Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

2.1. Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish
О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik otiladi va zarb beriladi.

О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini

oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat

qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.

Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori qismidagi tо‘pni bir qо‘llab

raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor

zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va

uch qadam bosib kelib bajaradi. О‘yinchi uchib kelayotgan tо‘pni qо‘llarni oldinga

yuqoriga kutaradi, uruvchi qо‘l zarb uchun tayyorlanadi. Tana bi oz orqaga egiladi.

Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi, keyin zarb beriladi, shundan

sо‘ng oyoq pastga tushgan tо‘p bilan birga tushadi. Tshpni qancha kchli urush

zarur bо‘lsa, kaft shuncha bushroq bо‘lsa, kaft shuncha tarang qilinadi.

Voleybol jamoali о‘yin turiga mansub bо‘lib, о‘yinda ikki jamoa xar birida

olit kishi о‘ynashi shart. Zahiradagi о‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо‘lishi

mumkin.

О‘yinchilarning sport kiyimi futbolka, tursi va shippak. О‘yinchining yoshi

jinsiga qarab tо‘rning balandligi qо‘yidagicha bо‘ladi:

Qizlar 13-14 yosh - 2m 10sm.

15-16 yosh - 2m 20sm.

Ayollar 17-18 va undan katta yoshdagilar uchun – 2m 24sm.

О‘g‘il bolalar 15-16 yoshli - 2m 35sm.

Erkaklar 17-18 va undan ortiq yoshli - 2m 43sm.6

О‘yin uch yoki besh partiyadan iborat bо‘lib, har bir partiya 25 ochkogacha

davom etadi. Agar о‘yin ochkolari 25-25 bо‘lsa, о‘yin 27 ochkogacha davom etadi.

Sо‘ngi partiyada 3 yoki 5 о‘yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni

о‘yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо‘lishi qat’iy nazar

jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15

ochkogacha о‘ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy

voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani

hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8

ochko bо‘lganda о‘yinchilar maydon almashadilar.

Voleybol о‘yining dastlabki rasmiy о‘yin qoidalari 1997 yil amerakali

doktor A.Xolsted rahbariligida ishlab chiqarilgan. Mazkur qoidalarning ayrim

qoidalari ayrim abandlari qо‘yidagilardan iborat.

Maydon о‘lchami – 7,6x16,1 m.

Tо‘rni balandligi – 198 sm.

Tо‘pni og‘irligi - 340 grm.

Tо‘p о‘yinga maydodagi о‘ng tashqi qismida joylashgan bir 1x1 metrli

tо‘rtburchak shakldagi joyda bir oyoq turib kiritilgan va xokozo.

Voleybolning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilarning о‘yin

maxoratini shakllana borish bilan bir qatorda musobaqa qoidalari ham о‘zgarib

taqomilashib borgan Taktik harakat kibemetika nuqtayi nazaridan murakkab vaziyatda eng samarali qarorni topish va unga munosib harakat qilish bilan bog'liq bo'lgan o'z-o'zini sozlab boshqaruvchi faoliyatni anglatadi.

Taktik harakat MNSning afferent - efferent nerv retseptorlari, tolalari ishtirokida tashqi muhit ta'sirotlarini qabul qilish, xotirada saqlash, tahlil qilish, vaziyatga munosib ravishda qayta ishlab, motivizatsiyani qoniqtiruvchi qarorga kelish kabi faoliyatlar bilan bog'liq bo'lgan psixofiziologik jarayondan iboratdir.

Taktik harakatning samarali bo'lishida bosh miya yarim sharlari vaziyatini oldindan bilish (aks ettirish) qobiliyati alohida o'rin egallaydi. Mazkur qobiliyat musobaqa vaziyatlariga nisbatan to'g'ri qarorga kelish va maqsadga muvofiq taktik harakat qilish samarasini oshirishga imkon yaratadi. Albatta, bunday qobiliyatni takomillashuvi sportchini o'yin tajribasiga bog'liq bo'ladi. Shuning uchun o'quv-mashg'ulotlar jarayonida hali ro'y bermagan vaziyatni oldindan fahmlash, unga xos qarorni tayyorlash va taxminiy harakat rejasini xotirada aks ettirish qobiliyatlarini rivojlantirishga oid mashqlarni tanlash va ulardan unumli foydalanish juda katta ahamiyatga ega. Yuqori darajada takomillashgan mazkur qobiliyat taktik va strategik rejani amalga oshirishda muhim poydevor bo'lib hisoblanadi.

Oldindan fahmlash va vaziyatga munosib harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishga oid mashqlar qo'llashda 3 ta jarayondan iborat faoliyatni bajarish zarur bo'ladi.

O'yin taktikasi ikki qismdan: hujum va himoya taktikasidan iborat bo'lib, individual, guruhli va jamoa taktik harakatlari asosida amalga oshiriladi. O'yin taktikasining tasnifi 4-andozada aks ettirilgan.

Hujum taktikasi deganda jamoaning taktik harakati, guruhli taktik harakat va individual taktik harakatlar tushuniladi. Hujumdagi keng qamrovli taktik faoliyat
ma'lum bir taktik kombinatsiya asosida boshlanadi va kombinatsiya so'nggida individual harakat usuli bilan yakunlanadi. Hujum taktikasining mantiqiy ketma-ketligini va mazmunini quyidagi tartibda ko'rib chiqamiz.

Hujumdagi jamoaviy taktik harakatlar quyidagi uchta yo'nalish

bo'yicha amalga oshiriladi: ikkinchi to'p uzatishdan so'ng oldingi qator
(hujum zonasi) dagi o'yinchilar tomonidan; ikkinchi to'p uzatishdan
so'ng ikkinchi qator (himoya zonasi) dagi o'yinchilar tomonidan;
birinchi to'p uzatishdan so'ng. »

Bog'lovchi o'yinchi oldingi zonada joylashganda hujumni uyushti-rish variantlari berilgan. Bunday hujumni uyushtirishning sezilarli kamchiliklaridan biri - bu hujumda oldingi qator o'yinchilari-dan ikki kishining ishtirok etishi mumkinligidir.

Lekin zamonaviy voleybolda himoya zonasidan tashkil qilinadigan hujum zarbalari ushbu kamchilikni deyarli bartaraf etgan desa bo'ladi.

Hujumni uyushtirishda bog'lovchi o'yinchi orqa qatordan to'r oldiga chiqib ikkinchi to'pni uzatganda, hujum qilish va uning samara-

yo'nalishini o'zgartirmasdan (har kim o'z zonasida); harakat yo'nalishini o'zgartirib; chalkash harakat yo'nalishida. Yuqorida ko'rsatilgan yo'nalishlar bo'yicha tashkil qilinadigan taktik kombinatsiyalarni ko'rib chiqamiz.

1. 
   To'pni qabul qiluvchi uni 3-zonada joylashgan bog'lovchiga yetkazib beradi, o'z navbatida, bog'lovchi to'pni 4 yoki 2-zonaga (bosh orqasidan) uzatadi. Agarda bog'lovchi 2-zonada joylashgan bo'lsa, u to'pni 4 yoki 3-zonalarning biriga uzatadi. Ushbu kombinatsiyani bog'lovchi orqa zonadan oldingi zonaga chiqib to'p uzatishda ham qo'llashi mumkin. Bu kombinatsiyada asosiy vazifani 3-zonadagi o'yinchi bajaradi. U raqibda past, qisqa yoki tezlashib uchib boruvchi to'pni hujum qilinishi mumkin degan tasawurni hosil qilishi kerak.
   
2. 
   To'pni qabul qiluvchi uni 3-zonadagi bog'lovchi o'yinchiga yetkazib beradi. Bog'lovchi o'yinchi esa to'pni quyidagicha uzatib berishi mumkin: 4-3-zonalar oralig'iga qisqa zarba uchun; past trayektoriya bo'yicha o'z zonasiga; past
   

trayektoriya bo'yicha bosh orqasiga; 3-2-zonalar oralig'iga qisqartirilgan masofa bo'yicha. Hujumchilar zarba berish uchun ma'lum burchak asosida harakatlanadilar. Hujumchilarning shu tartibdagi bir qator harakatlari ma'lum ma'nodagi kombinatsiyalarning nomlanishiga sabab bo'ladi. Bularga «eshelon» va «to'lqin» kombinatsiyalarini misol keltirish mumkin.

«To'lqin» kombinatsiyasida uchta o'yinchi - bog'lovchi va 3-4-zonalardagi hujumchi ishtirok etadi (22-rasm). 3-zonadagi o'yinchi past to'p uzatish (qisqa, uchishda) bilan bo'ladigan hujumni boshlab berish uchun yugurib keladi. To'p 4-zonadagi o'yinchiga, 4 va 3-zonalar oralig'iga uzatib beriladi. 3-zonadagi o'yinchi hujum zarbasiga taqlid qilib, raqibning to'siq qo'yuvchi o'yinchilarini chalg'itadi. Bu esa 4-zona o'yinchisining hujumni samarali yakunlashiga (to'siqsiz yoki to'siq qo'yish kechikkanligi bilan bog'liq) imkon yaratadi. Kelishuvga asosan to'p uzatish

uzunligi o'zgartirib boriladi. Agarda to'pni qabul qilish 4-zonaga yaqin joyda sodir bo'lsa, «eshelon» (23-rasm) kombinatsiyasini amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratiladi. Bu holda 3-zonadagi o'yinchining harakati yuqoridagi kabi bo'ladi, 4-zonadagi o'yinchi yugurish yo'nalishini o'zgartirib, 3-zonadagi o'yinchining orqasiga o'tmoqchi bo'ladi, ammo bu harakatni bir temp keyinroq bajaradi. Ushbu kombinatsiyani to'p 2-zona yaqiniga uzatilgan bo'lsa, 3 va 2-zonalarda ham bajarish mumkin.

3. 
   Chalkashma kesim harakatlanishlar bilan amalga oshiriladigan taktik kombinatsiyalarni bajarish yuqori tayyorgarlik va malaka talab etadi. Bularga «Krest» (asosiy), «Oldinga krest», «Orqaga krest» kombinatsiyalari kiradi. «Krest» hujumida 3 va 4-zonalardagi hujumchilar ishtirok etadi. 4-zonadagi hujumchi tezkor harakat bilan bog'lovchi o'yinchi yoniga past (qisqa, uchib) uzatilgan to'pga hujum zarbasini berish yoki taqlid qilish uchun boradi (24-rasm). 3-zonadagi o'yinchi bir oz keyinroq 4-zona o'yinchisining orqasiga o'tadi va hujumni yakunlaydi. To'p uzatish trayektoriyasi oldindan kelishib olinadi, ammo to'p
   

uzatish o'rtachadan baland bo'lmasligi zarur, aks holda kombinatsiya o'z mohiyatini yo'qotadi.

«Oldinga krest» kombinatsiyasini 3-zona o'yinchisi boshlaydi (25, a-rasm), 2-zonadagi sherigi uning orqasiga o'tib, bir oz kechikib sakraydi va hujumni yakunlaydi.