Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Ibtidoiy eʼtiqodlar, milliy dinlar, jahon dinlarining shakllanishi va o‘ziga xos jihatlari. Ibtidoiy jamoa dinlari animizm, totemizm, fetishizm, shomonlik, magiya hisoblanadi. Animizm. Lotin tilida anima – “ruh”, “jon” ma’nolarini anglatadi. Animizm ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta’limotni ilgari suruvchi ilk din shaklidir. Animizm 1871 yili ingliz antropologi Edvard Taylor tomonidan diniy qarashlarning ilk shakli sifatida olg’a surilgan. U totemizm bilan bir vaqtda shakllangan. Animizm tabiatning qudratli kuchlari – osmon va yer, quyosh va oy, yomg’ir va shamol momaqaldiroq va chaqmoqlarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi. Ibtidoiy odamlar tog’lar, daryolar, adir, o’rmonlar, daraxt, xarsang tosh jarliklar ham jonli, sezuvchi va harakat qiluvchi, yaxshilik va yomonlik keltirishi mumkin deb tushunganlar. Qurbonliklar qilib ularning haqqiga duo qilib, marosimlar uyushtirishgan.
Ba’zi antropologlar animizmdan oldin ham diniy qarashlar mavjud bo’lganini da’vo qilib, ular uni “animatizm” deb nomlaydilar. Animatizm bir tomondan narsalarning o’ziga xos g’ayritabiiy kuchga ega ekanligiga, boshqa bir tomondan esa ruhlarning mavjudligiga ishonishdan iborat. Bu nazariyaga ko’ra “ibtidoiy inson” boshqa-boshqa mavjudotlarni shaxs sifatida tanishdan avval, butun bir olamga yoyilgan hayot bag’ishlovchi yakka “Kuch”ni tasavvuriga keltirgan bo’lishi mumkin. Bunday bir tushuncha “mana” fikri bilan qo’llab - quvvatlangan bo’lishi ham ehtimol. “Mana” so’zi g’ayritabiiy, ko’z bilan ko’rinmas kuchni ifodalash uchun ishlatiluvchi so’z bo’lib, uni ibtidoiy diniy tasavvurga ko’ra kuchli, ta’sirchan yoki jamiyat tomonidan e’tibor bilan qaraluvchi narsalar (hayvonlar, o’simliklar, toshlar) yoki kishilar (qabila raisi, sehrgar, donishmand) da mavjudligiga ishonilgan maxfiy kuchni ifodalash uchun ishlatilgan. Ibtidoiy qabila a’zolari o’zlarini ko’z bilan ko’rinmas kuchlar bilan o’rab olinganliklariga ishonganlar. Bu e’tiqod har bir qabilada o’zgacha nomlar bilan nomlangan.
Teylorning shogirdi bo’lgan R.Marettining 1909 yilda nashr qilgan “Dinning ibtidosi” nomli kitobida birinchi marta izohlangan bu nazariyada dinning kelib chiqishini shaxsiyati mavjud bo’lmagan umumiy dinamik kuchdan qidirish, izlanish kerakligini bildiradi.
Animizm zamonaviy dinlarning asosiy aqidaviy qismini tashkil etadi. Jahon dinlarida ham ruhlar haqidagi ta’limot mavjud.