ki, miras qoyan vəsiyyətnamə tərtib etmir. Ona görə də qanun йггэ vərəsəlik halı yaranır, yəni miras qoyanın heç bir vəsiyyətnamədə ifadə olunmayan iradəsini qanun tamamlayır. Əgər vəsiy yət olarsa, qanun üzrə vərəsəlikdən söhbət gedə bilməz. Qanun üzrə vərəsəliyin ikinci şərti ondan ibarətdir ki, əmlak barəsində edi lən vəsiyyət sərəncamı tamamilə etibarsız hesab edilsin. Vəsiyyət sərən camı əqddir. Buna görə də əqdin etibarsızlığına səbəb olan hallardan biri ol duqda, o, etibarsız hesab edilə bilər. Məsələn, mülki fəaliyyət qabiliyyəti olma yan şəxsin etdiyi vəsiyyət etibarsız sayılır. Vəsiyyət sərəncamı tamamilə eti barsız sayıldıqda miras qoyana yaxın olan şəxslər yalnız qanun üzrə vərəsəli yə çağırılırlar. Qanun üzrə vərəsəliyin üçüncü şərti vəsiyyət sərəncamının tamamilə yox, qis mən etibarsız hesab edilməsindən ibarətdir. Vəsiyyət sərəncamının qismən eti barsızlığı o deməkdir ki, onun yalnız bir hissəsi etibarsız sayılır, qalan hissəsi isə eti barlı hesab edilir. Vəsiyyət sərəncamının etibarsız sayılan hissəsi miras əmlaka aid edilmir və vəsiyyət üzrə vərəsəlik yaratmır. Ona görə də miras əmlakın vəsiyyət sə rəncamının etibarsızlığına aid olan hissəsi qanun üzrə vərəsəlik qaydasında vərə sələrə keçir. Bununla da qanun üzrə vərəsəlik yaranır. Məsələn, lingi şəxs yaşayış evini öz qonşusuna, minik avtomobilini, zinət şeylərini, qiymətli kağız və nağd pulla- n isə oğlanlanna vəsiyyət edir. Qonşu özünün vərəsəliyə çağınlmasını tezləşdirmək üçün vəsiyyət edən şəxsi qəsdən öldürür. Buna görə də vəsiyyətnamənin qonşuya aid olan hissəsi etibarsız sayılır. Qonşuya vəsiyyət olunmuş yaşayış evi isə qa nun üzrə vərəsəlik qaydasında onun oğlanlarına keçir. Belə halda qanun üzrə vərəsəlik göz qabağındadır. Qanun üzrə vərəsəliyin dördüncü şərti əmlakın yalnız bir hissəsinin və
səsini vəsiyyət edir, digər hissəsini isə vəsiyyət etmir. Deməli, belə halda və siyyət sərəncamı bütün miras əmlakı əhatə etmir. Mirasın vəsiyyət sərəncamı ilə əhatə olunan, yəni vəsiyyət olunan hissəsi vəsiyyətnamədə göstərilən şəxslərə keçir. Buna görə də qanun üzrə vərəsəlik yaranmır. Mirasın vəsiyyət namə ilə əhatə olunmayan, yəni vəsiyyət edilməyən hissəsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, həmin hissə qanun üzrə vərəsəlik qaydasında müvafiq şəxslərə keçir və buna görə də qanun üzrə vərəsəlik yaranır. Beləliklə, bu halda eyni vaxtda həm vəsiyyət üzrə, həm də qanun üzrə vərəsəlik (qarışıq
Qanun üzrə vərəsəliyin beşinci şərti vəsiyyət sərəncamında göstərilən şəx sin mirasın qəbulundan imtina etməsindən (boyun qaçırmasından) ibarət dir. Vəsiyyət olunan şəxs müxtəlif motivlərə görə mirası qəbul etməkdən boyun qaçıra bilər. Məsələn, vəsiyyət olunan istəyir ki, miras əmlakın hamısı ölən şəx sin uşaqlarına keçsin və bu məqsədlə o, mirasın qəbulundan imtina edir. Belə halda vəsiyyət olunan əmlak qanun üzrə vərəsəlik qaydasında keçir. Qanun üzrə vərəsəliyin altıncı şərti vəsiyyətnamədə vərəsə kimi göstərilən 1 O .S .İoffc vo siyyət sərəncamının olmaması şə rtin i qanun üzrə v ə rə sə liyin əsasını təşkil edən hüquqi tərkibə d axil e dir
Советское гражданское право. К ур с лекций. Учебное пособие. Часть 3. Л ., 1965, с. 298). Hesab edirik k i, bu, dəqiq sö ylən ilm əyə n fik ird ir. 568
şəxsin mirasın açılmasından əvvəl ölməsindən ibarətdir. Miras isə əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, miras qoyanın ölümü (və ya ölmüş elan edilməsi) ilə açılır. De məli, vəsiyyət olunan şəxs vəsiyyət edən şəxsdən (miras qoyandan) əvvəl və qa baq ölərsə, vəsiyyət üzrə vərəsəlik yaranmır. Ona görə ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik- də yalnız miras qoyan şəxs ölən zaman sağ olan şəxslər vərəsə ola bilərlər. Məhz bu səbəbdən vəsiyyət üzrə vərəsəlik yaranmır və vəsiyyət olunan əmlak qanun üz rə vərəsəlik qaydasında keçir. Məsələn, ata bütün əmlakını arvadına və övladlanna yox, öz qonşusuna vəsiyyət edir. Ata ölənə kimi qonşu vəfat edir. Belə halda vəsiy yətnamə öz hüquqi qüvvəsini itirir və qanun üzrə vərəsəlik yaranır, yəni vəsiy yət olunan bütün əmlak atanın arvadına və övladlanna keçir. Göstərilən şərtlərdən biri olduqda, qanun üzrə vərəsəlik yaranır. Belə ki, ölən şəxsin əmlakı qanunda göstərilən şəxslərə keçir. Belə təsəvvür yaranır ki, vəsiyyət üzrə vərəsəlik aparıcı rol oynayır. Qanun üzrə vərəsəlik isə mahiy yətcə subsidiar (köməkçi, yardımçı) əhəmiyyətə malikdir. Qanun üzrə vərə səlik yalnız o halda yarana bilər ki, miras qoyan öz əmlakı barəsində vəsiyyət sərəncamı etməsin və ya bu sərəncam etibarsız sayılsın və ya miras əmlak həmin sərəncamla əhatə olunmasın.
Qanun üzrə vərəsəlik zamanı ölən şəxsin əmlakı (hüquq vərəsəliyin və vəzifələri) qanunda göstərilən şəxslərə keçir. Həmin subyektləri şəxslərə ölənin arvadı (ölən arvaddırsa, onun əri), uşaqla rı, qardaş - bacıları və digər kateqoriya şəxslər daxildirlər. Bu kateqoriya şəxslər vərəsə olmaq hüququ əldə edirlər. Onların dairəsi qeyd etdiyimiz kimi, qanunla müəyyənləşdirilir.
də adlanır. Qanun üzrə vərəsə olmaq hüququna malik şəxslərin qrupuna isə qanun üzrə vərəsələrin dairəsi deyilir. Qanun üzrə vərəsələrin dairəsi dəqiq və qəti olaraq qanunla müəyyənləşdirilir. Bu, qanunun imperativ göstərişidir. Onun vərəsələr tərəfindən nə genişləndirilməsi, nə də məhdudlaşdırılması mümkündür. Ümumiyyətlə, vərəsəlik hüququnun qanun üzrə vərəsələrin dai rəsini müəyyənləşdirən normasını nə məhdudlaşdırıcı, nə də genişləndirici təf sir etmək olar. Həmin norma analogiya üzrə də tətbiq edilə bilməz'. Qanun üzrə vərəsələrin dairəsini müəyyənləşdirərkən Azərbaycan Respub likasının vərəsəlik hüququ vərəsənin miras qoyanla yaxın qohumluq faktını əsas meyar və əlamət kimi nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, bizim ölkənin vərəsəlik hüququna görə, yaxın qohumluq münasibətinə əsasən ölən şəxsə nisbətən daha yaxın olan şəxslər qanun üzrə vərəsə ola bilərlər. Qanun üzrə vərəsələr ölən şəxslə yaxın qohumluq əlaqəsi olan şəxslərdir. O şəxslər ki, onlar əsasən ailə münasibətlərinə görə miras qoyana yaxın şəxslər sayılırlar.
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 299. 569
Söhbət miras qoyanın sağlığında, yəni ölümündən əvvəl onunla bir ailədə ya şayan şəxslərdən gedir, Bu şəxslərə həm məhdud mənada ailə (“balaca ai lə") üzvləri (ər və ya arvad, qan, yəni doğma uşaqları və övladlığa götürülən uşaqlar), həm də geniş mənada ailə (“geniş ailə") üzvləri (nəvə və nəticələr) d a xild ir. Deməli, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququna görə, qa nun üzrə vərəsələr vaxtilə miras qoyanın sağlığında onunla bir ailədə yaşayan şəxslərdirlər. Bu isə onu göstərir ki, qanun üzrə vərəsəlik ailə xarakterinə malikdir2. O, hər şeydən əvvəl, ailənin mənafeyini təmin edir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ qanun üzrə vərəsələrin dai rəsini müəyyənləşdirərkən təkcə ailə-nikah münasibətlərini nəzərə almır. O, həm də digər qohumluq münasibətlərinə əsaslanır. Digər qohumluq münasi bətləri miras qoyanın sağlığında onunla qeyri-ailə üzvləri (ailə üzvləri sırasına daxil edilməyən şəxslər) arasında əmələ gəlir. Məsələn, miras qoyanın xalala rı, bibiləri, əmiləri, dayıları, qardaş-bacıları və digər kateqoriya şəxslər ailə üzv ləri dairəsinə daxil edilməsələr də, miras qoyanla qohumluq münasibətində olub, ona yaxın şəxslər sayılırlar. Həmin şəxslər də qanun üzrə vərəsələrin dairəsinə aiddirlər. Beləliklə, qanun üzrə vərəsələrin dairəsini müəyyənləşdi rərkən Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ başlıca olaraq vərəsə lərin miras qoyanla qohumluq münasibətində olması mülahizəsindən çı xış edir. Bu isə təsadüfi olmayıb, təbiidir. Belə ki, miras qoyanın əmlakının ya ranmasında, hər şeydən əvvəl, əsasən onun ailə üzvlərinin, habelə yaxın qo humlarının əməyi və zəhməti olmuşdur. Miras əmlakın əmələ gəlməsində zərrə qədər fəaliyyəti olmayan kənar şəxslərə həmin əmlakın vərəsəlik üzrə keçməsi məntiqə uyğun gəlmir. Haqq-ədalət və insaf baxımından da bu, düzgün deyil. Bununla belə, miras qoyanla qohumluq əlaqəsində olmayan şəxslər də qa nun üzrə vərəsə ola bilərlər. Söhbət miras qoyanın himayəsində olan şəxslər dən gedir. Həmin şəxslərin miras qoyanla qan qohumluğu əlaqəsində olması tələb edilmir. Onlar mirasdan dolanacaq təminatları ala bilərlər (MM-in 1161-ci maddəsi). Qanun üzrə vərəsələrin dairəsini müəyyənləşdirərkən Azərbaycan Respub likasının vərəsəlik hüququ ailə-qohumluq və himayədə olmaq hallarından baş qa, digər hər hansı faktı nəzərə almır. Birgə yaşamaq, miras qoyana qayğı göstərmək, onu saxlamaq, şəxsi dostluq-yoldaşlıq əlaqələrinə malik olmaq və digər əlavə faktların müvafiq şəxsin qanun üzrə vərəsə hüququ əldə etməsi üçün əhəmiyyəti yoxdur. Qanun üzrə vərəsələr növbə qaydasında vərəsəliyə çağırılırlar. Bu növbə qanunla müəyyən edilir. Məsələn, ölənin əri (və ya arvadı) və uşaqları birinci növbə üzrə, onun bacı və qardaşları isə ikinci növbə üzrə vərəsə sayılırlar. Qanun üzrə vərəsələrin qanunun müəyyən etdiyi növbə qaydası ilə vərəsəliyə çağırılmasına vərəsəliyin növbəliyi deyilir. Vərəsəliyin növbəliyi məsələsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qanun üzrə vərəsələr vərəsəliyə eyni vaxtda yox, ardıcıl surətdə (bir-birinin ardınca) 570
Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 117. Никитюк П С. Наследственное право и наследственный процесс. К иш инев. 1973, с. 62. çağırılırlar: əvvəlcə birinci növbə üzrə vərəsələr vərəsəliyə çağırılırlar; sonra, əgər birinci növbə üzrə vərəsələr yoxdursa və ya onlar mirasın qəbulundan imtina etmişlərsə, ikinci növbə üzrə vərəsələr vərəsəliyə çağırılırlar və s, Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ vərəsəliyin beş növbəsini nəzərdə tutur. Buna uyğun olaraq qanun üzrə vərəsələr beş növbə üzrə vərə sələrə bölünürlər (MM-in 1159-cu maddəsi): • birinci növbə üzrə vərəsələr; • ikinci növbə üzrə vərəsələr; • üçüncü növbə üzrə vərəsələr; • dördüncü növbə üzrə vərəsələr; • beşinci növbə üzrə vərəsələr. Deməli, yeni Mülki Məcəllə köhnə 1964-cü il Mülki Məcəlləsindən fərqli ola raq, qanun üzrə vərəsələrin beş növbəsini müəyyənləşdirir. Köhnə məcəllə isə qanun üzrə vərəsələrin yalnız iki növbəsini nəzərdə tuturdu. Belə ki, onlar ancaq iki növbə üzrə vərəsə ola bilərdilər: birinci növbə üzrə vərəsələr; ikinci növbə üzrə vərəsələr. . . .
Qanun üzrə vərəsələr dairəsinə şamil edilən vərəsələrin ırıncı nov ə | к ifay at qədər çoxdur. Amma onların miras qoyan şəxsə yaxınlıq dərəcəsi eyni deyildir. Buna görə də mülki qanunvericilik yalnız qanun üzrə vərəsələrin siyahısını müəyyən etməklə kifa yətlənə və qane ola bilməz. Bundan əlavə, lazımdır ki, vərəsəliyə çağırılma
sələrin ayrı-ayrı qruplarının miras qoyana yaxınlıq dərəcəsi ilə uyğunlaşdırılma lıdır. Bu məqsədlə mülki qanunvericilik vərəsələrin növbəliyini və bəzi kate qoriya şəxslərin (himayədə olanların, nəvə və nəticələrin) vərəsəliyi üçün xü susi qayda müəyyən edir. Bütün qanun üzrə vərəsələr, nəvə-nəticələr və himayədə olanlar istisna ol maqla, beş növbəyə bölünürlər. Hər bir növbə üzrə vərəsələrin dairəsi, yuxa rıda qeyd etdiyimiz kimi, ya miras qoyan və vərəsələr arasında ailə-nikah mü nasibəti ilə, yaxud da qohumluq əlaqəsi ilə müəyyən edilir. Növbəlik isə miras qoyan və vərəsələr arasında qohumluq dərəcəsindən asılıdır. Qohumluq dedikdə, ümumi əcdada malik olan şəxslərin qan əlaqəsi başa düşülür. Qohumluq iki cür olur: düzünə xətt üzrə qohumluq; yanakı xətt üzrə qohumluq. Düzünə xətt üzrə qohumluq dedikdə, müəyyən bir şəxsin digər şəxsdən törəməsi başa düşülür. Bu qohumluğun özünün iki növü fərqləndirilir: qalxan (yüksələn) xətt üzrə qohumluq; enən xətt üzrə qohumluq. Qalxan
humluqdur. Məsələn, öz oğlanlarına münasibətdə ata, öz nəvələrinə münasi bətdə baba onların qalxan xətt üzrə qohumudur. Enən xətt üzrə qohumluq əcdaddan nəsillərə doğru olan qohumluqdur. Məsələn, öz atasına və ya baba sına münasibətdə oğul və ya nəvə onunla enən xətt üzrə qohumluq münasi- bətindədir. Yanakı xətt üzrə qohumluq müxtəlif şəxslərin ümumi əcdaddan törəməsi başa düşülür1. Məsələn, qardaş öz bacısına münasibətdə onun ya-
Наследственное право Российской Федерации. М ., 2003, с. 135. 571
İkinci növbə üzrə vərəsəlik nakı xətt üzrə qohumudur.
Birinci növbə üzrə vərəsələrin tərkibi kifayət qədər genişdir. Buraya daxildir: • ölən (miras qoyan) şəxsin uşaqları; • ölən (miras qoyan) şəxsin ölümündən sonra doğulmuş uşaq; • ölən (miras qoyan) şəxsin arvadı (ölən əgər arvaddırsa, onun əri); • ölən (miras qoyan) şəxsin övladlığa götürdüyü şəxs (övladlığa götürülən); • ölən (miras qoyan) şəxsin valideynləri; • ölən (miras qoyan) şəxsi övladlığa götürən şəxslər (övladlığa götürənlər). İkinci növbədə vərəsəliyə çağırılan vərəsələrə ikinci növbə üzrə vərəsələr deyilir. Onlar qanun üzrə vərəsə lər kateqoriyasına aid edilirlər. İkinci növbə üzrə vərəsələrin dairəsi geniş deyil. Azərbaycan Respublikası nın vərəsəlik hüququ buraya aid edir (MM-in 1159-cu maddəsinin 2-ci bəndi); ölənin bacılarını; ölənin qardaşlarını. Ailə hüququnda qardaş və bacılar iki yerə bölünürlər1: • tam doğma qardaş və bacılar; • tam doğma olmayan qardaş və bacılar. Tam doğma qardaş və bacılar o şəxslər sayılırlar ki, onların həm ana, həm də atası ümumi olsun. Məsələn, iki vətəndaş evlənirlər və nikahdan iki qız, iki oğlan olur. Həmin qız və oğlanlar tam doğma qardaş və bacılar hesab edilir, çünki onların ata və anası ümumidir, eyni şəxslərdir. Ümumi ata və anaya malik olmayan qardaş və bacılara tam doğma olma
nürlər:
• eyni qandan olan qardaş və bacılar; • eyni anadan doğulan qardaş və bacılar. Eyni qandan olan qardaş və bacılar atadan bir, anadan ayrı (atabir, ana ayrı) olan qardaş və bacılardır. Onların ataları bir, anaları isə ayrıdır. Məsələn, vətəndaş nikaha girir və bu nikahdan onun iki oğlu olur. Bir müddətdən sonra onun arvadı ölür. Həmin vətəndaş ikinci dəfə nikaha girir. Bu nikahdan isə onun iki qızı olur. Birinci nikahdan olan iki nəfər oğlan uşağı və ikinci nikah dan olan iki nəfər qız uşağı eyni qandan olan qardaş və bacılar hesab edilirlər. Ona görə ki, onların ataları bir, anaları isə ayrıdır.
atadan ayrıdırlar (anabir, ata ayrı). Bu kateqoriya qardaş və bacıların anaları bir, ataları isə ayrıdır. Məsələn, qız nikaha girir və bu nikahdan bir qız uşağı olur. 5 ildən sonra həmin qadın boşanır və buna görə də nikah xitam olunur. O, ailə qurmaq məqsədilə ikinci nikaha girir. İkinci nikahdan isə bir oğlan uşağı olur. Birinci nikahdan olan qız. uşağı, ikinci nikahdan olan oğlan uşağı eyni anadan doğulan qardaş və bacılar (anabir, ata ayrı) hesab edilirlər. Mülki hüquq elmi (sivilistika doktrinası) vərəsəlik hüququ baxımından tam 1
/. Sovet a ilə hüququ. D ə rslik. Bakt. 1989. s. 50-51. 572
doğma və tam doğma olmayan qardaş və bacılara fərq qoymur, hüquqi əhə miyyət vermir1. Bu o deməkdir ki, tam doğma və tam doğma olmayan qar daş-bacıların vərəsəlik sahəsində qanun üzrə vərəsələr kimi fərqləndiril məsi hüquqi əhəm iyyət kəsb etmir. Buna görə də əgər ailədə həm tam doğma, həm də tam doğma olmayan qardaş-bacılar olarsa, onlardan biri öl dükdə onun tam doğma və tam doğma olmayan qardaş-bacıları eyni əsaslarla vərəsə olurlar1 2. Qardaş-bacılardan birinin ölümündən sonra onun sağ qalan bütün qardaş və bacıları, tam doğma və ya tam doğma olmayan qardaş-bacı lar olmasından asılı olmayaraq eyni vaxtda qanun üzrə vərəsəliyə çağınlırlar. Vərəsə olmaq hüququ sahəsində hər hansı üstünlüyə, birinciliyə və ayrı-seçki liyə yol verilmir. Bütün qardaş-bacılar bir-birlərinin ölümündən sonra qa nun üzrə vərəsə statusu əldə edə bilərlər. Qanun tam doğma qardaş-bacı ların xeyrinə hər hansı imtiyaz və güzəşt müəyyənləşdirmir. Tam doğma və tam doğma olmayan qardaş-bacılar vərəsəlik hüququndan bərabər qaydada istifadə edirlər3, Məsələn, ata iki dəfə nikaha girir. Birinci nikahdan bir oğlan uşağı, ikinci nikahdan isə bir qız uşağı olur. Qız və oğlan tam doğma olma yan qardaş-bacılardır (atabir, ana ayrı). Əgər onlardan biri ölərsə, sağ qalan şəxs (qız və ya oğlan) ölənin qanun üzrə vərəsəsi olacaqdır. Ögey qardaş-bacılar bir-birinin ölümündən sonra qanun üzrə vərəsə ola bi lərmi? Bu suala cavab verməmişdən əvvəl «ögey qardaş-bacılar» anlayışının məzmun və mahiyyətinə aydınlıq gətirək. Ümumi yox, müxtəlif ata və anaya malik olan qardaş-bacılara ögey qar daş-bacılar deyilir. Bu qardaş-bacılar həm atadan, həm də anadan ayrıdırlar. Belə halda, əlbəttə, qardaş-bacılar arasında hər hansı qan qohumluğu əlaqəsi (ümumi ata-babadan, yəni, ümumi əcdaddan törəmə) yaranmır. Onlan heç bir qan qohumluğu münasibəti birləşdirmir və bağlamır. Məhz bu səbəbdən ögey qardaş-bacılar bir-birlərinin ölümündən sonra qanun üzrə vərəsə ola bilmir lər4. Məsələn, atanın bir oğlu vardır. Onun arvadı ölür. Bundan sonra o, bir qız uşa ğı olan dul qadınla (ana ilə) nikaha girir, evlənir və bununla bir ailədə birləşirlər. Oğ lan və qız uşaqlan ögey qardaş-bacılar hesab edilirlər. Ona görə ki, onlann hər biri nin atası da ayndır, anası da. Qız uşağına münasibətdə kişi ögey ata (qız isə atanın ögey qızı sayılır), oğlan uşağına münasibətdə qadın ögey ana (oğlan isə ananın ögey oğlu sayılır) hesab edilir, yəni kişi qız uşağının ögey atası, qadın isə oğlan 1 Məsələn, bax: Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М.,1953, с. 67;
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 127; Научно-практический комментарий к Г К РСФСР / Под ред. Е.А. Флейщиц. М., 1966, с. 605. 2 Hüquq ədəbiyyatında belə bir əsassız fikrə rast gəlmək mümkündür ki, guya yalnız tam doğma qardaş-bacılar olmadıqda tam doğma olmayan qardaş-bacılar bir-birindən sonra vərəsə ola bilərlər (Ам
3 Бюллетень Верховного Суда РСФСР, 1968, № 3, с. 5. 4 M ülki hüquq elmi də bu mövqedə durur. Məsələn, bax: Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 28; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.П.Грибанова, С.М.Корнеева. М., 1980, с. 487; Гражданское право. Учебник. Том 1 / Под ред. Б.А.Суханова. М., 1998, с. 550; Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред. А.П.Сер геева, Ю.К.Толстого. М., 1998, с. 534. 573
İkinci növbə üzrə vərəsəlik nakı xətt üzrə qohumudur. B irin ci növbədə vərəsəliyə çağırılan qanun üzrə vərəsələrə birinci növbə üzrə vərəsələr deyilir. Birinci növbə üzrə vərəsələrin tərkibi kifayət qədər genişdir. Buraya daxildir: • ölən (miras qoyan) şəxsin uşaqları; • ölən (miras qoyan) şəxsin ölümündən sonra doğulmuş uşaq; • ölən (miras qoyan) şəxsin arvadı (ölən əgər arvaddırsa, onun əri); • ölən (miras qoyan) şəxsin övladlığa götürdüyü şəxs (övladlığa götürülən); • ölən (miras qoyan) şəxsin valideynləri; • ölən (miras qoyan) şəxsi övladlığa götürən şəxslər (övladlığa götürənlər). İkinci növbədə vərəsəliyə çağırılan vərəsələrə ikinci növbə üzrə vərəsələr de yilir. Onlar qanun üzrə vərəsə lər kateqoriyasına aid edilirlər. İkinci növbə üzrə vərəsələrin dairəsi geniş deyil. Azərbaycan Respublikası nın vərəsəlik hüququ buraya aid edir (MM-in 1159-cu maddəsinin 2-ci bəndi); ölənin bacılarını; ölənin qardaşlarını. Ailə hüququnda qardaş və hacılar iki yerə bölünürlər1: • tam doğma qardaş və bacılar; • tam doğma olmayan qardaş və bacılar. Tam doğm a qardaş və bacılar o şəxslər sayılırlar ki, onların həm ana, həm də atası ümumi olsun. Məsələn, iki vətəndaş evlənirlər və nikahdan iki qız, iki oğlan olur. Həmin qız və oğlanlar tam doğma qardaş və bacılar hesab edilir, çünki onların ata və anası ümumidir, eyni şəxslərdir. Ümumi ata və anaya malik olmayan qardaş və bacılara tam doğm a olm a yan qardaş və bacılar deyilir. Bu kateqoriya qardaş və bacılar iki qrupa bölü nürlər:
• eyni qandan olan qardaş və bacılar; • eyni anadan doğulan qardaş və bacılar. Eyni qandan olan qardaş və bacılar atadan bir, anadan ayrı (atabir, ana ayrı) olan qardaş və bacılardır. Onların ataları bir, anaları isə ayrıdır. Məsələn, vətəndaş nikaha girir və bu nikahdan onun iki oğlu olur. Bir müddətdən sonra onun arvadı ölür. Həmin vətəndaş ikinci dəfə nikaha girir. Bu nikahdan isə onun iki qızı olur. Birinci nikahdan olan iki nəfər oğlan uşağı və ikinci nikah dan olan iki nəfər qız uşağı eyni qandan olan qardaş və bacılar hesab edilirlər. Ona görə ki, onların ataları bir, anaları isə ayrıdır. Eyni anadan doğulan qardaş və bacılar o şəxslərdir ki, onlar anadan bir, atadan ayrıdırlar (anabir, ata ayrı). Bu kateqoriya qardaş və bacıların anaları bir, ataları isə ayrıdır. Məsələn, qız nikaha girir və bu nikahdan bir qız uşağı olur. 5 ildən sonra həmin qadın boşanır və buna görə də nikah xitam olunur. O, ailə qurmaq məqsədilə ikinci nikaha girir. İkinci nikahdan isə bir oğlan uşağı olur. Birinci nikahdan olan qız, uşağı, ikinci nikahdan olan oğlan uşağı eyni anadan doğulan qardaş və bacılar (anabir, ata ayrı) hesab edilirlər. Mülki hüquq elmi (sivilistika doktrinası) vərəsəlik hüququ baxımından tam 1 Manuyev Q.l. Sovet ailə hüququ. Dərslik. Bakı. 1989. s. 50-51. 572
doğma və tam doğma olmayan qardaş və bacılara fərq qoymur, hüquqi əhə miyyət vermir1. Bu o deməkdir ki, tam doğma və tam doğma olmayan qar daş-bacıların voreselik sahesinde qanun üzrs verəsələr kimi fərqləndiril məsi hüquqi əhəm iyyət kəsb etmir. Buna görə də əgər ailədə həm tam doğma, həm də tam doğma olmayan qardaş-bacılar olarsa, onlardan biri öl dükdə onun tam doğma və tam doğma olmayan qardaş-bacıları eyni əsaslarla vərəsə olurlar1 2. Qardaş-bacılardan birinin ölümündən sonra onun sağ qalan bütün qardaş və bacıları, tam doğma və ya tam doğma olmayan qardaş-bacı lar olmasından asılı olmayaraq eyni vaxtda qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Vərəsə olmaq hüququ sahəsində hər hansı üstünlüyə, birinciliyə və ayrı-seçki liyə yol verilmir. Bütün qardaş-bacılar bir-birlərinin ölümündən sonra qa nun üzrə vərəsə statusu əldə edə bilərlər. Qanun tam doğma qardaş-bacı ların xeyrinə hər hansı imtiyaz və güzəşt müəyyənləşdirmir. Tam doğma və tam doğma olmayan qardaş-bacılar vərəsəlik hüququndan bərabər qaydada istifadə edirlər3. Məsələn, ata iki dəfə nikaha girir. Birinci nikahdan bir oğlan uşağı, ikinci nikahdan isə bir qız uşağı olur. Qız və oğlan tam doğma olma yan qardaş-bacılardır (atabir, ana ayrı). Əgər onlardan biri ölərsə, sağ qalan şəxs (qız və ya oğlan) ölənin qanun üzrə vərəsəsi olacaqdır. ö g e y qardaş-bacılar bir-birinin ölümündən sonra qanun üzrə vərəsə ola bi lərmi? Bu suala cavab verməmişdən əvvəl «ögey qardaş-bacılar» anlayışının məzmun və mahiyyətinə aydınlıq gətirək. Ümumi yox, müxtəlif ata və anaya malik olan qardaş-bacılara ögey qar daş-bacılar deyilir. Bu qardaş-bacılar həm atadan, həm də anadan ayrıdırlar. Belə halda, əlbəttə, qardaş-bacılar arasında hər hansı qan qohumluğu əlaqəsi (ümumi ata-babadan, yəni, ümumi əcdaddan törəmə) yaranmır. Onlan heç bir qan qohumluğu münasibəti birləşdirmir və bağlamır. Məhz bu səbəbdən ögey qardaş-bacılar bir-birlərinin ölümündən sonra qanun üzrə vərəsə ola bilmir lər4. Məsələn, atanın bir oğlu vardır. Onun arvadı ölür. Bundan sonra o, bir qız uşa ğı olan dul qadınla (ana ilə) nikaha girir, evlənir və bununla bir ailədə birləşirlər. Oğ lan və qız uşaqlan ögey qardaş-bacılar hesab edilirlər. Ona görə ki, onların hər biri nin atası da ayndır, anası da. Qız uşağına münasibətdə kişi ögey ata (qız isə atanın ögey qızı sayılır), oğlan uşağına münasibətdə qadın ögey ana (oğlan isə ananın ögey oğlu sayılır) hesab edilir, yəni kişi qız uşağının ögey atası, qadın isə oğlan 1 Məsələn, bax: Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М.,1953, с. 67;
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 127; Научно-практический комментарий к ГК РСФСР / Под рсд. Е.А. Флейщиц. М., 1966, с. 605. 2 Hüquq ədəbiyyatında belə bir əsassız fikrə rast gəlmək mümkündür ki, guya yalnız tam doğma qardaş-bacılar olmadıqda tam doğma olmayan qardaş-bacılar bir-birindən sonra vərəsə ola bilərlər (Ам
3 Бюллетень Верховного Суда РСФСР, 1968, № 3, с. 5. 4 M ülki hüquq elmi də bu mövqedə durur. Məsələn, bax: НикитюкП.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 28; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.П.Грибанова, С.М.Корнеева. М., 1980, с. 487; Гражданское право. Учебник. Том I / Под ред. Б.А.Суханова. М., 1998, с. 550; Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под рсд. А.П.Сер- геева, Ю.К.Толстого. М., 1998, с. 534. 573
uşağının ögey anası sayılır. Əgər qız uşağı ölərsə, onun ögey qardaşı qanun üzrə vərəsəliyə çağırıla bilməz. Ögey ata və ana öldükdən sonra ögey oğul və ögey qız da qanun üzrə və rəsəliyə çağırıla bilməz. Ögey oğul və ögey qız öldükdə ögey ata və ögey ana qanun üzrə vərəsə hüququ əldə etmir1. Ona görə ki, onlar arasında qan qo humluğu əlaqəsi yoxdur. Miras qoyanın qardaş və bacıları onun yanakı x ə tt üzrə vərəsələri hesab edilirlər. Onlar ikinci növbədə qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Bu, yalnız mü əyyən hallarda mümkün ola bilər. Həmin hallara aiddir: • birinci növbə üzrə vərəsələr olmadığı halda; • miras əmlakı birinci növbə üzrə vərəsələr qəbul etmədiyi halda; • birinci növbə üzrə vərəsələrin hamısı vəsiyyət edən tərəfindən vərəsəlik hüququndan məhrum edildiyi halda; • birinci növbə vərəsələrin və ya vəsiyyət üzrə vərəsələrin ikinci növbə və rəsələrin xeyrinə mirasdan imtina etdiyi halda. Yalnız bu hallardan biri olduqda qardaş və bacılar ikinci növbə üzrə vərəsə lər rolunda qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Özü də eyni vaxtda, yəni hamı birdən vərəsəliyə çağırılırlar. , . ............. Üçüncü növbədə qanun üzrə və rə sə liyə çağırılan Uçuncu novbə şgxsiara üçüncü növbə üzrə və rə sə lə r de yilir. Üçüncü növbə üzrə vərəsələr kateqoriyası bizim ölkə qanunvericiliyində yeni haldır. Belə ki, köhnə 1964-cü il MM-i yalnız birinci və ikinci növbə üzrə vərəsələr kateqoriyasını nəzərdə tuturdu. Bu məcəllə üçüncü növbə üzrə vərəsələr anlayışını tanımırdı. Bizim yeni MM-in üçüncü növbə üz rə vərəsələr kateqoriyasına daxil etdiyi şəxslər köhnə MM-ə görə ikinci növbə üzrə vərəsələr sırasına aid edilmişdi. Yeni MM həmin şəxsləri ikinci növbə üz rə vərəsələr, sırasından çıxararaq yeni müstəqil növbə üzrə - üçüncü növbə üzrə vərəsələr tərkibinə daxil edir. Üçüncü növbə üzrə verəsələr tərkibinə aid olunan şəxslər miras qoyanın yüksələn (qşlxan) xətt üzrə qohumlarıdırlar. Onların dairəsi geniş deyil. Mülki qanunvericilik üçüncü növbə üzrə vərəsələrin tərkibinə daxil edir (MM-in 1159- cu maddəsinin 3-cü bəndi); • ölənin (miras qoyanın) babasını; • ölənin (miras qoyanın) nənəsini. Bu, onu ifadə edir ki, nəvələrinin ölümündən sonra baba və nənə qanun üzrə vərəsə olurlar. B aba dedikdə, miras qoyanın həm ata tərəfindən, həm də ana tərəfindən babası başa düşülür. Söhbət miras qoyan şəxsin həm atasının atasından, həm də anasının atasından gedir. Nənə dedikdə, miras qoyanın həm ata tərəfindən, həm də ana tərəfindən nənəsi başa düşülür. Söhbət miras qoyan şəxsin həm atasının anasından, həm də anasının anasından gedir. Miras qoyanla (nəvə ilə) baba-nənə arasında qan qohumluğu mövcuddur. Bax: n 3 постановления Пленума Верховного Суда СССР от 1 июля 1966 г. № 6 «О судебной практике по делам о наследовании» // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1966. № 4; Сборник постановлений Пленума, с. 178. 574
Qan qohumluğu ümumi ata-babadan (əcdaddan) törəmə ilə şərtlənən qohum luq əlaqəsidir. Buna görə də nəvənin ölümündən sonra baba və nənə qanun üzrə vərəsə olurlar. Ana tərəfindən baba və nənə nəvə öldükdən sonra həmişə və bütün hal larda qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Ata tərəfindən baba və nənə isə yalnız o halda qanun üzrə vərəsə ola bilərlər ki, atalıq hüquqi cəhətdən rəsmiləşdiril- s in ', yəni atalıq qanunda nəzərdə tutulan qaydada müəyyənləşdirilsin. Başqa sözlə desək, əgər miras qoyan (nəvə) qeydiyyata alınmış nikahdan olarsa, on da həm ata tərəfindən, həm də ana tərəfindən baba və nənə vərəsəliyə çağınlır- lar. Miras qoyan (nəvə) qeydiyyata alınmamış nikahdan (faktiki nikahdan) oldu ğu hallarda isə ata tərəfindən baba və nənə nəvə öldükdən sonra o vaxt vərə sə ola bilərlər ki, atalıq qanunda nəzərdə tutulan qaydada müəyyən edilsin2. Baba və nənə yalnız aşağıdakı hallarda üçüncü növbə üzrə vərəsələr ro lunda vərəsəliyə çağırıla bilərlər: • birinci və ikinci növbə üzrə vərəsələr olmadığı halda; • birinci və ikinci növbə üzrə vərəsələr tərəfindən miras əmlak qəbul olun madığı halda; • birinci və ikinci növbə üzrə vərəsələrin hamısı vəsiyyət edən tərəfindən • birinci və ya ikinci növbə üzrə vərəsələr tərəfindən üçüncü növbə üzrə vərəsələrin xeyrinə miras əmlakdan imtina olunduğu halda; • vəsiyyət üzrə vərəsələr tərəfindən üçüncü növbə üzrə vərəsələrin xeyri nə miras əmlakdan imtina olunduğu halda. Göstərilən hallardan biri olduqda, üçüncü növbə üzrə vərəsələr kimi baba və nənə vərəsəliyə çağırılırlar. Dördüncü Dördüncü növbədə qanun üzrə vərəsəliyə çağırılan növbə üzrə Şəxslərə dördüncü növbə üzrə vərəsələr deyilir. vərəsələr Dördüncü növbə üzrə vərəsələr anlayışı da Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququnda yeni haldır. Qanun üz rə vərəsələrin bu kateqoriyası köhnə vərəsəlik hüququna məlum deyildi. Dör düncü növbə üzrə vərəsələr köhnə vərəsəlik hüququna görə, ümumiyyətlə, qanun üzrə vərəsəliyə çağırıla bilməzdilər. Bu hal isə vətəndaşların hüquq və mənafelərini tam təmin olunmasına maneçilik törədirdi. Dördüncü növbə üzrə vərəsələr kateqoriyasının nəzərdə tutulması onu ifadə edir ki, Azərbaycan Respublikasının müasir vərəsəlik hüququ qanun üzrə vərə sələrin dairəsini xeyli genişləndirmişdir. Bu isə vərəsəlik hüququnun inkişafında, vətəndaşlann hüquq və mənafelərinin təmin olunmasında mütərəqqi addımdır. Dördüncü növbə üzrə vərəsələrin dairəsi kifayət qədər genişdir. Buraya da xildir (MM-in 1159-cu maddəsinin 4-cü bəndi); • miras qoyanın xalaları; • miras qoyanın bibiləri; • miras qoyanın dayıları; • miras qoyanın əmiləri.
Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. О.А.Красавчикова. M., I985, с. 520. 575
Xala dedikdə, miras qoyan şəxsin anasının bacısı başa düşülür. Xalalar iki cür olurlar: tam doğma xalalar; tam doğma olmayan xalalar. M iras qoyanın tam doğma xalaları bir-biri ilə tam doğma bacı münasibətində olan şəxslər dir. Həmin bacıların ümumi ata və anası vardır. M iras qoyanın tam doğma olmayan xalaları isə bir-birinə münasibətdə tam doğma olmayan bacılardır. Həmin bacılar atadan bir, anadan ayrı və yaxud anadan bir, atadan ayrıdırlar. Tam doğma və tam doğma olmayan bacılar, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, eyni və bərabər vərəsəlik hüququna malikdirlər’ . Deməli, onlar bacısı uşaqla rı öldükdə vərəsə ola bilərlər. Bu isə o deməkdir ki, m iras qoyanın ham tam doğma xalası, həm də tam doğma olm ayan xalası heç b ir ayrı-seçkiliyə yol verilm ədən vərəsəliyə çağırılırlar. Bibi dedikdə, miras qoyanın atasının bacısı başa düşülür. Bibilər də iki cür olur: tam doğma bibilər; tam doğma olmayan bibilər. M iras qoyanın tam d o ğ ma bib ilə ri tam doğma bacı münasibətində olan şəxslərdir. M iras qoyanın tam doğma olm ayan b ib ilə ri isə bir-birinə münasibətdə tam doğma olmayan bacılardır. Ona görə də öz qardaş uşaqlarının ölümündən sonra həm tam doğ ma, həm də tam doğma olmayan bacılar vərəsə olurlar. Deməli, miras qoya nın həm tam doğm a b ib ilə ri, həm də tam doğm a olm ayan b ib ilə ri qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Dayı dedikdə, miras qoyan şəxsin anasının qardaşı başa düşülür. Dayılar da iki cür olur tam doğma olan dayı; tam doğma olmayan dayı. Onlar öz bacısı uşaqları öldükdən sonra qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Əmi dedikdə, miras qoyanın atasının qardaşı başa düşülür. Əmilər də iki yerə bölünür: tam doğma əmilər; tam doğma olmayan əmilər. Tam doğma əmilər bir-birinə münasibətdə tam doğma qardaşlar, tam doğma olmayan əmi lər isə tam doğma olmayan qardaşlardır. Ona görə də həm tam doğma əmi lər, həm də tam doğma olmayan əmilər qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Bibilər və əmilər yalnız o halda vərəsə ola bilərlər ki, miras qoyanın ata tərəf dən mənşəyi (atalıq) qanunda nəzərdə tutulan qaydada müəyyenləşdirilsin. Xa lalar və dayılar isə bundan asılı olmayaraq vərəsə olurlar. Bu, məlum məsələ dir. Belə ki, xalalar və dayılar miras qoyanın ata tərəfdən yox, ana tərəfindən qohumlarıdırlar. Buna görə də atalığın müəyyənləşdirilməsinə ehtiyac yoxdur. Yalnız aşağıdakı hallardan biri olduqda dördüncü növbə üzrə vərəsələr (əmilər, dayılar, xalalar və bibilər) qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar: • birinci, ikinci və üçüncü növbə üzrə verəsələr olmadığı halda; • birinci, ikinci və üçüncü növbə üzrə vərəsələr miras əmlakı qəbul etmədi yi halda; • birinci, ikinci və üçüncü növbə üzrə vərəsələrin hamısı vəsiyyət edən tə rəfindən vərəsəlik hüququndan məhrum edildiyi halda; • birinci, ikinci və üçüncü növbə üzrə vərəsələr tərəfindən dördüncü növbə üzrə vərəsələrin xeyrinə mirasdan imtina olunduğu halda; • vəsiyyət üzrə vərəsə tərəfindən miras əmlakdan dördüncü növbə üzrə vərəsələrin xeyrinə imtina olunduğu halda. 576
Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. О.А.Красавчикова. М., 1985, с. 519. Göstərilən hallardan biri olduqda, miras qoyanın dayıları, əmiləri, bibiləri və xalaları qanun üzrə vərəsəliyə çağırılırlar. Özü də onlar vərəsəliyə növbə qay dasında və bir-birinin ardınca yox, eyni vaxtda, hamı birdən çağırılırlar. g
j . Vərəsəlik hüququnun beşinci növbədə vərəsəliyə ça- üzr^ə vərəsələ^ ğtrılan subyektlərinə beşinci növbə üzrə vərəsələr deyilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ onların dairəsini belə müəyyənləşdirir (MM-in 1159-cu maddəsinin 5-ci bəndi); • miras qoyanın xala uşaqları; • miras qoyanın dayı uşaqları; • miras qoyanın bibi uşaqları; • miras qoyanın əmi uşaqları’ . Göstərilən şəxslər köhnə qanunvericiliyə görə, qanun üzrə vərəsə ola bil məzdilər. Yeni mülki qanunvericilik onlara qanun üzrə vərəsə olmaq hüququ verməklə vərəsələrin sırasını lazımınca, xeyli genişləndirmişdir. Məsələyə bu cür yanaşma isə bir çox sivil və qabaqcıl ölkələrin qanunvericilik ənənələrinə uyğun gəlir. Belə hal vətəndaş (sivil) cəmiyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, vərəsələrin dairəsinin genişləndirilməsi istər-istəməz miras əmla kın dövlət mülkiyyətinə keçməsini şərtləndirən halların məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxardır. Bu hallar demək olar ki, heçə endirilmişdir. Şəxslərin beşinci növbə üzrə vərəsə qismində vərəsəliyə çağırılmaları üçün müvafiq hallardan birinin olması gərəkdir. Həmin hallara aiddir: • birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü növbə üzrə vərəsələr olmadığı halda; • birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü növbə üzrə vərəsələr mirası qəbul et mədikləri halda; • birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü növbə üzrə vərəsələrin hamısı vəsiyyət edən tərəfindən vərəsəlik hüququndan məhrum edildikdə; • birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü növbə üzrə vərəsələr, habelə vəsiyyət üzrə vərəsələr beşinci növbə üzrə vərəsələrin xeyrinə mirasdan imtina etdiyi halda. Beşinci növbə üzrə vərəsələr də vərəsəliyə eyni vaxtda, hamısı birdən ça ğırılırlar. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ qanun üzrə vərəsələr tərkibində elə vərəsələr kateqoriyası nəzərdə tu tur ki, onlar başqa vərəsələrlə bir bərabərdə tanınmırlar. Həmin kateqoriya vərəsələrin vərəsə olmaq hüququ başqa larının hüququ ilə müqayisədə eyni deyildir. Onlar yalnız qanunda nəzərdə tu tulan şərtlər mövcud olduqda, xüsusi (spesifik) qayda əsasında vərəsə statu su əldə edirlər. Həmin qayda mülki hüquq elmində (doktrinasında) təmsiletmə hüququ üzrə vərəsəlik adlanır. Təmsiletmə hüququ üzrə vərəsəlik qanun üzrə vərəsələrin vərəsəliyə çağırılmasının yalnız xüsusi (spesifik) qaydasıdır. Bəzən həyatda oğul və ya qız öz valideynlərindən, məsələn, öz atasından Təmsiletmə hüququ üzrə vərəsələr 1 1 RF-in yeni mülki qanunvericiliyini! göm (MM-in 1144-cii maddəsinə görə), göstərilən dörd kateqoriya şəxslər təmsiletmə hüququ üzrə vərəsəlik qaydasında vərəsə olurlar (Гущин В.В. Наследственное право. Учебное пособие. М-, 2003, с. 55; Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право Российской Федерации. М., 2002, с. 83). 577
tez ölür. Elə hesab edək ki, atanın üç oğlu vardır. Oğlanlardan biri ölür və onun iki qızı (atanın nəvələri) qalır. Bundan xeyli müddət keçmiş (məsələn, bir il) atanın özü ölür və bunun nəticəsində miras açılır. Belə halda miras qoyan atanın sağ olan iki oğlu vərəsəliyə çağırılırlar. Onlarla birlikdə, eyni vaxtda həm də ölən oğlun sağ olan iki qızı, yəni miras qoyan atanın iki qız nəvəsi də vərəsəliyə çağırılırlar. Həmin qızlar miras qoyan atanın vərəsəsi ola bilən öz ölmüş valideyninin (əlbəttə, o, ölməsəydi atanın ölümündən sonra vərəsə ola caqdı) vərəsəlik münasibətində yerini tutur, onu əvəz edir və buna görə də miras əmlakdan müəyyən pay (qanun üzrə vərəsəlik əsasında ölmüş validey nə düşəsi hissəyə bərabər olan pay) alırlar. Bununla onlar qanun üzrə vərəsə olurlar. Bu cür vərəsəlik təmsiletmə hüququ qaydasında vərəsəlik adlanır. Qız lara isə təmsiletmə hüququ üzrə vərəsələr deyilir. Elə bil ki, onlar miras əmlak bölünərkən öz ölmüş valideynini (atasını) vərəsəlik münasibətlərində təmsil edir, onun nümayəndəsi (təmsilçisi) rolunda çıxış edirlər. Vərəsəliyin «təmsi letmə hüququ üzrə vərəsəlik» adlanması da məhz bununla bağlıdır. Lakin göstərilən halda yaranan münasibəti mülki-hüquqi təmsilçilik (nüma yəndəlik) münasibəti hesab etmək olmaz. Belə vəziyyətdə hər hansı mülki nü mayəndəlik münasibəti yaranmır. Təmsiletmə hüququ əsasında vərəsə olan şəxs isə təmsilçi (nümayəndə) deyildir. O, xüsusi (spesifik) qaydada qanun üzrə vərəsə statusu əldə edən şəxsdir. Təm siletm ə hüququ üzrə vərəsəlik dedikdə, x ü s u s i (spe sifik) xarak terli elə b ir qayda başa d ü ş ü lü r ki, bu qaydaya görə, m üəyyən şəxslər m iras açılan zaman ölm üş olan, əgər ölm əsəydi və sağ qalsaydı, vərəsə ola bilən valid e yn lə rin ə m iras əmlakdan qanun üzrə v ə rə s ə lik əsasında düşəsi hissəyə bərabər olan pay alırlar. Həmin şəxslər isə təmsiletmə hü ququ üzrə vərəsəliyə çağırılan vərəsələr adlanırlar. Onlar miras açılana kimi ölmüş öz valideynini əvəz edərək vərəsəliyə çağırılırlar. Təmsiletmə hüququ üzrə vərəsəliyin üç əsas anlayışı vardır: vərəsə; təmsi letmə hüququ üzrə vərəsə; miras qoyan şəxs. Təmsiletmə hüququ üzrə vərə səlik də məhz bunlarla bağlı olaraq yaranır. Vərəsə dedikdə, təmsiletmə hü ququ üzrə vərəsənin, əgər ölməsəydi, miras qoyanın qanun üzrə vərəsəsi ola bilən valideyni (ata və ya anası) başa düşülür. Vərəsə miras açılan zaman ar tıq sağ olmur. Əgər o, sağ olsaydı miras qoyanın vərəsəsi ola bilərdi. Ölüm onu miras qoyanın vərəsəsi olmaq imkanından məhrum edir. Təm siletm ə hüququ üzrə vərəsə dedikdə, vərəsəlik münasibətlərində və rəsəni - öz ölmüş valideynini təmsil və onu əvəz edən, bu münasibətlərdə onun yerini tutan və buna görə də vərəsəlik hüququ əldə edən şəxs başa dü şülür. O, özünün ölmüş valideyninin yerinə və əvəzinə qanun üzrə vərəsəliyə çağırılan şəxsdir. Miras qoyan dedikdə, elə bir şəxs başa düşülür ki, məhz onun ölümü təm siletmə hüququ üzrə vərəsəliyin yaranmasına səbəb olur. Əgər vərəsə ölmə səydi, məhz onun vərəsəsi olacaqdı. Bu məsələləri konkret misal çəkməklə aydınlaşdıraq. Kənd sakininin bir oğlu və bir qızı vardır. Oğul ölür. Onun üç uşağı qalır. Oğulun ölümündən sonra kənd sakini (ata) da ölür. Bunun nəticəsində vərə 578
səlik yaranır və miras açılır. Vərəsəliyə həm kənd sakininin (atanın) sağ qalmış qızı, həm də onun ölmüş oğlunun (əgər sağ qalsaydı, məlum məsələdir ki, o, kənd sakininin vərəsəsi olacaqdı) əvəzinə üç uşağı çağırılır. Burada kənd saki ni (ata) miras qoyan, onun ölmüş oğlu vərəsə, üç uşaq isə təmsiletmə hüqu qu üzrə vərəsələrdir. Yalnız qanun üzrə vərəsəlik halında təmsiletmə hüququ üzrə vərəsəli yə yol v e rilir’ . Vəsiyyət üzrə vərəsəlik halına gəldikdə isə qeyd etmək lazım dır ki, vərəsəliyin bu halında təmsiletmə hüququ tətbiq edilmir1 2. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı təmsiletmə hüququ üzrə miras payının keçməsinin mümkün lüyünü Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ nəzərdə tutmur3. Belə ki, əgər vəsiyyətnamədə vərəsə kimi göstərilən şəxs vəsiyyət edəndən (miras qoyan şəxsdən) əvvəl ölərsə, miras təmsiletmə hüququ üzrə həmin şəxsin uşaqlarına keçməyəcəkdir. _ ..
Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllərdə göstərdiyimiz kimi, Qanun uzrə . ,
4anun uzre vərəsələr vərəsəliyə müəyyən olunmuş əmlakındakı payı növbə qaydasında çağırılırlar. Bu qaydanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, qanun üzrə vərəsələr vərəsəliyə eyni vaxtda və b ir dəfədə yox, ardıcıl surətdə, yəni bir-birlərinin ardınca çağırılırlar: əvvəlcə birinci növbə üzrə vərəsələr vərəsəliyə çağırılırlar; sonra ikinci növbə üzrə vərəsələr, daha sonra üçüncü növbə üzrə vərəsələr və s. vərəsəliyə çağırılırlar. Amma hər bir növbə çərçivəsində qanun üzrə vərəsələr vərəsəliyə eyni vaxtda, yəni hamı birdən çağırılırlar4. Belə ki, söhbət əgər bi rinci növbə üzrə vərəsələrin miras əldə etməsindən gedərsə, onda birinci növ bə üzrə vərəsələrin hamısı birdən, eyni vaxtda vərəsəliyə çağırılacaqlar. Növbə qaydasında vərəsəliyə çağırılan vərəsələrin hər birinə mirasdan dü şən pay necə müəyyən edilir? Miras həmin vərəsələr arasında necə bölünür? Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ bu suala cavab verərək müəy yən edir ki, qanun üzrə vərəsələrin hamısı bərabər pay hüququna malikdirlər (MM-in 1159-cu maddəsinin 1-ci bəndi). Vərəsələrin hamısının bərabər pay hüququna malik olması nə deməkdir? Bu, o deməkdir ki, qanun üzrə vərəsələrin hər birinə miras əmlakdan düşən pay (m iras payı) bərabərdir5. Başqa sözlə desək, miras əmlak qanun üzrə vərəsələr arasında bərabər paylara bölünür, yəni vərəsələr miras əmlakı öz aralarında bərabər qaydada bölürlər. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, miras əmlak yalnız müvafiq növbə üzrə vərəsəliyə çağırılan vərəsələr arasında bə 1 Антимонов Б.С., Граве K.A. Советское наследственное право. M., 1955, с. 131; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.А.Рясенцева. М., 1976, с. 493; Антимонов Б.С. Наследственное право в Основах гражданского законодательства // Советское государство и право. 1962. № 5, с. 84. 2 Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М., 1955, с. 493. 3 Bir sıra xarici ölkələrin qanunvericiliyinə görə vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı da təmsiletmə hü ququ üzrə vərəsəlik yarana bilər. Bu, o halda mümkün olar ki, vəsiyyət üzrə vərəsələr konkret şəxslər kim i yox. qrup halında göstərilsin. Məsələn, vəsiyyətnamədə göstərilir ki, əmlak vəsiyyət edənin bütün uşaalanna vəsiyyət olunur {ГрудцинаЛ.Ю. Наследование (в вопросах и ответах). М., 2002, с. 129). Д Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.А.Рясенцева. М., 1985, с. 492. 5 Ио<1)фе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с.307. 579
rabər qaydada bölünür. Belə ki, əgər vərəsəliyə birinci növbə üzrə vərəsələr çağırılarsa, miras əmlak onlar arasında bərabər qaydada bölünəcəkdir. Yox, əgər vərəsəliyə ikinci növbə üzrə vərəsələr çağırılarsa, miras əmlak həmin və rəsələr arasında bərabər surətdə bölünəcəkdir və s. Bu qayda xarici ölkələrin nəzərdə tutduğu qaydaya uyğundur. Məsələn, Yaponiya vərəsəlik hüququna görə, hər bir növbə üzrə vərəsənin miras payları bərabərdir'. Konkret misala müraciət edək. Ata ölmüşdür. Vərəsəliyə atanın birinci növ bə üzrə vərəsələri çağırılırlar. Onlar atanın iki oğlundan, üç qızından və bir öv ladlığa götürdüyü şəxsdən ibarətdir (cəmi 6 nəfər). 6 nəfərin hamısı birdən, eyni vaxtda vərəsəliyə çağırılırlar. Miras əmlak onlar arasında bərabər surət də bölünür, yəni ( 1: 6) = - . Deməli, miras əmlakdan hər bir vərəsəyə düşən pay i -ə bərabərdir. Başqa bir misalda tutalım ki, miras qoyanın birinci növbə üzrə vərəsələri yoxdur. Belə halda ikinci növbə üzrə vərəsələr, yəni miras qoyanın iki bacısı və iki qardaşı vərəsəliyə çağırılırlar. Özü də eyni vaxtda və hamı birdən. Miras əmlak dörd nəfər (iki bacı, iki qardaş) arasında bərabər qaydada bölünür, yəni (1:4) = — . Deməli, miras əmlakdan hər bir vərəsəyə düşən pay - -ə bərabərdir 4
(məsələn, əgər miras 40 min manat məbləğində bank əmanətindən ibarət olarsa, onda hər bir vərəsəyə düşən pul məbləği, yəni miras payı 10 min ma natdan ibarət olacaqdır: 40 min: 4 = 1 0 min manata). Birinci növbə üzrə vərəsələr sırasına daxil edilən sağ qalan ərin (arvadın) miras əmlakındakı payının təyin edilməsi müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələ burasındadır ki, nikah müddətində ər-arvadın əldə etdikləri əmlak on ların ümumi birgə mülkiyyəti - ümumi birgə əmlakı sayılır. Ər-arvaddan hər bi rinə bu ümumi əmlakdan müvafiq pay düşür. Həmin paya ər-arvad payı deyi lir. Ümumi əmlakın bölünməsi zamanı bu paylar bərabər hesab edilir, bir şərtlə ki, ər-arvad arasındakı müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmasın2. Ər-arvadın ümumi əmlakı vərəsəlik üzrə keçdikdə, sağ qalan ərin (arvadın) ümumi əmlakdan ona çatası payı, bir sözlə, ər-arvad payı mirasa daxil edilmir. Həmin pay vərəsəliyin obyekti (predmeti) ola bilməz. Başqa sözlə desək, vərəsə lik hüququ ər-arvad payına şamil edilmir (MM-in 1162-ci maddəsi). Konkret misal çəkməklə bu məsələnin mahiyyətinə aydınlıq gətirək. Tutaq ki, ata (ər) ölür. Nikah müddətində banka öz adına qoyduğu 50 min manat məbləğində əmanət onun bi rinci növbə üzrə vərəsələri (iki oğlan, iki qız və onun arvadı) arasında bölünür. Nikah müddətində qazanılan həmin pul ər-arvadın ümumi birgə əmlakı sa yılır. Onun yarısı (25 min manat) sağ qalan arvadın payıdır və vərəsəliyin pred meti ola bilməz. Buna görə də mirasa daxil edilmir. Qalan 25 min manat pul isə 5 nəfər vərəsə (iki oğul və iki qız və arvad) arasından bərabər surətdə bö lünür, yəni (25 min : 5) = 5 min manat. Deməli, arvad cəmi əldə edir: 25 min manat + 5 min manat = 30 min manat. 1 1 Сакоо Вагацума, Тору Ариидзуми. Гражданское право Японии. Книга 2. M., I983, с. 262. «Ailo Məcəlləsi»nin 37-ci maddəsinin l-ci bəndi //A R Q K, 1 xüsusi buraxılış, s. 784. 580
|