Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek

7.1.4-jadval Rivojlanayotgan mamlakatlarda shaharlarda

band bo‘lganlarda norasmiy iqtisodiyotning ulushini baholash, 1970-1980-yillar, %da¹¹⁷

Afrika mamla- katlari	Norasmiy iqtisodiyot	Osiyo mamla- katlari	Norasmiy iqtisodiyot	Lotin Amerikasi mamla- katlari	Norasmiy iqtisodiyot
Benin	95	Filippinlar	73	Meksika	40 dan ortiq
Marokko	75	Pokiston	69	Salvador	19
Niger	65	Tailand	50	Gvatemala	18
Senegal	50	Hindiston	40-54	Kosta- Rika	12

¹¹⁷ Quyidagilar asosida tuzilgan: Кузнецова С. И. Неформальный сектор в афро- азиатском городе // Авторитаризм и модернизация в странах Азии и Африки. М., 1994. С. 73-74; Неформальный сектор в странах Латинской Америки. Масштабы и структура, тенденции и факторы развития, роль в национальной экономике. М., 1992. С. 96, 123.; Латов Ю.В., Ковалев С.Н. Теневая экономика: Учебное пособие для вузов / под.ред. д.п.н., д.ю.н., проф. В.Я. Кикотя; д.э.н., проф. Г.М. Казиахмедова. – М.: Норма, 2006.- 336 с.; Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. – С.162.

7.1.5-jadval Lotin Amerikasi mamlakatlari YaIMda xufyona iqtisodiyotning

ulushini baholash, 1980-yillarning ikkinchi yarmi, %da¹¹⁸

Lotin Amerikasi mamlakatlari	xufyona iqtisodiyot
Boliviya	50ga yaqin
Peru	39
Meksika	25-35
Kolumbiya	15-25
Argentina	12

Alohida hududlarning rivojlanish darajasi bilan norasmiy sektorning miqyoslari o‘rtasida aniq teskari proporsional bog‘liqlik mavjud: norasmiy sektor Afrikaning kam taraqqiy etgan mamlakatlarida ulkan, Osiyoda katta va Lotin Amerikasida nisbatan kam tarqalgan. Turli davrlar uchun norasmiy sektor miqyoslarini baholanishini solishtirish iqtisodiyotning bu sektorini “ishib ketish” tendensiyasiga egaligini ko‘rsatmoqda (masalan, qarang Lotin Amerikasi bo‘yicha ma’lumotlar – 7.1.6-jadval).

7.1.6-jadval Lotin Amerikasi mamlakatlarida iqtisodiy faol aholi (IFA) tarkibida norasmiy ish bilan bandlarning ulushi, %da¹¹⁹

Mamlakatlar	Shahar IFA dagi ulushi		Umumiy IFAdagi ulushi
	1950 y.	1980 y.	1950 y.	1980 y.
Argentina	21,1	23,0	22,8	25,7

¹¹⁸ Quyidagilar asosida tuzilgan: Неформальный сектор в странах Латинской Америки. Масштабы и структура, тенденции и факторы развития, роль в национальной экономике. М., 1992. С. 21, 98, 66, 50; Сото Э. де. Иной путь. Невидимая революция в третьем мире. М., 1995. С. 49. ; Латов Ю.В., Ковалев С.Н. Теневая экономика: Учебное пособие для вузов / под.ред. д.п.н., д.ю.н., проф. В.Я. Кикотя; д.э.н., проф. Г.М. Казиахмедова. – М.: Норма, 2006.- 336 с.; Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. – С.163.
¹¹⁹ Quyidagilar asosida tuzilgan: Portes A., Sassen-Koob S. Making It Underground: Comparative Material on the Informal Sector in Western Market Economies // American Journal of Sociology. 1987. Vol. 38. No. 1. P. 34.; Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. – С.163.

Braziliya	27,3	27,2	48,3	44,5
Chili	35,1	27,1	31,0	28,9
Meksika	37,4	35,8	56,9	40,4
Peru	46,9	40,5	56,3	55,8
Venesuela	32,1	20,8	38,9	31,5
Jami Lotin Amerikasi	30,8	30,3	46,5	42,2

Rivojlangan mamlakatlarda «norasmiylik». K.Xartning kashfiyotlaridan so‘ng norasmiy iqtisodiy faoliyat faqatgina kamtaraqqiy etgan mamlakatlarda mavjud emasligi aniqlandi. 1970- yillarda norasmiy iqtisodiy faoliyat g‘arbning rivojlangan mamlakatlarida ham aniqlandi.¹²⁰
Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda “xufyona iqtisodiyot” mavjudligini amerikalik iqtisodchi P.Gutmann kashf etgan. 1977 yilda u maqola chop etib, unda bu hisobga olinmaydigan faoliyat keng tarqalib ketib, uni endi e’tiborsiz qoldirib bo‘lmasligini ta’kidlagan edi¹²¹. 1979 yilda amerikalik iqtisodchi Edgar Fayg tomonidan e’lon qilgan maqola mojarolarni keltirib chiqardi: professor AQShda “boshqarilmaydigan iqtisodiyot” (irregular economy) rasmiy YaMMning uchdan birini qamrab olganligini hisoblab chiqdi, bu ko‘rsatkich “uchinchi dunyo” mamlakatlari norasmiy sektorining hajmi bilan deyarli tengdir¹²². E.Faygning hamkasabalari bir ovozdan uni ko‘rsatkichlarni bir necha baravar ko‘tarib yuborganlikda ayblashdi (balkim, muallif ataylab maqolani ko‘pirtirib yozgandir).


¹²⁰ Ta’kidlash kerakki, g‘arbda yashirin bozorni (black market) 1940-1950 yillardan boshlab o‘rganilgan, bunda ikkinchi jahon urushi davrida asosiy iste’mol tovarlariga bo‘lgan narxlarni tartibga solish tajribasi oqibatlaridan foydalanilgan. Aynan o‘sha davrda yashirin bozorning chetga og‘uvchi talab va taklif egri chiziqlariga ega klassik modeli (Bouldyng modeli) ishlab chiqilgan edi. Ammo bu tadqiqotlar “aql o‘yini” akademik xarakteriga ega bo‘lib, katta e’tiborni jalb etmas edi, chunki harbiy tartibni yo‘q bo‘lishi bilan ushbu tadqiqot ob’ekti yo‘q bo‘lib ketadi deb hisoblanar edi. Qarang: Butterworth J. The Theory of Price Control and Black Market. Aldershot etc., Avebury, 1994. P. 26-35.
¹²¹ Qarang: Gutmann P. The Subterranean Economy // Financial Analysis Journal.
1977. Vol. 33.
¹²² Qarang: Feige E. L., Feige E. How big is the irregular economy? // Challenge.
1979. Vol. 6. No. 22. P. 5-13.
Masalan, P.Gutmann 1978 yilda AQSh norasmiy iqtisodiyoti hajmini rasmiy YaMMga nisbatan taxminan 10% deb baholagan edi¹²³, V.Tanzi esa bu ko‘rsatkichni 4,4% deb qayd qilgan edi¹²⁴. Mutaxassislar ushbu hodisani miqyosi haqida munozaralarni davom ettirishi bilan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning ushbu sektoriga muntazam ravishda e’tibor qaratila boshlandi. Keyinchalik norasmiy iqtisodiy faoliyatning maxsus tadqiqotlari faqatgina AQShda emas, balki boshqa rivojlangan mamlakatlarda ham olib borilish boshlandi.