Oliy ta‘lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti magistratura bo

1.2-jadval. Jahon ko‘mir zaxiralari.

Mintaqa	Toshko‘mir zaxiralari, mln tonna	Umumiy ko‘mir zaxiralari, mln tonna
AQSH	108501	237295
Rossiya	49088	157010
Xitoy	62200	114500
Avstraliya	37100	76400
Yevropa Ittifoqi	4883	56082
Qozog‘iston	21500	33600
Kanada	3474	6582
Venesuela	479	479
Buyuk Britaniya	228	228
Jami	403199	891531

Albatta, neft hech qachon to‘liq tugamaydi. Geologlar doimiy ravishda yangi konlarni qidirmoqdalar. Ammo ushbu moyni qazib olish va qayta ishlashga sarflanadigan xarajatlar doimiy ravishda o‘sib boradi. Bugun neft, gaz, ko‘mir kabi an’anaviy energiya manbalari zahiralaridan foydalanish hajmi tobora ortib boryapti. Boz ustiga, ushbu resurslar cheklangan. Mutaxassislarning bashoraticha, neft va gaz zahiralari 45-75 yildan so‘ng tugashi mumkin ekan. Shularni inobatga olsak, noan’anaviy energiya manbalarini topish va ulardan foydalanishni rivojlantirish, uni hayotimizga yanada keng olib kirishni davrning o‘zi taqozo etadi.¹¹

Bugungi kunda dunyoda tabiiy yoqilg‘i ishlatish miqdori yiliga 12 milliard tonna neft ekvivalentiga teng bo‘lmoqda. Bu dunyo aholisining har biriga 2 tonna shartli yoqilg‘i to‘g‘ri kelishini anglatadi. Bu energiya manbalarini saqlash, muqobil energiyalardan foydalanishni rivojlantirish har bir davlat uchun ustuvor vazifa ekanligini anglatadi. Dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari ham bu masala bilan keng shug‘ullanmoqda, ularni ishlab chiqarish yo‘llarini takkomollashtirish bilan bosh qotirmoqdalar.
An’anaviy energiyaning eng muhim kamchiliklari quyidagilar:
- qayta tiklanmaydigan resurslarni qazib olish manbalari tobora cheklanib bormoqda.
- termoelektrik ishlab chiqarish zavodlari yonish jarayonida ifloslantiruvchi gaz chiqindilarini ishlab chiqaradi, masalan: metan yoki karbonat angidrid.
- yadro energiyasi ishlab chiqaradigan stansiyalarda bu jarayon to‘g‘ri nazorat qilinmasa, ushbu turdagi jarayon insoniyat uchun yuqori ta’sirga ega bo‘lgan radioaktiv chiqindilarni keltirib chiqarishi mumkin.
An’anaviy energiyaning eng muhim xususiyatlari quyidagilar:
- an’anaviy energiya kimyoviy, issiqlik, qayta tiklanmaydigan resurslarni elektr energiyasiga aylantirish orqali ishlab chiqariladi. Agar gidroenergetika an’anaviy energiya deb hisoblansa, mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirishni ham hisobga olish kerak.
- an’anaviy energiya ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar tabiatda cheklangan mavjudlikka ega. Bu shuni anglatadiki, dunyo bo‘ylab ekspluatatsiya darajasi tobora yuqori bo‘lib bormoqda.
- oldingi nuqtai nazardan, ular odatda qimmat manbalardir, chunki an’anaviy energiya manbalari tobora cheklanib, bozorda yuqori narxlarga ega bo‘lib bormoqda.
- oddiy energiya manbalarining aksariyati yuqori darajada ifloslanishga moyil, chunki konversiya jarayoni atrof-muhit tozaligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan gazlar chiqishini o‘z ichiga oladi.
- bu ozon qatlami ta’siri va issiqxona effektining oshishi hisobiga global isishga olib keladi.
- tarix davomida an’anaviy elektr energiyasini ishlab chiqarishning asosiy prinsipi vaqt o‘tishi bilan nisbatan doimiy bo‘lib kelgan.

3.