Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Yüklə 1,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“ma’dan ul-
latoyif Lutfiyi Shoshiy” hamda “Lutfiyi Shoshiy aytur” singari ta’rif-u jumlalar keltirilgan. Taniqli olim “Funun ul-balog`a” asari bilan shaxsan tanish bo‘la olmaganini, bu boraadgi fikrlari A.Hayitmetovning 1998-yil 17-aprelda “O‘zbekiston adaboyoti va san’ati” gazetasida e’lon qilingan “Dilimizga juda yaqin” maqolasi asosida bayon etilayotganligini ta’kidlab o‘tadi. Shunday bo‘lsa-da, adabiyotshunos Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” asaridan ikki iqtibos va “Badoyi’ ul-bidoya” “Debocha”sidan bir parchani keltirib [Valixo‘jayev B. 2002 (e): 94], tahlilga tortadi. Xususan, “Majolis un-nafois”dagi “Mutaqaddim turkigo‘y shuarodin xoh Mavlono Lutfiy va xoh Mavlono Sakkokiykim, Movarounnahrda malik ul-kalom erdilar” jumlasi B.Valixo‘jayevga Mavlono Lutfiyning Shoh, ya’ni Toshkentda tug‘ilgani haqidagi taxminni quvvatlantirish imkonini beradi. Biroq nuktadon olim bir necha ma’lumot va dalillarni, yuqorida kuzatilganidek, qiyosiy o‘rganmasdan xulosaga kelishga o‘rganmagan edi. Shu bois u “Funun ul-balog‘a”da Lutfiyga nisbatan qo‘llangan ta’rif va jumlalarda “Mavlono” so‘zining qo‘llanmaganiga e’tiborni qaratadi. Bu so‘z, ehtimol XV asrning II yarmidan qo‘llanila boshlagandir, degan mulohazaga ham keladi. Taniqli 74 adabiyotshunosning “Funun ul-balog‘a” bilan yaqindan tanisha olmaganligi shoirning vatani haqida muhim ilmiy xulosalarni bayon etishiga imkon bermaydi. Shunday bo‘lsa-da, uning “Majolis un- nafois”dagi qaydlarga tayanibgina qolmaganligi ahamiyatlidir. Nuktadon olimga xos bunday sinchkovlik shogirdlar tarafidan izchil davom ettirilib, “Funun ul-balog‘a”dagi ma’lumotlar Alisher Navoiy asarlaridagi qaydlar bilan B.Valixo‘jayev uslublariga xos tarzda tahlilga tortilsa, o‘ylaymizki, bu borada muayyan xulosalarga kelish mumkin. Ustoz B.Valixo‘jayev Mavlono Lutfiyning tarjimayi holiga oid chizgilarni shoirning o‘z lirik merosidan qidiradi. Shoir she’rlarida Turkiston, Chig‘atoy, Samarqand, Amu, Hirot, Qorabog‘, Aras, Qrim, Kobul, Iroq singari joy nomlari uchrashiga alohida e’tibor qaratadi. Uning Hirot shahri chekasidagi Dehi Kanor qishlog‘ida turg‘un bo‘lib qolguniga qadar Movarounnahr, Turkiston, Xuroson va Iroqqa sahoyatlarda bo‘lgani haqida olimning mulohazalari o`quvchiga qiziqish uyg‘otadi. Eng muhimi, B.Valixo‘jayev Mavlono Lutfiyning Dehi Kanorda turg‘un bo‘lib qolishini taxminan 1426-1427 yillar tarzida belgilaydi. Taniqli adabiyotshunos bunday xulosaga kelish uchun shoirning Shohrux mirzo va uning o‘g‘li Boysung‘ur mirzoga yozgan qasidalariga hamda Boysung‘ur mirzoning nafaqat Hirotda, balki Movarounnahrda ham mashhur bo‘lgan akademiyasi shakllanganligiga tayanadi. Mavlono Lutfiyning Boysung‘ur mirzoga bag‘ishlangan 27 baytli va Shohrux mirzoning tuzalishi munosabati bilan yozilgan qasidadan iqtiboslar tahlilga tortilib, bunday qasidalarni yozish uchun shoirning aynan Hirotda bo‘lgani xususida xulosaga kelinadi [Valixo‘jayev B. 2002 (e): 95-99]. Mavlono Lutfiyning Hirot shahrida uyushtirilgan adabiy yig‘inlar, mushoiralarga ishtirok etishi, uning turli Sharq tillarining bilishi kabi masalalar ham nuktadon olimning e’tiboridan chetda qolmagan. Shuningdek, u shoirning devoni, nusxalar, uning janriy tarkibi, Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarini turkiyda masnaviyda tarjima qilganligi xususida ham nihoyatda aniq ma’lumotlarni, tahlillar asosida muhim taxminiy mulohazalarni o‘rtaga tashlaydi. Olim Faxriddin Ali Safiyning “Latoyif at-tavoyif” asaridagi ma’lumotlarga tayangan holda Mavlono Lutfiy Boysung‘ur mirzoning taklifi bilan Muzaffar Heraviyning “Bog‘” radifli qasidasiga javob yozgani va bu temuriy jukmdor tomonidan ma’qullangani, Boysung‘ur mirzo Muzaffar Heraviyning “Saroy” radifli qasidasiga javob aytishni so‘raganida, unga mutoyibali javob aytgani, Abdurahmon Jomiyga bag‘ishlab “Suxan” radifli qasida yozgani, bu hol tarafayn davom etgani, Mavlono Lutfiy va 75 Alisher Navoiyga Amir Xusrav Dehlaviyning hinducha-urdu tilida bitilgan baytining ta’siri, Lutfiy hazratlarining bu tilni ham bilganliklari haqidagi tahliliy ma’lumotlar [Valixo‘jayev B. 2002 (e): 99-100] olimning masalaga nihoyatda talabchanlik bilan yondashganidan dalolat beradi. Xususan, u Mavlono Lutfiyning g‘azalnavislikdagi badiiy mahoratini ham nuktadonlik bilan tahlil eta olgan. Birgina besh baytdan tarkib topgan, baytlari mantiqiy va mavzu jihatidan bog‘langan, shoirning “Jonim chiqadur dard ila jononima ayting” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalining kompozitsion yaxlitligini ta’minlovchi unsurlari, undagi oshiq, ma’shuqa va uchinchi shaxs singari obrazlarning poetik xususiyatlari, radifning ritmik takrori asosida ma’lum bir iltijo, iltimos, yordam so‘rashnni ta’kidlash ohangining ifoda etishi, g‘azal matnidagi 61 ta so‘zdan ayrimlarining takror qo‘llanilishi, bu so‘zlarning baytlar kesimida miqdor jihatdan deyarli teng taqsimlanishi, ulardan birortasini qoldirish yoki tashlab ketishning imkoni yo‘qligi, shoirning tazod va tanosub san’atlaridan foydalanishdagi o‘ziga xos mahorati singari qator poetik xususiyatlarning tahlillar jarayonida ochib berilishi [Valixo‘jayev B. 2002 (e): 99-100], shuningdek, unda g‘azaldagi barcha so‘zlarning ikki asosiy timsol: oshiq va ma’shuqaga bog‘lanishining chizmada ifodalanishi [Valixo‘jayev B. 2002 (e): 116] olimning nozik fahmli she’rshunos ekanligidan dalolat beradi. Tabiiyki, biz “bag‘ri keng, ezgulik va ma’rifat yog‘dusiga katta ishonch qo‘ygan baynalmilalchi olim” sifatida ulug‘langan, teran tafakkur sohibi, benazir adabiyotshunos, akademik Botirxon Valixo‘jayevning ilmiy tadqiqotlarida qo‘yilgan masalani nuktadonlik bilan yechimga yo‘naltirishining ayrim jihatlarini o‘z idrokimiz doirasidagina ilmiy talqin etishga urinib ko‘rdik. Chinakam olimga xos teran tafakkur sohibi bo‘lishiga qaramay kamtarlikni surat-u siyratiga singdirgan bu ulkan adabiyotshunosning komil insonga xos qator fazilatlari bugun qo‘limizda mavjud bo‘lgan salmoqli ilmiy merosida o‘z tajassumini topgan. Bu ilmiy merosni yoshlarimiz qalbiga singdirish ularda milliy qadriyatlarga bo‘lgan ehtirom, so‘zning nozik ma’nolarini teran idrok etish ko‘nikmasini shakllantiradi. Aytish mumkinki, B.Valixo‘jayev tadqiqotlari yetuk adabiyotshunos olimlar-u shoir va yozuvchilarni kamolga yetkazishda chinakam yordamchi bo‘la oladi. Biroq ular adadining nihoyatda kamligi undan oz miqdordagi soha vakillari va ayrim talabalargina foydalanish imkoniyatini hosil qilgan. Bu tadqiqotlarni ko‘p nusxada chop etish, ularning electron nusxalarini 76 yaratish nuktadon olimning nomini abadiyatga muhrlash nuqtayi nazaridan ham, undan bahra olish nuqtayi nazaridan ham ahamiyatlidir. Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|