Оила психологияси

 OTA-ONALAR VA FARZANDLAR O’RTASIDAGI NIZOLAR 
Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin bo’lib quyidagilar xizmat qiladi.
1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi. 
2. Yoshlarning bo’sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do’stlar tanlashdagi mustaqilligi, 
hissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb 
tanlashdagi mustaqilligi, umr yo’ldoshi tanlashda mustaqillik uchun otaonalari bilan 
ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi. 
3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo’yishi yoki or-nomusni yig’ishtirib qo’yib, buzuqchilik 
qilishi. 
4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o’rgatilmaganligi va buning oqibatida engil-elpi 
hayot kechirishga o’rganib qolishi. 
5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo’yishi va hokazo. 
6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari etarli darajada emasligi 
natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar. 
Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar natijasida oiladan 
halovat yo’qoladi, o’rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik burchini bajarmaslik u yoqda 
tursin, hatto, ichib kelib, ota-onasiga qo’l ko’taradigan farzandlar, ota-onasini 
sharmanda qilayotgan suyuqoyoq faxshparastlar borligiga nima deysiz? 
Ba’zi ota-onalar bolalarda 3, 6, 13—14 yoshlarda muqarrar ravishda bo’lib o’tadigan 
krizislarni bilmaydilar. Bu yosh bosqichlarida bola ruhiyatida yangi psixologik 
qo’shilmalar yuzaga keladi. Bu esa ularning kattalar, jumladan ota-onalar bilan bo’lgan 
munosabatlarida ko’zga tashlanadi. Buni sezmagan ba’zi ota-onalar «bolam nihoyatda 
qaysar, quloqsiz bo’lib qoldi», deb o’ylaydilar va shikoyat qilishga tushadilar. Bunga 
qarshi o’zlaricha chora-tadbirlar belgilashlari natijasida ota-ona va bola bir-birlarini 
tushunolmay qoladilar. Bolaning ota-onadan bezish hollari kuzatiladi. 
QAYNONA-KELIN O’RTASIDAGI NIZOLAR 
Oilaga yangi tushgan kelinlarning ko’pchiligi yuzaga keladigan ba’zi qiyinchiliklarni 
osonlik bilan yengib, kelinlik vazifalarini ko’ngildagiday eplab ketadilar, qaynonalarini 
ro’zg’or tashvishlaridan xalos qiladilar, tezda ularning mehriga sazovor bo’ladilar. 
Qaynonalar ham bunday kelinni «qizim» deb bag’rilariga oladilar, bilmaganini 
o’rgatadilar, qiynalganida yordam beradilar, hayotiy yo’l-yo’riq ko’rsatadilar. Ularga 
uy-ro’zg’or ishlarida va bolalar tarbiyasida yaqin ko’makdoshga aylanadilar. Biroq 
hayotda qaynona-kelin orasida turli to’qnashuvlar ham sodir bo’lib turadi. Gap 
qaynona-kelin o’rtasida borar ekan, shuni aytib o’tishimiz lozimki, bu masala 
azalazaldan odamlarning, insoniyatning atoqli namoyandalarining diqqat e’tiborida 
bo’lib kelgan muammolardan biridir. 
Jumladan, XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan sharq mutafakkirlaridan biri 
Ahmad Donish o’zining «Navodir ul-vaq » (Nodir voqealar) nomli kitobda qaynona-
kelin nizolari haqida yozar ekan shunday deydi: «Qaynona-kelin nizolari bundan 
oldingi oilalarda ham bo’lgan, hozir ham bor va bundan keyin ham bo’ladi. Ular doimo 
urishaveradilar. 
Ular 
nima 
uchun 
urishadilar? 
Chunki 
ular 
nima 
uchun 

---

95 
urishishayotganliklarini o’zlari ham bilmaydilar. Shuning uchun urishadilar». Demak bu 
o’rinda qaynona-kelin nizolari, sabablarini aniqlash, ularni bartaraf etish alohida 
ahamiyatga molik masala ekanligi ko’rinib turibdi. Bunday kelishmovchiliklarni keltirib 
chiqaruvchi sabablardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. 
1. 
Ba’zi qizlarda nikohgacha oilaviy hayotga, qaynonaga, qaynona-kelin 
munosabatlariga nisbatan salbiy tasavvur shakllangan bo’ladi. Ayniqsa, yoshlar 
qaynonani oldindan faqat salbiy qiyofa sifatida tasavvur qiladilar. Keyin esa oila qurib, 
tasavvuridagi emas, balki hayotdagi qaynona bilan yashay boshlaydilar. Oqibatda ular 
o’z tasavvuridagi qaynonaga xos bo’lgan kamchilik va illatlarni hayotdagi qaynonadan 
axtara boshlaydilar. Borini-ku topishlari aniq, hatto yo’g’ini ham topishga harakat 
qiladilar. Chunki tasavvurlari ularni aldaganini tan olishni istamaydilar. Hayotda 
kamchiliksiz odam bo’lgan emas, bo’lmaydi ham. Ideal qaynona, ideal kelin ham 
bo’lishi mumkin emas. Kelinlar o’zlari tushgan yangi oila a’zolariga ilk taassurot 
asosida baho berishga oshiqmasliklari lozim. Aks holda, pashshadan fil yasash ham 
hech gap emas. Kelinlar og’irbosiq, sabr-toqatli bo’lishlari, iloji boricha o’zlari tushgan 
xonadon a’zolarining yaxshi tomonlarini ko’rishga intilishlari, 
eri shu xonadon a’zosi ekanligini unutmasligi lozim. Ana shunda bu oila tinch-totuv 
bo’ladi. Zotan, kelin bu xonadonga besh kunlik mehmon emas, balki bir umrlik a’zo 
bo’lib kelganligini unutmasligi kerak. 
2. Qaynona-kelinning dunyoqarashlari va uy-ro’zg’or tutishlari orasida kelishmovchilik 
paydo bo’ladi va keskinlashadi. Ikki avlodning dunyoqarashi, hayotiy tamoyillari 
o’rtasida tafovut bo’lishi tabiiy holdir. Ammo aksariyat hollarda qaynona-kelinlar ko’p 
jihatdan bir-birining aksi bo’ladilar. Ayrim hollarda esa qaynona-kelin andishani 
yig’ishtirib qo’yib, har birlari o’z gaplarini o’tkazishga harakat qiladilar. Bunday 
kelishmovchiliklarning oldini olish uchun kattalar yoshlarni kiyinishi, soch turmaklashi, 
yoqtirgan kuy va ashulalarini tinglashi va shu kabi boshqa masalalarda ularni o’z holiga 
qo’yishlari lozim. Yoshlar ham o’z navbatida iloji boricha ota-onalarini tushunishga 
intilishlari, ularni g’ashiga tegadigan noo’rin qiliq va odatlardan qaynonaga xush 
kelmaydigan salbiy «hoyuhavaslardan» o’zlarini tiyishlari kerak. 
3. Ba’zi kelinlar kelinlik va onalik vazifalarini bajarishga tayyor bo’lmaydilar. Shunday 
kelinlar bo’ladiki, ular na ovqat pishirishni, na kir yuvishni, na kattalar bilan muomala 
qilishni biladilar. Kelin kelinligining birinchi kunidanoq hamma narsani kerakligicha 
bilishi va katta tajribaga ega bo’lgan qaynonasi darajasida turishi juda qiyin. U darajada 
bilmasa ham mayli-ya, lekin bilishni istamasa qiyin. Shuning uchun nikohgacha onalar 
qizlariga osh-ovqat pishirishni, meva-sabzavotlardan qishga sharbat, tuzlama, 
murabbolar tayyorlashni, uy-joyni saranmjon sarishta tutishni, did bilan mehmon 
kutishni, tejamkorlikni, oila budjetini iqtisod qilishni, uy anjomlari, jihozlaridan 
asrabavaylab 
foydalanishni va shu kabi uy-ro’zg’or ishlarini o’rgatishga alohida e’tibor berishlari 
zarur. Chunki el orasida «qiz birovning xasmi, boshqa oilaga tushishi bor» degan 
hikmat bor. Shunga qarab qizlarni puxta tayyorlash kerak. Qaynonalar ham kelinlardan 
hadeb kamchilik va qusur axtarmasdan, uni o’z farzandiday ko’rib, bilmaganini sabr-
toqat bilan o’rgatib borishi lozim. Kamchiliklarini yuziga solavermasdan, yaxshi 
tomonlarini gapirib turishlari kerak. Yaxshi so’z ham, yomon so’z ham bir og’izdan 
chiqadi. Qaynonalar kelinlarida hosil qilingan ko’nikma va malakalarning o’z o’g’li 
uchun va kelajakda o’z nabiralari uchun xizmat qilishini esda tutishlari kerak. 

---

96 
4. Ayrim hollarda qaynona-kelin bolalar tarbiyasi masalasida kelisha olmay qoladilar. 
Ayrim oilalarda bolalar yo bobobuvilar yoki ota-onalar tomonidan me’yoridan ortiqcha 
erkalatib yuboriladi. Natijada, ota-onalar bilan bobo-buvilar o’rtasida «bolaga kim 
tarbiya berishi kerak» degan masalada kelishmovchilik kelib chiqadi. Aslida ular ham, 
bular ham bolalarni kelajakda yaxshi kishilar bo’lib etishishini istaydilar,tanlagan 
yo’llari esa turlicha, biroq ular bir bitimga kelib olishmasa bola tarbiyasining holiga voy 
deyavering. Buning uchun ular boladan hali joyda bir murosaga, yakdil qarorga kelib 
olishlari lozim. Ana shunda bobo-buvilar ham, ota-onalar ham ahillik bilan bola 
tarbiyasi borasida o’zaro mos chora-tarbirlarni belgilab olishlari lozim. Bunda bola 
qanday muhit va shart-sharoitda, davrda o’sayotganini, mijozi turini hisobga olish zarur.
5. Ba’zan katta xonadonda ovsinlar qaynona iltifotini qozonish yo’lida bir-birilaridan 
rashk qilishlari asosida kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Oilada ikki va undan ortiq 
kelin bo’lsa, qaynona ularning hammasiga bir xilda qaray olmasligi tabiiy holdir. 
Kelinlardan 
birontasi qaynonaning didiga yaqinroq, ba’zisi uzoqroq bo’ladi. Ayollar o’ta ruhiy 
sezgirliklari tufayli buni tezda sezadilar. Natijada «o’gay» kelin bilan qaynona o’rtasida 
kelishmovchilik boshlanadi. Bunday holning oldini olish va ovsinlar orasiga 
sovuqchilik tushirmaslik uchun qaynona o’z kelinlariga mumkin qadar bir xilda 
munosabatda bo’lishi (ammo bu yerda har bir kelinnnig muomalasi, munosabatini, 
qaynonaga bo’lgan mehrini hisobga olish inkor etilmaydi) rashk qilishlariga imkon 
yaratib qo’yishdan ehtiyot bo’lishlari kerak. Bu o’rinda shaxsan kelinlardan ham aql-
idrok, mulohazalilik va sabr-toqat talab qilinadi. 
6. Ba’zi hollarda qaynona-kelinning yosh xususiyatlarini, qiziqishini, orzu-havaslarini, 
ishlashi yoki o’qishini hisobga olmaydi. Qaynonalar orasida umr bo’yi uy bekasi 
bo’lganlari ham bor. Ular ishlash bilan uy-ro’zg’or ishlarini barovar olib borishni o’z 
boshidan o’tkazmagan. Ana shunday qaynonalar yoshligida o’zlarini risoladagiday kelin 
bo’lganman deb biladilar, Qaynota-qaynonalarini qanday izzat qilganliklarini «ularning 
soyalariga ko’rpacha solganlarini» (rostmi-yolg’onmi, baribir) tez-tez eslashni yaxshi 
ko’radilar va kelinlarining ham «o’zlariday » bo’lishini istaydilar. Ba’zan esa uni o’g’li 
orqali ochiqdan ochiq talab qiladilar. Bunga kelinlarining imkoni bormi, yo’qmi, o’ylab 
ham ko’rmaydilar. Bunday qaynonalar «ehtiyojini » qondirish imkoniyatiga ega 
bo’lmagan kelinlar ularning g’azabiga uchraydilar. Kelini haqida bo’lar-bo’lmas 
gaplarni o’g’illarining qulog’iga quyadilar. «O’g’limga aytib seni qo’ydirib 
yubormasam, yurgan ekanman», deya do’q-po’pisa qiladilar. Ba’zi hollarda 
maqsadlariga erishadilar ham. Bunday qaynonalar o’g’illari, nabiralari baxtidan ko’ra 
o’z huzur-halovatlarini ko’proq o’ylaydilar. Buning oldini olish uchun o’g’ildan g’oyat 
tadbirkorlik talab qilinadi.
7. Ayrim kelinlarning yangi oilaga moslashishi qiyin bo’ladi, oqibatda, qaynona-kelin 
orasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Har bir oilaning o’ziga xos muhiti, qonun-
qoidalari, an’analari, atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga beradigan baho 
mezonlari, hatto faqat shu xonadon a’zolari tushunadigan, shartli ravishda qabul 
qilingan so’z, iboralari bo’ladi. Yangi tushgan kelin o’zi bilan o’z tug’ilib o’sgan 
uyining muhitini, odat-ko’nikmalarini ham olib keladi. Shuning uchun ham ayrim 
hollarda kelin bilan qaynonaning oilaviy muhitlari mos kelmay qoladi.Ota-onalar 
iqtisodiy, moddiy, ijtimoiy saviyasi orasidagi tafovut ham aksariyat kelin-kuyov 
orasidagi munosabatlarni keskinlashuviga ta’sir qilishi mumkin. Bunda iqtisodiy omil 

---

97 
shu bilan ifodalanadiki, kelin yangi tushgan xonadonda qizlik xonadonidagi iqtisodiy 
mo’l-ko’lchilikni ko’rmasdan, o’z turmushidan sovishi mumkin. Shuning uchun ham 
donolar «Qiz bersang o’zingdan bir pog’ona balandga ber, sening xonadoningda 
ko’rmaganini yangi xonadonida ko’rib, yangi xonadonga ko’nikishi oson kechadi. Qiz 
olsang o’zingdan bir pog’ona pastdan ol. Shunda kelin o’z uyida ko’rmagan mo’l-
ko’lchilikni sening xonadoningda ko’rib, bu muhitga tez ko’nikadi» deganlar. Madaniy 
ijtimoiy omil. Kuyov ma’lumotli, madaniyatli oiladan bo’lib, kelin aksincha dehhon, 
ishchi yoki savdogar oiladan bo’lsa yoki er-xotindan biri shahardan, ikkinchisi 
qishloqdan bo’lsa bu ijtimoiy-madaniy tafovutlar ham er-xotin o’rtasidagi ixtiloflarni 
keltirib chiqarishi mumkin. Kelinkuyovlar ijtimoiy kelib chiqishida ham, iqtisodiy 
ta’minlanganlikda ham bir-biriga mushtarak bo’lishlari maqsadga muvofiqdir. Bordi-yu 
kelin boshqa millatga mansub bo’lsa, uning yangi oilaga moslashishi yanada qiyin 
bo’ladi. Masalan, o’zbek xalqida kekirish to’yganlik — shukronalik belgisi hisoblanib 
kelgan.Rus xalqida esa bu odat o’ta odobsizlik hisoblanadi. Shu sababli yangi oilaga 
moslashish ham osonlikcha kechavermaydi. Buning ustiga kelin uchun bu oila yangi, 
ayni paytda «begona »dek tuyuladi. Kelinning yangi oilaga moslashishi uning mijozi 
turiga ham bog’liq. Masalan, ko’proq xolerik mijozga mansub bo’lganlar tez 
moslashadilar. Biroq yengilroq, tezroq va andishasiz kelinlarni yangi oilaga moslashishi 
qiyinroq kechadi. Yangi sharoitga oson moslashadigan hamda uni osongina 
o’zlashtirishga tayyor bo’lganlar sangvinik mijozdir. Flegmatik mijoz esa vazmin, og’ir 
karvon bo’lgani uchun yangi oila sharoitiga sekinlik bilan moslashadi. Bir moslashib 
olganidan keyin esa uni o’zgartirishni sira-sira istamaydi, uncha-muncha gap-so’zga 
parvo qilmaydi. Melanxolik mijozlar ham shunga yaqin. Ammo sal narsadan ularning 
ruhi tushib ketadi, bo’lar-bo’lmasga xafa bo’laveradi. Ruhiy jihatdan esa nihoyatda 
sezgir bo’lishadi. Har bir mijoz turining yuqorida berilgan qisqacha shartli 
xarakteristikasini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini bilib olgan qaynona-kelinlarning 
til topishib ketishlari oson ko’chadi. Ba’zi qaynonalar o’g’lini kelinidan qizg’anadi va 
oqibatda kelini bilan kelisholmasdan qoladi. Bunday nizolar, odatda kamfarzand yoki 
yolg’iz o’g’il otasiz oilada o’sgan taqdirda ko’proq uchraydi.