Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qarang: Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - T.: Fan, 1981. -B.24-38. Murodov M. O‘zbek baxshilari poetik maktablarn. «Adabny meros». Toshkent, 1976, 4-son, 87–92-betlar. 85 85 vakili hisoblanadi. Undan «Alpomish», «Yodgor», «Yusuf bilan Ahmad», «Malika ayyor», «Mashriqo», «Zulfizar», «Balogardon», «Avazxonning o‘limga hukm etilishi», «Intizor», «Nurali», «Jahongir», «Murodxon», «Rustam», «Shirin bilan Shakar», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom», «Ra’no bilan Suxangul», «Zevarxon» kabi dostonlar yozib olingan. XVIII–XX asrlarda yashagan Amin baxshi, Muhammad shoir, Chini shoir, Tovbo‘zar shoir, Qurbonbek shoir, Sultonmurod, Yo‘ldoshbulbul, Yo‘ldosh Mulla Murod o‘g‘li, Yo‘ldosh Mulla Murod o‘g‘li, Suyar Mulla Murod o‘g‘li, Rahimbulbul, Jo‘ra shoir, Do‘styor Ho‘jayor o‘g‘li, Xo‘janazar baxshi, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Yorlaqab Beknazar o‘g‘li kabi o‘nlab dostonchilarni birlashtirgan bu maktab vakillari Bulung‘ur, Jomboy, Poyariq, G‘allaorol, Zomin, Jizzax atroflarida dostonchilik qilib yurganlar. Epik san’atning ikkinchi bir muhim markazi Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi bo‘lib, bu dostonchilik maktabining Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Muhammadqul Jonmurod o‘g‘li Po‘lkan, Egamberdi Allamurot o‘g‘li, Rahmatulla Yusuf o‘g‘li kabi vakillaridan «Alpomish», «Yakka Ahmad », «Oysuluv», «Kuntug‘mish», «Qironxon», «Yusuf bilan Ahmad», «Alibek bilan Bolibek». «Ernazar», «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi», «Yunus pari», «Misqol pari», «Gulnor pari», «Xushkeldi», «Hasanxon», «Chambil qamali», «Dalli», «Ravshan», «Avazxon», «Qunduz bilan Yulduz», «Bo‘tako‘z», «Xoldorxon», «Xilomon», «Berdiyor otaliq», «Zamonbek», «Xidirali elbegi» kabi ko‘plab dostonlar yozib olindi. Mangishtovdan Nurotaga qadar cho‘zilgan silsila tog‘larning, ayniqsa, Oqtovning shimoliy va janubiy etaklarida, hatto Miyonkolga qadar cho‘zilgan keng masofada yashagan xalq shoirlari Qo‘rg‘on dostonchilik maktabiga 86 86 mansubdirlar. Bu yerlarda yetishgan baxshilarning ko‘pchiligi Qo‘rg‘on qishlog‘ida tarbiya topgan va haqli ravishda o‘z ustozlarini shu ajoyib shoirlar qishlog‘i bilan bog‘laydilar. XIX asrning o‘rtalarida Qo‘rg‘on qishlog‘ida yashagan yetti oilada yigirmadan ortiq baxshi bo‘lgan. Ergash shoir otasi Jumanbulbulning shogirdi bo‘lgan. Jumanbulbulning ustozi Bo‘ron shoir (Kichik Bo‘ron) bo‘lib, uning ustozi Bo‘ron baxshi (Katta Bo‘ron)dir. Po‘lkan shoir Jossoqning o‘n ikkinchi shogirdi bo‘lib, Jossoqning ustozi Mulla Abduqodirdir. Mulla Abduqodirga otasi Bo‘ron baxshi (Katta Bo‘ron) ustozlik qilgan. Katta Bo‘ronning akasi Jolmon baxshi ham XVIII asrning dongdor kuychilaridan bo‘lgan. Og‘zaki ma’lumotlarga qaraganda, Qo‘rg‘on dostonchilik maktabining asoslarini Ergash Jumanbulbul o‘g‘lining ota-bobolari qurganligi taxmin qilinadi va u XVII–XX asrlarda yashagan Yodgor Usta Ko‘lay o‘g‘li, Usta Lafas Yodgor o‘g‘li, Tilla kampir, Mulla Tosh Usta Lafas o‘g‘li, Mulla Xolmurod Mulla Tosh o‘g‘li, Jolmon baxshi, Bo‘ron baxshi (Katta Bo‘ron), Mulla Abduqodir Bo‘ron baxshi o‘g‘li, Bo‘ron shoir (Kichik Bo‘ron), Sulton kampir, Qulsamad baxshi Sulton kampir o‘g‘li, Xudoynazar qassob, Jossoq Mulla Xolmurod o‘g‘li, Yorlaqab Mulla Xolmurod o‘g‘li, Jumanbulbul Mulla Xolmurod o‘g‘li, Bolta Qulsamad o‘g‘li, Quvondiq Qulsamad o‘g‘li, O‘tagan Qulsamad o‘g‘li, Berdiqul (Qupbaqa baxshi). Rasul baxshi, Safarqul baxshi, Qultoy baxshi, Chuvoq baxshi, To‘xtamish baxshi, Ortiq baxshi, Ollomurod shoir, Darvish baxshi, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Abduxalil Jumanbulbul o‘g‘li, Sarimsoq baxshi, Jolg‘osh Jossoq o‘g‘li, Yo‘ldosh Jossoq o‘g‘li, Qo‘ldosh Jossoq o‘g‘li, Muhammad qul Jonmurod o‘g‘li Po‘lkan, Bo‘ta baxshi Ortiq o‘g‘li, Egamberdi Ollomurod o‘g‘li, 87 87 Usta Xolqul, Abdumurod Berdixol o‘g‘li, Abdulla baxshi, Qurbonqul Jolg‘osh o‘g‘li, Mardi Jiyan o‘g‘li, Rahmatulla Yusuf o‘g‘li kabi ko‘plab baxshilarni birlashtiradi. Bu baxshilar, asosan, ishqiy - romanik dostonlarga ko‘proq e’tibor berganlar. O‘ziga xos chuqur lirizm, chiroyli tasvirlar, she’riy bezaklar, tafsilotlarni atroflicha ishlash, noziklik va jimjimadorlik Qo‘rgon dostonchilik maktabi uslubining asosiy belgilaridir. Bu hol uning vakillari kuylagan asarlarda yozma va og‘zaki adabiyot an’analari o‘ziga xos ravishda omuxta bo‘lib ketganligini ko‘rsatadi. Qo‘rg‘on dostonchilik maktabi vakillari poetik formalar va ifodalar taraqqiyotida ancha olg‘a ketishganligini folklorshunoslar alohida ta’kidlashadi. Doston ijrosida Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo, Farg‘ona vodiysidagi dostonchilik maktablari ham o‘z repertuariga, mashhur baxshi shoirlariga ega bo‘lishgan. Bugungi kunga kelib faqat Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridagi bir qator dostonchilik maktablari o‘z an’analarini davom ettirmoqda hamda o‘zbek eposining jonli ijroda yashash holatini saqlab kelishmoqda. 3. Dostonlarning tasnifi. O‘zbek xalq dostonlari nafaqat son jihatidan, balki mavzu va ma’no qamroviga ko‘ra ham rang-barangdir. Uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlaridan o‘tib kelgan dostonlarda qahramonlik, sevgi-muhabbat, jang-sarguzasht, lavhalari kuylanadi. Ammo asarning umumiy mazmuni zaminida muayyan mavzu yetakchi hisoblanadi. Muayyan motivlar, syujetlarda umumiyliklar bo‘lsa-da asarning bosh g‘oyasi talqinlarga ko‘ra ular o‘rtasida farq aniq namoyon bo‘ladi. Masalan, «Alpomish» va «Oshiq G‘arib va Shohsanam», «Tohir va Zuhra» dostonlari syujeti bir tipga kirsa-da ular 88 88 syujet talqiniga ko‘ra turli tasniflar qamrovida baholanadi. «Alpomish» qahramonlik dostoni sifatida qaralsa, «Oshiq G‘arib va Shohsanam», «Tohir va Zuhra» romanik doston namunalari hisoblanadi. Epos namunalarining tahlili, avvalo, mavjud materialni tasnif etishdan boshlanadi. O‘zbek folklorshunosligida xalq baxshilarining epik repertuari bir qator olimlar tomonidan tasnif etilgan. Bu tasniflarda o‘zaro yaqinlik bo‘lsa-da ma’lum o‘rinlarda farq ham mavjud. Xalq dostonlarini dastlab tasnif etish V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarga tegishli bo‘lib olimlar o‘zbek xalq eposini quyidagicha guruhlarga ajratib tahlil etadilar: 1. Qahramonlik eposi. 2. Jangnoma dostonlar. 3. Tarixiy mazmundagi dostonlar. 4. Romanik dostonlar. 5. Adabiy manbaga ega bo‘lgan dostonlar. 6. Yangi dostonlar 1 . M.S.Saidov dostonlarni qahramonlik, sof muhabbatni kuylovchi, romanik, jangnoma va tarixiy kabi turlarga ajratgan. 2 Olim epik materiallarni manbalariga ko‘ra: a) og‘zaki an’ana orqali yetib kelgan; b) kitobiy manbalar orqali yetib kelgan dostonlarga ajratadi. Shuningdek, xalq dostonlarini syujet voqealarining xarakteriga ko‘ra an’anaviy va zamonaviy namunalarga bo‘lib ko‘rsatadiki, bu qarashlari hozir ham eposshunoslik taraqqiyoti tadqiqida o‘z ahamiyatiga ega. Folklorshunos T. Mirzayev o‘zining «O‘zbek folklorining epik janrlari» kitobida 3 xalq dostonlarini tasnif etishda V.M.Jirmunskiy, H.T.Zarifovlarning ilmiy tasniflarini yanada aniqlashtiradi. B.I.Sarimsoqov xalq dostonlarini tarixiylik nuqtai nazaridan: qahramonlik, romanik, tarixiy kabi uch turga 1 Jirmunskiy V.M., Zarifov X.T. O‘sha asar. – B.61-301. 2 Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat masalalari. Toshkent, 1969, 30-32-bet. 3 O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. -T.: O‘qituvchi, 1980.-B.203-206; Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - T.: Fan, 1981. -B.65-75. 89 89 bo‘ladi. Uning tasnifida jangnoma va kitobiy dostonlar romanik dostonlarning ichki ko‘rinishi sifatida qaraladi 1 . O‘zbek xalq dostonlarini eposning tarixiylik prinsiplari, voqelikni aks ettirish tarziga ko‘ra qahramonlik, romanik, tarixiy kabi turlarga ajratish va ularni o‘z ichida kitobiy, jangnoma hamda boshqa ichki guruhlarga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq. 4. Xalq dostonlarida turkumlik. Ma’lum bir epik qahramon, uning avlodlar va safdoshlari hayotidan hikoya qiluvchi dostonlar silsilasi turkumlikni tashkil etadi. Turkumlikka kiruvchi dostonlar bir-birining izchil davomi bo‘lmay, har biri alohida-alohida voqealar asosiga qurilishi ham mumkin. Bu o‘rinda epik qahramonlar, epik makon va zamon umumiyligiga amal qilinadi. Folklorshunoslar turkumlikka ega dostonlarni mazmuniga ko‘ra biografik, nasliy va geografik kabi turkumlarga ajratib o‘rganishadi. O‘zbek xalqi epik ijodida Go‘ro‘g‘li va uning asrandi o‘g‘illari, safdoshlari hayotidan hikoya etuvchi dostonlar majmuasi alohida o‘rin tutadi. «Go‘ro‘g‘li» turkumiga kiruvchi dostonlarda Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi, bolaligi, uylanishi, Avazxon va Hasanxonlarni asrab olishi, Avazxon, Hasanxon, ularning o‘g‘illari – Ravshan, Nurali, Sherali, keyingi avlod – Jahongirlarning hayotidan tortib, bosh qahramonning bir yuz yigirma yoshida g‘orga kirib g‘oyib bo‘lib ketgungacha bo‘lgan voqealar aks etadi. «Go‘ro‘g‘li» turkumiga kiruvchi har bir doston o‘zicha mustaqil xarakterga ega va ularning har biri el orasida alohida- alohida kuylanib kelingan. «Go‘ro‘g‘li» turkumi tarkibi g‘oyatda murakkab, kuylanish va ijro sharoitlarida o‘zaro mustaqil va har biri alohida yagona syujetga ega bo‘lgan 1 Sarimsoqov B. Xalq dostonlarining tasnifi va oraliq shakllar masalasi // “O‘zbek tili va adbiyoti”, №3. 90 90 bu silsila dostonlar Go‘ro‘g‘li va G‘irot obrazlari, Chambil mamlakati kabi asosiy nuqtalarda, shuningdek, qirq yigit, Soqibulbul, Hasanxon, Ahmad sardor singari an’anaviy obrazlar, ularning g‘ayriqutblari tasviri orqali bir-birlari bilan birlashsalar-da, bosh qahramonning muntazam epik biografiyasi emas, balki uning dovruqli afsonaviy hayotining ko‘pdan-ko‘p epizodlari tasvirlaridan iborat. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari o‘tgan asrning boshlaridan turli yillarda, turli baxshilar tomonidan yozib olingan. «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi», «Go‘ro‘g‘lining bolaligi», «Zaydinoy», «Yunus pari», «Misqol pari», «Gulnor pari» dostonlari atoqli baxshi Po‘lkan shoirdan ketma-ket yozib olingan bo‘lsa, taniqli shoir-qissaxon Rahmatulla Yusuf o‘g‘li yigirma turkumning yigirma uch dostonini (yozilmaganlari bilan birgalikda o‘ttiz dostonning) o‘zicha ketma-ketligini belgilab, to‘rt jild qilib, Folklor arxiviga topshirgan. Turkum dostonlarining soni haqida ham baxshilar o‘rtasida har xil fikrlar mavjud. Ularning ko‘pchiligi «Go‘ro‘g‘li qirq dostondir», – deydilar. Nurotalik Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘lining «Avazning arazi» dostonida kuylashicha, uning ustozlari Go‘ro‘g‘lini «Oltmish to‘rt doston qip ta’rif etgan». Janubiy Tojikistondagi o‘zbek baxshilarining (soqilarining) naql qilishicha, XIX asrda yashagan mashhur dostonchi Qunduz soqi Go‘ro‘g‘lini bir yuz yigirma shoxa (doston) qilib aytar ekan. Shunda ham Go‘ro‘g‘li o‘lganda, Yunus pari: «Bedoston o‘tgan, to‘ram», – deya yig‘i bergan ekan. Folklorshunoslikda esa «Go‘ro‘g‘li» turkumi qirq dostondan iboratdir, degan fikr qat’iylashgan. Keyingi kuzatishlar turkumga kiruvchi dostonlar soni yetmishdan oshishini ma’lum etdi. «Go‘ro‘g‘li» turkumi dostonlari hozirgi o‘rganilish holatida quyidagilardan iborat: 1. Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi. 2. Go‘ro‘g‘lining bolaligi. 3. Zaydinoy (Zulxumor, Go‘ro‘g‘lining Rayhon arab qizini 91 91 olib qochib kelishi). 4. Chortoqli Chambil. 5. Yunus pari. 6. Misqol pari. 7. Gulnor pari. 8. Qirq yigit bilan qirq qiz. 9. Soqibulbul. 10. Hasan ko‘lbar. 11. Doniyorxo‘ja – yozib olinmagan. 12. Shodmonbek – yozib olinmagan. 13. Berdiyor otaliq. 14. Xidirali elbegi. 15. Zamonbek. 16. Hilomon (Elomon). 17. Xoldorxon (Go‘ro‘g‘lining Qirimga borishi). 18. Shohdorxon. 19. Shoqalandar. 20. Xushkeldi. 21. Rayhon arab. 22. Bektosh arab – yozib olinmagan. 23. Govdaroz dev. 24. Besh podshoning Chambilga yov bo‘lib kelishi. 25. Ro‘zaxon. 26. Yosqila. 27. Ahmad sardor va Hasan shoh – yozib olinmagan. 28. Ahmad sardor va Avazxon – yozib olinmagan. 29. Ahmad sardorning suyagi – yozib olinmagan. 30. Ahmad sardorning o‘limga buyurilishi. 31. Hasanxon (Go‘ro‘g‘libekning Hasanxonni olib kelishi). 32. Chambil qamali. 33. Dalli. 34. Avazxon (Go‘ro‘g‘libekning Avazxonni olib kelishi). 35. Gulqizoy. 36. Gulqizoyning vafoti. 37. Intizor. 38. Malika ayyor (Gulshanbog‘, Tarkibadaxshon). 39. Mashriqo. 40. Zulfizar. 41. Xoldor buvish – yozib olinmagan. 42. Oydinoy – yozib olinmagan. 43. Bo‘tako‘z (Oqbilak oyim yoki Oqchishboyning qizi). 44. Qunduz bilan Yulduz. 45. Balogardon. 46. Avazxonning arazi (Avazxonning dor ostidan qutqarilishi). 47. Avaz o‘g‘lonning Rumga qochishi. 48. Avazxonning o‘limga hukm etilishi. 49. Sarvinoz. 50. Girdob. 51. Xonimoy. 52. Oyto‘ra va Mastura. 53. Avaz va Gulton. 54. Oltin qovoq. 55. Zayidqul (Sakson nor). 56. Gulixiromon. 57. Zarnigor. 58. Avaz va Oyzaynab. 59. G‘irotning o‘g‘irlanishi (Misqol pari va Avazxon) – yozib olinmagan. 60. Og‘a Yunusning olib qochilishi. 61. Ravshan. 62. Nurali. 63. Nuralining yoshligi. 64. Sumbulsoch beka. 65. Balxuvon. 66. Jorxon maston. 67. Nurali va Qari Ahmad. 68. Nuralining yutilishi. 69. Malla savdogar. 70. Nurali va semurg‘. 71. Sherali. 72. Sheralining 92 92 uylanishi (Oynigor). 73. Jahongir. 74. Jahongirning yoshligi (Shahidlar darasi). 75. Ero‘g‘li (Shahidnoma, Go‘ro‘g‘lining o‘limi, Go‘ro‘g‘lining g‘oyib bo‘lishi). Hozirgacha yozib olinmagan va bugungi kunda unutilib ketgan sakkiz dostonni («Doniyorxo‘ja», «Shodmonbek», «Bektosh arab», «Ahmad sardor va Hasanxon», «Ahmad sardor va Avaz», «Xoldor buvish», «Oydinoy», «G‘irotning o‘g‘irlanishi» kabilarni) ushbu ro‘yxatga kiritilsa turkum dostonlarining soni saksondan oshadi 1 . «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining bu xil turkumlikdan iborat ekanligi dunyo epik merosida noyob hodisa sifatida baholanadi va o‘zbek xalqining poetik iqtidori, yaratuvchanlik quvvatining naqadar kuchli ekanligidan dalolat beradi. Adabiyotlar: 1, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning xalqaro baxshichilik san’ati festival: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning xalqaro bax shichilik san’ati festivali ochilishiga bag‘ishlangan marosimdagi nutqi // Xalq so‘zi gazetasi, 2019-yil, 7-aprel. – №68(72-98) son. –B.1. 2. Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 2010.–368 b. 3. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz so‘z», 2010. 4. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq oqzaki poetik ijodi.–T., 2005. 5. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный героический эпос. –М., с. 303. 6. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009. Qarang: Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - T.: Fan, 1981. -B.65-90. 93 93 7. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. - T.: Fan, 1981. 8. Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. – Toshkent: Fan, 1995. –168 b. 9. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat masalalari. Toshkent, 1969. 10. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 1-kitob. T., 2006. 11. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 2-kitob. T., 2010. 12. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. T., 2010. 13. Turdimov Sh. Etnos va epos. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. 14. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 2006. 15. Introduction to Folklore. London, 2008. 94 94 5-MAVZU. QAHRAMONLIK DOSTONLARINING G‘OYAVIY-BADIIY XUSUSIYATLARI 1. Qahramonlik dostonlarining belgilari. 2. Alplik tizimi qahramonlik dostonlari uchun mezon. 3. «Alpomish» – qahramonlik dostonining mumtoz namunasi. 4. Qahramonlik dostonida etnos va epos muammosi. 1. Qahramonlik dostonlarining belgilari. O‘zbek xalq dostonchiligi taraqqiyotida alohida e’tiborga loyiq ikki qatlam davomiy ikki bosqich – qahramonlik va romanik dostonlar bosqichi olimlar tomonidan belgilangan. Qahramonlik dostonlari o‘zbek baxshilar epik repertuarida muhim o‘rin tutadi. Qahramonlik dostonlari voqeligi urug‘chilik munosabatlari, ko‘chmanchilik va yarim ko‘chmanchilik hayoti, etnosning shakllanishi va uning tarixiy taqdiri bilan bog‘lab talqin etiladi. Bunday dostonlar bir qator urug‘ va qabilalarning muayyan etnos sifatida tashkil topa borishi, ilk davlatchilik kurtaklarining paydo bo‘lishi va shu munosabat bilan xalq va elatlarning o‘z mustaqilliklari uchun chet el bosqinchilariga qarshi mardonavor kurashlari qahramonlik dostonlari uchun boy material bo‘ldi. Mana shu kurashlar, tarkib topishlar, birlashishlar va ajralishlar jarayonida o‘z- o‘zini anglashning buyuk ifodasi sifatida qahramonlik eposi yuzaga keldi. Epik mazmunning qahramonlik xarakteriga ega bo‘lishi qahramonlik dostonlarining bosh xususiyatidir 1 . Ana shu xususiyat uning butun mohiyati va asosiy yo‘nalishini belgilab, o‘ziga xos tasvir usullarini tayin etadi. Ushbu xususiyatlarni «Alpomish» dostonida to‘la ravishda ko‘rish mumkin. 1 Пропп В. Я. Русский героический эпос. М., 1958, с. 5–6. 95 95 Ko‘chmanchi qo‘ng‘irot qabilasida urug‘chilik munosa- batlari yemirila boshlagan zamonlarda yaratilgan bu monumental asar o‘zbeklar o‘rtasida ikki versiya va ko‘plab variantlarda juda keng tarqalgan. Bu paytgacha dostonning yigirma sakkiz varianti o‘ttiz uch marta (to‘la teksti, parcha, mazmuni) yozib olindi 1 . Epos turkiy xalqlar o‘rtasida juda keng tarqalgan. Uning o‘zbek 2 , qozoq 3 , qoraqalpoq 4 versiyalari epik poema holida, tojik 5 , uyrot 6 , tatar 7 , boshqird 8 , O‘rta Osiyo arablari 9 versiyalari ertak va rivoyatlar tarzida mashhurdir. O‘rta asr o‘g‘iz eposining muhim yodgorligi «Kitobi Dada Qo‘rqut» tarkibidagi «Bomsi Bayrak» asari o‘zining syujeti va kompozitsion qurilishi jihatidan «Alpomish» dostoniga juda ham yaqin turadi 10 . Turkiy xalqlarning «o‘rtoq bir dostoni» (Hamid Olimjon) bo‘lgan «Alpomish»ning bunchalik keng tarqalishi shu xalqlarning bir xil ijtimoiy-tarixiy sharoitda hayot kechirganliklari, o‘zaro yaqin madaniy munosabatda bo‘lganliklari, yaratish va ijodda hamkor, hamfikr ekanliklarini ko‘rsatadi. Ammo «Alpomish»ning yaratuvchisi bo‘lgan har bir xalq unda o‘z tarixini, etnik va an’anaviy xususiyatlarini, ozodlik va 1 Mirzayev T. «Alpomish» dostonining o‘zbek variantlari. Toshkent, 1968. 2 Uch variant nashr etilgan: Alpomish. Aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li. Toshkent, 1958; Alpomish. Berdi baxshi variant. Toshkent, 1969; Saidmurod Panoh o‘g‘li varianti. «Odilxon» kitobida. Toshkent, 1972, 48–115-betlar. 3 Алпамис-батыр. Под ред. М. Ауэзова и И. Смирновой. Алма-Ата, 1961. 4 Сагтов И. Т. Каракалпакский героический эпос. Тошкент, 1962. 5 Алпамыш. Таджикские варианты текстов. Сталинабад, 1959. 6 Суразаков С. С. Об алтайском сказании «Алып-Манаш». Сб. «Об эпосе «Алпамыш». Ташкент, 1959, с. 197–202. 7 Валитова А. А. Татарская версия эпоса «Алпамыш». Сб. «Тюрко- монгольское языкознание и фольклористика». М., 1960, с. 173–209. 8 Киреев А.Н. О башкирском эпосе «Алпамыш». Сб. «Вопросы башкирской филологии». М., 1959, с. 52–59. 9 Жирмунский В. М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. М., I960. 10 Книга моего Деде Коркута. М.–Л., 1962. 96 96 tenglik haqidagi o‘z ideallarini aks ettiradi. Qahramonlik dostonlarining boshqa guruh dostonlardan alohida ajralib turadigan jihati unda xalqning alp haqidagi turg‘un tasavvurlarini namoyon etuvchi alplik tizimining badiiy aks etishida ham ko‘rinadi. 2. Alplik tizimi qahramonlik dostonlari uchun mezon. Alplik tizimi – epik ijodda qahramonlik eposiga xos bo‘lgan tasavvurlar birligining badiiy ifodasi. Faqat qahramonlik eposiga xos, bu tur dostonlarning o‘zak mezonlaridan bo‘lmish xalqning «alplik tizimi» bilan bog‘liq tasavvurlarining qat’iy o‘lchamlari mavjud. – avvalo, qahramonning tug‘ilmasdanoq homiy eranlar nazarida turganligi – nazarkarda ekanligi (eposning qadimiy shaklida alp to‘g‘ridan to‘g‘ri ilohlar farzandi, deb talqin etiladi). – baxtli yulduz oyida tug‘iluvchi, bo‘lajak qahramonning paydo bo‘lishi haqida dushman yurt kohinlarining karomatlar aytishi. Ularning bolani yo‘q qilishga urinishlari. – qahramonning dushmanlarni dog‘da qoldirib ulg‘aya borishi davomida «alplik dardi»ga yo‘liqishi. Masalan: «Go‘ro‘g‘li»dostonida qahramon qabiladoshlariga «ozor» yetkazadi. Lekin bu «ozor» shunchaki bezovta etish emas. Odatda qahramon – alp xalqning quvvati mudrayotgan, omma inert (sust) holatga tushgan bir davrda uni kuchga endiruvchi o‘ziga xos «uyg‘otuvchi» sifatida paydo bo‘ladi. Bu davrda sust avlod ichida passionar (bunyodkor) avlod tug‘iladi. Alp passionar avlod vakiligina emas, darg‘asi – yo‘lboshchisi hisoblanadi. Hamisha passionar(faol) avlod inert(sust) ommaning «halovati»ni buzadi. Bu jarayonsiz etnos quvvatga kirmaydi. Ya’ni, yangi sifat bosqichiga chiqmaydi. «Alpomish»dagi «zakot» masalasining kun tartibiga chiqishi va elning bu yangilikdan bezovta bo‘lib ko‘chishi, ana shu 97 97 ikki avlod o‘rtasidagi kurashning ifodasidir. Dostondagi «zakot» motivi asosida «alplik dardi» badiiy kodlari turibdi. Dostonning boshqa variantlarida bu motiv turlicha talqinlarda keladi. Ammo mohiyat o‘zgarmaydi. Dostondagi «alplik dardi»ni ifodalovchi voqealar tafsiloti, passionar avlodning kuchga kirish davrida uni inert omma qabul qilolmasligini aks ettiradi. Ba’zan inert(sust) ommaning soyasi alpning xatti- harakatlariga ham ta’sir o‘tkazadi. Alp esa bu davrda yo‘l qo‘ygan xatolari badalini ulg‘ayganda to‘laydi. Etnosning savob-u gunohi alpning taqdirida, Alpning savob-u gunohi etnosning taqdirida namoyon bo‘ladi. «Alplik dardi» nafaqat alpning, balki «etnosning yangilanish bo‘sag‘asidagi «dardi», uyg‘onish, harakatga kelish «og‘riqlari» hamdir. – «Alplik dardi»ning «tanlangan» (alp) va «tanlov»chi- lar – homiy eranlar o‘rtasida bevosita muloqotning boshlanganligini bildirishi. Yanada aniq aytilsa, «alplik dardi» qahramonning yerda tug‘ilib, ma’lum muddatga «yovvoyilashgan» (etnosning ushbu davrdagi zamon va makon ta’siriga qisman tobe turgan) ruh va tanini eranlar iqlimiga moslashtirish muddatidagi qarshiliklari va uyg‘unlashuv jarayoni ekanligi. – Eranlarning o‘z makonida qahramonning jismi va ruhini ilohiy nur hamda sharob bilan toblab, emlab (bamisli asov tulporni jilovlab) darddan xalos etishi. Unga alplik sir-u sinoatlarini o‘rgatishlari. Qahramonning alp sifatida qayta yaralishi. Alpning initsatsiya jarayonidan o‘tishi. – Qahramonning alplik kuch-qudratiga, bilimiga, sehrli xususiyatlariga, belgilariga ega bo‘lishi. – Qahramonning eranlardan alplik qurol-aslahalarini olishi. – Qahramonning eranlardan alp sifatida bajaradigan vazifasi – yerdagi missiyasi va taqdirini (ibtido va intiho) 98 98 bilishi. Ayni talablar Alpomishning Alpinbiy yoyiga ega bo‘lishi, chiltonlar huzurida Barchin va Alpomish ruhining uchrashuvi hamda boshqa tafsilotlarda aks etgan. – Eranlarning qahramonga hamkor qilib o‘z sheriklari- dan birini qo‘yishi ham «alplik tizimi»ning tayanch nuqtalari- dan hisoblanadi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlarida Soqibulbul, «Alpomish» dostonida Qultoy shunday obraz hisoblanadi. Dostonda Qultoy quyidagicha sifatlanadi: «Qultoy aytdi: – Alpomishning belgisi shul edi, o‘ng egnida Shohimar- don pirning besh panjasining dog‘i bor edi, chap egnida o‘zimning besh panjamning belgisi bor edi». Qultoy shunday qudratli chol ediki: «Qultoy ham zahar chol edi. Yotgan yerida bir qur hayt tortdi, to‘qson to‘qaydagi yilqi yig‘ilib qoshiga yetdi, hamma yilqilar jam bo‘lib turdi». Eng muhim jihat Qultoy Alpomishning oti – Boychiborni boqib, tarbiyalagan kishi. «Go‘ro‘g‘li» dostonida Soqibulbul G‘irko‘kning sayisi, Go‘ro‘g‘liga maslahatchi, davrasiga soqiylik qildi. – Qahramonning alp sifatida o‘z kuch-qudratini amalda namoyish etishi va xalq tomonidan alp sifatida tan olinishi. Jangovor otning alp bosib o‘tgan sinov va toblanishlar jarayonidan o‘tishi ham alplik mezonlari qatorida turadi. Umuman olganda «alplik tizimi» qahramonlik dostonlarining umurtqasi hisoblanadi. Xalqning alp haqidagi bu yaxlit tushunchalar tizimining mohiyatidan nimalar anglashiladi? Javob shunday: Yer yuzida o‘z izidan chiqqan tartibni o‘zaniga qaytarish oddiy xom sut emgan bandaning qo‘lidan kelmaydi. Yerdagi tartibning buzilishi esa, o‘z navbatida, kosmos va yer osti dunyosi mutanosibligini izdan chiqaradi. Shu sababli kosmos vakillari – homiy eranlar bu jarayonga aralashadilar. Ular ayni vazifani bajaruvchi xos vakil tanlashadi. Ushbu 99 99 vakil butun borliq (kosmos, xaos, yer) kuchlarining quvvati payvand bo‘lgan joydan unib chiqadi. Chunki uning kosmos, xaos, yer dunyolarida tobga kelgan ruhi va tani butun olam tartibiga xalal beruvchi kuchlarning har birini o‘z joyida (ko‘kdagisini ko‘kda, yerdagisini yerda, suvdagisini suvda) o‘rniga qo‘yish imkonini beradi. Shuning uchun ham alp oddiy odamlar orasida tug‘ilgan xos – tanlangan kishi hisoblanadi. Lekin u tug‘ilib chinakam alp sifatida kamolga yetguniga qadar ketgan vaqtda lozim bo‘lgan toblanishlar, sinovlar bosqichidan o‘tadi. 3. «Alpomish» – qahramonlik dostonining mumtoz namunasi. Xalq og‘zaki ijodidagi biron asarning yoki lug‘at boyligimizdagi so‘zning qadimiyligini aniqlash uchun uni yondosh xalqlar ijodida yoki o‘sha millat tilida mavjudligini o‘rganish yaxshi natija beradi. Bu jihatdan “Alpomish” dostoni mazmuniga oid asosiy voqealar oltoy, tatar, boshqird, qozoq, qoraqalpoq va boshqa turkiy xalqlarda ertak, rivoyat, doston shaklida mavjud ekani asar nihoyatda qadim zamonlarda yaratilganini dalillaydi. Professor To‘ra Mirzayev doston variantlari yuzasidan olib borgan tadqiqotlarida uning “Alpomish”, “Alpamis”, “Alpamis botir”, “Alip - manash”, “Alpamsha”, “Alpamisha va Barsin xiluv” kabi nomlarda atalishini qayd etadi. Hatto “Dada Qo‘rqut kitobi”ning uchinchi bo‘y (doston)i “Bamsi Bayrak” o‘zining syujet voqealari jihatdan “Alpomish”ga yaqin turishini ta’kidlaydi 1 . O‘zbek folklorshunosligida uning o‘nlab variantlari to‘liq va parcha holida yozib olingan. Qadimgi an’analar asosida doston kuylagan Jasoq baxshi, Yo‘ldosh baxshi, Jumanbulbul, Ernazar baxshilar o‘z tajribalarini Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Fozil Yo‘ldosh 1 Mirzayev T. Dostonlar gultoji. Alpomish / So‘zboshi. – T.: Sharq NMAK, 1998. – B. 7-8. 100 100 o‘g‘li, Islom shoir, Po‘lkan, Abdulla shoir, Nurman Abduvoy o‘g‘liga meros qilib qoldirganlar. «Alpomish» bu bebaho merosning noyob va betakror mo‘jizasi bo‘lib shuhrat topdi. 1928 yilda Mahmud Zarifov ustoz Hodi Zarif rahbarligida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan ikki oy davomida «Alpomish»ning to‘liq matnini yozib oldi. Bugungi kunda dostonning Bekmurod Jo‘raboy o‘g‘li, Xushboq Mardonaqul o‘g‘li, Berdi baxshi (Berdiyor Pirimqul o‘g‘li), Saidmurod Panoh o‘g‘li, Po‘lkan va Ergash Jumanbulbul o‘g‘li variantlari nashr etilgan. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li aytgan doston esa bir necha marta ustoz H.Zarifov va T.Mirzayev nashrga tayyorlagan shaklda e’lon qilindi. Qabila, urug‘, elat tarixda alohida xalq sifatida shakllanar ekan, bu jarayon, avvalo, qahramonlik eposi hisoblangan maxsus yirik, epik asarda badiiy ifodasini topadi. Doston mazmunida Amu yoqasida yashagan aholi tarixiga oid juda ko‘p lavhalar aks etgan. Qahramonlarning o‘zaro munosabatlari: ota – o‘g‘il; ota – qiz; ona – o‘g‘il; ona – qiz; aka – uka; er – xotin; yurtni boshqaruvchi – el; oilaviy burch, farzand burchi, el oldidagi burch, vatan oldidagi burch va boshqa yo‘nalishlarda moddama-modda aniq tarzda ifodasini topgan. Natijada, doston shunchaki tinglovchining vaqtini o‘tkazish uchun yaratilgan ermak emas, xalq qahramonlik eposiga yuklatiladigan vazifani bajaruvchi asarligi ravshan bo‘lib qoladi. Dostonning tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb etuvchi nuqtasi baxshi tomonidan hikoya qilinadigan dastlabki voqealar bayonidan boshlanadi. Shoir qadimgi o‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot elida Dobonbiy, Alpinbiy, Boybo‘ri, Boysari biylar (urug‘ boshliqlari) o‘tganini hikoya qiladi. Demak, aka-uka Boybo‘ri va Boysarigacha Boysun-Qo‘ng‘irot elatidagi hayot bir maromda favqulodda hodisalarsiz kechgan 101 101 ekan. Ammo Boybo‘ri va Boysariga kelganda, ular farzand ko‘rmadilar. Mana shu holatning o‘zi bizga «endi nimadir bo‘ladi» degan xabarni berayotgandek tuyiladi. Bundan keyingi hayotda muayyan o‘zgarishlar bo‘lishiga farzand yo‘qligi bilan tayyorgarlik ko‘rilmoqda. Chunki xalqimizda uzoq kutilgan yoki Yaratgandan tilab-tilab olingan farzand hamisha favqulodda ro‘y beradigan yangiliklardan xabar beruvchi omil sifatida baholanadi. Doston matnini o‘qir ekanmiz, xalq og‘zaki ijodidagi epik asarlarga xos xususiyatlardan biri – farzandning yetishmovchiligi pirovardida xursandchilik bilan yakunlanishiga guvoh bo‘lamiz. Asarni yaratishdan nazarda tutilgan bosh maqsad farzand dunyoga kelganidan keyin boshlanadi. «Alpomish»da ham Boybo‘ri o‘g‘il va qiz ko‘rdi, Boysari qizli bo‘ldi. Ana shu yangilikdan so‘ng qahramonlik eposi o‘z zimmasiga yuklatilgan ijtimoiy vazifani bajarishga kirishadi. Taniqli olimlar V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifov bu vazifani qabila urug‘chilik munosabatlarining yemirilishi va mamlakatni boshqaruvchi davlat tizimining vujudga kelishi bilan bog‘laydilar. Bu g‘oya keyinchalik M.Saidov tomonidan rivojlantirildi. Olimning fikricha, mamlakatni boshqaruvchi davlatni vujudga keltirish g‘oyasi jamiyat yoshlari Hakimbek, Qaldirg‘och, Barchin tomonidan ilgari suriladi. Alpomish tug‘ilgunga qadar totuv yashayotgan el endilikda ikkiga bo‘linadi. Endi Alpomish zimmasida bo‘lingan aholini o‘z harakati bilan birlashtirish vazifasi turadi. Bu vazifani bajarish uchun Alpomish Qalmoq yurtiga safar qilishi va musofirlikda yashayotgan yurtdoshlarini Boysun-Qo‘ng‘irotga qaytarishi kerak. Mazkur maqsadni amalga oshirish rejasi baxshi tomonidan juda asosli tuzilgan: Barchinga qalmoq alplari sovchi qo‘yishadi. Barchin xat yozib, Alpomishni Qalmoqqa chaqiradi. Ammo Boybo‘ri 102 102 o‘g‘lining o‘zga yurtga safar qilishini istamaydi. U maktubni sandiqqa yashirdi. Ana shu sabab bilan doston voqealarining faol rivojlanishi Qaldirg‘och harakatiga bog‘lanadi. Uning tashabbusi bilan Alpomish qo‘riq vositasida Boychiborga ega bo‘ladi va otasining ixtiyoriga qarama-qarshi ravishda Barchinga uylanish uchun Qalmoqqa jo‘naydi. Qalmoqda esa uni katta sinov kutayotgan edi. Professor M.Saidov fikricha, bu sinovni, aslida, kelajakda davlat boshqarishni bo‘yniga oladigan Alpomish uchun Barchin o‘ylab topadi. Uning mulohazasiga ko‘ra davlat boshqaruvchisi zotdor otga, sifatli yoyga ega bo‘lishi lozim. Shu bilan birga u odam jang san’atini, ayni paytda yoydan o‘q otishni bilishi, jismonan baquvvat bo‘lishi shart. Dostonning birinchi qismi asarni ijod qilgan ajdodlarimiz tomonidan qo‘yilgan dastlabki dovonni egallash bilan belgilanadi. Ya’ni Alpomish Boysun- Qo‘ng‘irot aholisini bir davlat chegarasida boshqarishni niyat qildi va bu niyatiga Qalmoqqa ko‘chib ketgan yurtdoshlarini qaytarish bilan erishdi. Alpomish ikkinchi safarida Surxayil qo‘ygan tuzoqqa ilindi, yetti yil zindon azobini boshidan kechirishga majbur bo‘ldi. Endi Alpomish Toychixonni jazolashga haqli edi. Doston ijodkoriga qoyil qolish kerakki, bosh qahramonning yetti yil zindonda yotishi davomida tinglovchini zeriktir- masdan ko‘plab qiziqtiruvchi lavhalarni o‘ylab topgan. Doston bilan yaqindan tanishgan tinglovchi yoki matn o‘quvchisining diqqati bir daqiqa ham bo‘shashmaydi. Avvalo, Alpomishning zindonga tushishi, keyinchalik g‘oz ishtirokidagi lavhalar, Shakaman tog‘idagi kampir va ovchi yigit ishtiroki, Qorajonning do‘stini ozod qilish maqsadida Qalmoqqa kelishi, Tavkaning doston mazmuniga aralashuvi, Surxayil va Toychi munosabatlari, bozor epizodlari, Kayqubodning Alpomishga yordami kabilar shu qadar 103 103 mahorat bilan tasvirlanadiki, biz, bir tomondan, Alpomish taqdiri guvohiga aylansak, ikkinchi tomondan, yirik epik tasvir yakunidagi qahramonlar harakatidan qoniqish hosil qilamiz. Dostonda Alpomishning o‘z oilasiga qaytishini tasvirlashda baxshi doston eshitayotgan tinglovchilarga turli yo‘llar bilan hayotda ziyrak bo‘lish kerak, degan o‘gitni ham berib o‘tadi. Xususan, Qultoy Alpomishning Alpomishligiga ishonmaydi. Shundan keyin Alpomish chap yelkasidagi Qultoy panjasining dog‘ini ko‘rsatadi. Shundan keyin Alpomish Qultoy qiyofasida yurtdoshlari bilan uchrashadi. Bu ko‘rinishlar tasvirlangan doston sahifalari xuddi badiiy filmdagi ekran lavhalarini eslatadi va har safar «Qultoy»da Alpomish belgilari namoyon bo‘ladi. Dostondagi Barchinoy bilan bog‘liq voqealar baxshilar tomonidan alohida mehr bilan bayon etiladi. U zukkoligi, tadbirkorligi, donoligi, mardligi jihatdan Alpomishdan qolishmaydi. Surxayil kampir o‘g‘illari Barchinoyni zo‘rlik bilan xotinlikka olmoqchi bo‘lganlarida, qiz alplardan birini ko‘tarib yerga shunday zarb bilan uradiki, alpning og‘zidan ko‘pik sachraydi. Shundan so‘ng alplar Barchinga Alpomishni kutish uchun olti oy muhlat berishga majbur bo‘ladilar. Baxshi dostonda Barchin ishtirokini tasvirlashda juda ehtiyotkorlik bilan ish ko‘radi va uni eng go‘zal fazilatlarga ega ayol sifatida tasvirlaydi. «Alpomish» dostoni badiiy jihatdan ham mukammal asar. Siz badiiylik deganda badiiy tasvir vositalaridan foydalanish ko‘laminigina tushunmasligingiz lozim. Chunki badiiylik tushunchasining o‘zi juda murakkabdir. «Alpomish» dostonida qabila-urug‘chilik munosabatlarining tugallanishi va davlatning vujudga kelishi aks etgan dedik. Masalaning qo‘yilishi boshqa, uni badiiy mukammal holda 104 104 ishonarli qilib tasvirlash boshqa. «Alpomish» dostoni asrlar davomida xalqimizni mardlik, qahramonlik, adolat, irodalilik ruhida tarbiyalab keldi. Mana shunday vazifani sharaf bilan bajarib kelgan asar, albatta, badiiylik talabiga javob bera oladigan bo‘ladi, ya’ni asar ijrosini tinglovchilar qiziqish bilan qabul qiladilar. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li mohir va tajribali baxshi bo‘lgani uchun asardagi voqealarni bayon qilishda shoshilmaydi, har bir lavha ishtirokchilarining tashqi qiyofasini, ichki dunyosini, atrofdagi tabiat manzaralarini, voqea-hodisalarni izchil ta’riflaydi. Tinglovchi ko‘z oldida jonli voqea tasvirini namoyon qiladi. Asardagi qahramon xatti-harakatlarini dalillashga e’tibor beradi, shuning uchun ham doston mazmuni bilan bog‘liq yechilmagan jumboq qolmaydi. 4. Qahramonlik dostonida etnos va epos muammosi. Qahramonlik eposi etnoslar taqdirining badiiy in’ikosi hisoblanadi. Har bir etnosni eposi orqali tanib, bilish mumkin. Etnos hayotida ro‘y bergan olamshumul voqealar epos mazmunini tashkil qiladi. Epos etnosni tanitadi. Etnosning hayotiy tajribalari, o‘tmish tarixidan uqqan saboqlari, tajribalarining quyma xulosalari eposda kuylanadi. Dostondagi har bir obraz etnosning ma’lum ijtimoiy tabaqa yoki biror guruhining ramzi sifatida qad rostlab, ularning intilishlari, fikr-o‘ylari, taqdirini ham ifodalaydi. «Alpomish» va «Go‘ro‘g‘li» dostonlarida Alpomish va Go‘ro‘g‘li – buzilgan yurtni tuzuvchi shaxs timsollaridir. Bu xil tuzuvchi-bunyodkor shaxslarda butun xalq(bo‘g‘im) quvvati jamlanadi. Xalqning a’moli yurtning tuzilishiga asos bo‘lsa, Alpomish va Go‘ro‘g‘li kabi shaxslar tug‘iladi. Bu holatga qarama-qarshi o‘laroq, etnos manglayiga tanazzul tamg‘asi tushsa, xalqning bunyodkorlik quvvati bo‘linadi. «Alpomish» dostondagi ayni ko‘rinish axborotini 105 105 bo‘g‘in(uchlik) misolida dastlab Boybo‘ri – Boysari taqdirida, so‘ngra bo‘g‘im – Boybo‘ri – Boysari, Alpomish – Barchin, Yodgor (yettilik) ko‘lamida – Kashal podshosi Toychixon va to‘qson alp timsolida badiiy tasvirini ko‘ramiz. Boysun-Qo‘ng‘irot tanazzulga yuz tutganida, Kashal gullab yashnardi. Boysarining akasidan arazlab, o‘n ming uyli el bilan Kashalga ko‘chib kelishi Boysun-Qo‘ng‘irot tanazzulining eng quyi, Kashal etnosi rivojining esa eng yuqori ko‘rsatkichi edi. Shu nuqtadan boshlab charxning Boysun-Qo‘ng‘irot qismi tepaga ko‘tariladi. Kashal bo‘lagi quyiga inadi. Alpomish Barchin talabida Kashalga borgan vaqti esa Toychixon mamlakatida tanazzul buhroni avj nuqtasiga yaqin kelgan edi. Har doim etnos tanazzulga kelgan davrda hokimiyat boshida turgan shaxs yetovda qoladi. Mamlakat jilovi bir necha kishi qo‘liga o‘tadi. Podsholikda rasmiy va norasmiy kuchning so‘zi barobar yuradi. Ko‘p hollarda norasmiy kuchning so‘zi bosim keladi. Toychixon mamlakatning rasman hukmdori bo‘lsa-da, amaldagi kuch-to‘qson alp tomonida. To‘qson alpning o‘dag‘asi yetti aka-uka alp va ularni orqa qilib «qonundan tashqari» turgan Surxayil kampirning ham so‘zi – o‘ktam. Tanazzulni tutib bo‘lmaydi. Uni bir kishi, bir avlod hosil qilmaydi. Aksincha, bir necha avlodlar a’moli tug‘diradi(sust-faol-sust. Bo‘g‘in bo‘g‘imlarining davriy almashinuvi) – etnosning gunoh-u savobiga, karmasiga qarab yuzaga chiqadi. Qalmoq mamlakatida kuchlarning bo‘lingani Barchin uchun bo‘lgan kurash – to‘rt shartning bajarilish jarayonida ro‘y-rost yuz ko‘rsatdi. Poygada Boysun-Qo‘ng‘irot bilan Kashalning quvvati sinovdan o‘tadi. Avvalo, poygada Qorajon Alpomish taraf, qolgan alplar o‘z boshiga, Toychixon nomidan uch ot qatnashadi. Sirtdan qaralsa, qalmoqlar o‘z- 106 106 o‘zlari bilan talashib-tortishayotganday taassurot qoladi. Ayni shu nuqtada tanazzulni boshidan kechirayotgan etnos va bu etnosning tanazzul chekiga tushgan avlodi taqdiri, ularning turli toifa va sotsial guruhlarning ruhiy- siyosiy holatlari, missiya, vazifalari aniqlashadi. Eposda bu jarayon Kashal etnosining quyidagi tiplari orqali berilgan. I a) Toychixon; b) Surxayil kampir; v) Ko‘kal- dosh; g) To‘qson alp. II a) Qorajon. b) Tovka oyim. Birinchi guruh Kashal etnosi vakillari Alpomishga qarshi kurashib, o‘z davlati mavqeini tiklamoqchi bo‘lishadi. Ikkinchi guruh esa Alpomishga yordam berib, etnosga xizmat qilishni afzal bilishadi. Yuksalish bosqichiga chiqqan Boysun-Qo‘ng‘irotda ham tiplar ikkiga ajralgan: 1. Alpomish, Barchin, Qultoy, Qaldirg‘och. 2. Ultontoz, Boybo‘ri, Boysari. Bu o‘rinda birinchi guruh etnos yuksalishiga kamarbasta tiplar. Ikkinchi guruh manfaatlari esa qarama-qarshi harakat sifatida namoyon. «Alp» etnosning bunyodkorlikka ingan bo‘g‘imida yetiladi. Bunyodkor bo‘g‘im quvvatini o‘zida jamlovchi alpning bichimi xalqning «alplik» haqidagi tasavvurlar tizimida turadi. «Alp» xalqning adolat o‘rnatuvchi botiri, ideal qahramoni sifatida maydonga chiqadi. 107 107 Adabiyotlar: 1. Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T., «Musiqa», 2010. 2. Madayev O. O’zbek xalq og’zaki ijodi. – T.: «Mumtoz so‘z», 2010. 3. Madayev O., Sobitova T. O‘zbek xalq oqzaki poetik ijodi. –T., 2005. 4. Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский героический эпос. –М.:ГИХЛ,1947 С 5. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. – T., 2009 6. Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janr- lari. – T.: Fan, 1981. 7. Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi.–Toshkent: Fan, 1995. – 8. Saidov M.S. O‘zbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat masalalari. –Toshkent, 1969. 9. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 1-kitob. –T., 2006. 10. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 2-kitob. –T., 2010. 11. O‘zbek folklorshunosligi masalalari. 3-kitob. –T., 2010. 12. Turdimov Sh. Etnos va epos. –Toshkent: O‘zbekiston, 2012. 13. Eshonqul J. Epik tafakkur tadriji. – Toshkent: Fan, 2006. 14. Eshonqulov J. Mif va badiiy tafakkur. – Toshkent. Fan, 2019. 15. Introduction to Folklore. London, 2008. Page7 108 108 6-MAVZU. ROMANIK DOSTONLARNING G‘OYAVIY-BADIIY XUSUSIYATLARI Reja: 1. Romanik dostonlarning o‘ziga xosligi. 2. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari romanik dostonlarning mumtoz namunalari sifatida. 3. «Kuntug‘mish» dostonining g‘oyaviy-badiiy xusu- siyatlari. 1. Romanik dostonlarning o‘ziga xosligi. Romanik dostonlar – o‘zbek xalq baxshilari repertuaridagi epik namunalarning eng katta guruhi hisoblanadi. V.M.Jirmunskiy va H.Zarifovlar «romanik» atamasiga sevgi-muhabbat romantikasi va oshiqlarning bu yo‘ldagi qahramonona sarguzashtlardan hikoya qiluvchi, Yevropdagi «xalq romanlari», «xalq kitoblari» uyg‘un keluvchi epos tiplariga nisbatan qo‘llashni ma’qul ko‘rishgan va bu atama o‘zbek folklorshunosligi tomonidan qabul etildi. 1 Romanik dostonlar mag‘zida ajdodlarimizning ozod va obod mamlakat, tinch va farovon hayot, sof sevgi va barqaror do‘stlik, mardlik va jasorat haqidagi yuksak ideallari o‘zining badiiy ifodasini topadi. Orzu va ideal hamisha qo‘l yetmas mavodek real hayotdan yuqorida turadi. Shu sababli romanik dostonlar syujeti aniq bir tarixiy voqea yoki shaxs nomi bilan bog‘liq holda izohlanmaydi. Ular idealdagi voqea-hodisalar, obrazlar faoliyati bilan bog‘liq holda kechadi. Mana shundan kelib chiqilsa, romanik dostonlarga xos yetakchi xususiyat ko‘zga tashlanadi. 1 Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский героический эпос. – М.: ГИХЛ. 1947. – C. 133. 109 109 O‘zbek folklorshunosligida romanik dostonlar epos tadrijiy taraqqiyotining qahramonlik tipidan keyingi bosqichida rivoj topgan mustaqil badiiy-struktural hodisa sifatida yuzaga keldi, deb baholanadi. T.Mirzayev qayd etishicha, romanik dostonlarning syujeti o‘zaro yaqin kelib, ularda g‘oyibona oshiq bo‘lgan qahramon go‘zal qizni izlab safarga otlanadi, ajoyib- g‘aroyib hodisalarni, qiyin sarguzashtlarni boshidan kechiradi, g‘ayritabiiy kuchlar bilan to‘qnash kelib, barcha qiyinchiliklarni yengib, o‘z maqsadiga erishishidan hikoya qiladi. Chindan ham olim ta’kidlaganidek, doston voqealari hashamatli saroylarda, shovqinli bozorlarda, sehrli bog‘larda, tilsimli qo‘rg‘onlarda, vahimali g‘orlarda, qo‘rqinchli yer va suv osti yo‘llarida kechadi 1 . Biroq bu dostonlarning har biri kompozitsion qurilishi, obrazlari, motivlarining ishlanishi, xarakter va mazmunlari jihatidan mustaqil shaklda namoyon bo‘ladi, har birining spetsifik xususiyati, har birida o‘ziga xos badiiy zavq bor. Fantastik voqea va sarguzashtlar girdobida murakkab ijtimoiy voqelikni uning barcha real tafsilotlari, ikir- chikir va qarama-qarshiliklari bilan tasvirlash romanik dostonlarga xos sodda realizmni tug‘dirdi. Hayotiy-maishiy xarakterdagi bunday realistik mavzu xalq yumori va didaktikasi xususiyatlari bilan mahkam bog‘liqdir 2 . Lirik yo‘nalishning birinchi planga chiqib, tasvirning intim tus olishi, yozma adabiyot ta’sirining sezilmas darajada ularning ichki taraqqiyoti bilan organik birlashib ketganligi romanik dostonlar uslubini belgilaydi, ya’ni romanik dostonlarda tasvirlangan ijtimoiy voqelik, yangi mavzular yangi formalarni ham keltirib chiqaradi. 1 Мирзаев Т. Достон. Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. - Т.: Фан, 1981. -Б.10-24. 2 Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский героический эпос. М.:ГИХЛ,1947 C. 303. 110 110 Romanik dostonlarni tadqiq etgan S.Mirzayeva ularning syujeti nuqtai nazaridan ikki turini ajratib ko‘rsatadi. Birinchi holat – eposning «Go‘ro‘g‘li», «Rustamxon» turkumi misolida ko‘rinuvchi sof og‘zaki an’ana asosida kelayotgan syujet tipi bo‘lib, eposga xos syujetga mifologik va ertakka motivlar singishib ketganligi kuzatiladi. Ikkinchi holat – faqat ertak syujetiga asoslangan romanik dostonlar. Bularga «Shirin bilan Shakar», «Orzigul», «Tohir va Zuhra», «Zevarxon», «Boltakay botir» kabi dostonlar mansub. Tadqiqotlarda romanik dostonlarning tarkibi nihoyatda murakkab ekanligi alohida ta’kidlanadi. Qahramonlik dostonlarda romanik ko‘rinishlar bo‘lganidek, romanik dostonlarda ham qahramonlik elementlari, jangnomalar xususiyatlari mustahkam o‘rin olgan. Hatto bir dostonda bir necha mavzu baravar ishlangan bo‘lishi mumkin. Ushbu xususiyatlarni hisobga olib, folklorshunoslikda bu tip dostonlarni: a) qahramonlik-romaniq b) ishqiy-romaniq v) maishiy-romanik kabi ichki turlarga bo‘lib o‘rganiladi. Qahramonlik-romanik dostonlarda («Rustamxon» turkumi, «Yakka Ahmad», «Go‘ro‘g‘li» turkumiga kiruvchi bir qancha asarlar) qahramonlik yo‘nalishi ustun tursa, ishqiy-romanik dostonlarda («Kuntug‘mish», «Go‘ro‘g‘li» turkumining so‘nggi dostonlari) sevgi mojarolari, sarguzashtli voqealar tasviriga alohida e’tibor beriladi 1 . Maishiy-romanik yoki ijtimoiy-maishiy dostonlarda («Sohibqiron», «Qironxon», «Orzigul», «Erali bilan Sherali» va boshqalar) realistik momentlar, mavjud tuzumdan norozilik kayfiyatlari, maishiy turmush bilan bog‘liq turli- tuman tafsilotlarni batafsil tasvirlash yetakchilik qiladi. Masalan, «Odilxon» («Qironxon») dostonida realistik 1 Bu narsa «Malika ayyor» va «Ravshan» dostonlari misolida M. Saidov tomoni- dan batafsil ko‘rsatilgan. Qarang: Saidov M. O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat. –Toshkent, 1969, 48–51-betlar. 111 111 holatlar fantastik voqea va hodisalar bilan uyg‘un bir holda tasvirlanadi. Farzandsizlik tufayli chekilgan oh- zorlar, kundoshlarning mol-dunyo uchun har qanday yaramasliklardan qaytmasliklari, hatto o‘zlarining g‘arazli niyatlarining amalga oshishi uchun begunoh go‘daklarni o‘ldirishga ham tayyor turganliklari, hukmdorning adolatsiz hukmi, Bo‘tako‘zning zindonda tortgan azoblari, Xudoyqul podachining (ba’zi variantlarda Qing‘ir cholning) maishiy turmush sharoiti qanchalik real bo‘yoqlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa, cho‘lga uloqtirilgan egizaklar – Qironxon va Qorasochlarning taqdiri, sarguzashtlari, Qironxonning o‘zga yurtlarga qilgan safarlari (garchi bu safarlarning qo‘zg‘atuvchisi real asosga ega bo‘lsa-da) shunchalik fantastik qobiqda, sehrli-fantastik ertaklarga xos tasvirda berilgan. 2. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari romanik dostonlarning mumtoz namunalari sifatida. «Go‘ro‘g‘li» turkumi doston- lari o‘zbek xalq baxshilari repertuarining kattagina qismini tashkil etadi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari epik qahramon Go‘ro‘g‘li, epik jangovor ot G‘irko‘k, epik ozodlik o‘lkasi Chambil vositasida o‘zaro birlashadi. Turkum voqealari yagona tizimga bog‘lanib, mantiqan biri ikkinchisini to‘ldirib boradi. Turkumni boshlab beruvchi dostonda qahramon go‘rda tug‘ilsa, turkum so‘ngida g‘orga kirib g‘oyib bo‘ladi. Ilk dostonda boshlangan voqealar halqasi so‘nggi dostonda yopiladi. Turkumga kiruvchi har bir doston ayrim-ayrim nomga ega bo‘lib, alohida ijro etishga mo‘ljallangan, ammo ular har doim yagona asar sifatida qabul qilinadi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlari Yaqin va O‘rta sharqda juda mashhur. Fanda ularni ikki tarmoqqa bo‘lib o‘rganish an’anasi mavjud. Biri – O‘rta Osiyo versiyalari: o‘zbek, turkman, qozoq, qoraqalpoq, tojik va boshqa 112 112 namunalarni o‘z ichiga olsa, ikkinchisi Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalari hisoblanib: ozarbayjon, turk, gruzin, arman va boshqalar kiritiladi. «Go‘ro‘g‘li» dostonlarining bu ikki tarmog‘i o‘zaro jiddiy umumiyliklarga ega bo‘lsa- da, dostonlarda qamrab olingan voqelik, epik an’ana va bosh qahramonga berilgan baho jihatidan, hajmi, kuylanishi va tarqalish xususiyatlari bilan ham bir-biridan keskin farqlanadi. Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar ozarbayjon variantlarida to‘la o‘z ifodasini topgan 1 . O‘rta Osiyo versiyalari, xususan, o‘zbek variantlarida qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilishi, qahramon hayoti, o‘g‘illari, nevara-chevaralari taqdirining keng qamrovda batartib hikoya qilinishi bilan ham ajralib turadi. Eposda aniq tarixiy voqealar kelmaydi, balki etnos hayoti mislsiz romantik lavhalarda, xalqning beqiyos ideallari ko‘lamida tasvirlanadi. Bu tasvirlardan o‘zbek «Go‘ro‘g‘li» dostonlari hayot bilan, xalq turmushi bilan aloqasi bo‘lmagan qandaydir «uydirmalar» yig‘indisi ekan, degan ma’no chiqmasligi kerak. Bu xil badiiy umumlashmalar eposga xos hayotni tasvirlash usuli bo‘lib, unda kechmish zamoni ideallik darajasiga ko‘tarilib tasvirlanadi. Ana shu bepoyon ideallik va cheksiz romantika bu dostonlarni yanada real, hayotiy, xalqqa yaqin va davrimizga hamohang qilgan. «Go‘ro‘g‘li» dostonlariga yaxlit holda nazar tashlasak, ularning mohiyatini dono va adolatli hukmdor, jasur va qo‘rqmas Go‘ro‘g‘li boshchiligidagi ozodlik o‘lkasi – Chambil mamlakati va davlatining tashkil topishi, uni yanada mustahkamlash va sarhadlarini qo‘riqlash uchun el botirlarining olib borgan kurashlari tasviri tashkil etadi. Chambildagi tutumlar o‘rta asrlarda turkiy xalqlar tarixida paydo bo‘lgan yirik markazlashgan feodal davrlardagi 1 Qarang: Mirzayev T. Doston. O‘zbek folklorining epik janrlari. – T.: Fan, 1981. – B. 98. 113 113 qonun-qoidalarni eslatadi. Hatto eng afsonaviy parilar yurti ham Chambildagi hayot tarziga o‘xshashdir. Ularning ham o‘z podsholari, lashkarboshilari, munaqqashli saroylari, hashamatli bog‘-rog‘lari, sahrolarini himoya qiluvchi mifologik qo‘riqbonlari bor. «Go‘ro‘g‘li» dostonining O‘rta Osiyo va Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalarida qahramonning nomi ma’lum o‘zgarishlarda kelishini ko‘ramiz. O‘zbeklarda Go‘ro‘g‘li, turkmanlarda Go‘ro‘g‘li, Ko‘ro‘g‘lu, Karo‘g‘li, ozarbayjon, turk, gruzin, arman va boshqalarda Ko‘ro‘g‘lu nomi mashhur. «Go‘ro‘g‘li» («Ko‘ro‘g‘lu») dostonlarini dastlabki yozib olish, nashr etish va o‘rganish ishlari XVIII asrning birinchi choragi va XIX asrning 40-yillariga to‘g‘ri keladi. Janubiy Ozarbayjon oshiqlaridan 1721-yilda arman harflari bilan ozarbayjon tilida yozib olingan «Ko‘ro‘g‘lu» dostonidan o‘n uchta mustaqil qo‘shmasi 1 , hamda Gruziya Fanlar akademiyasi Qo‘lyozmalar institutining musulmon fondidan 1856-yilda arman harflari bilan ozarbayjon tilida ko‘chirilgan yigirma sakkiz majlisdan iborat qo‘lyozmalarni 2 dastlabki yozma ma’lumot sifatida keltirib o‘tish mumkin. O‘zbek va turkman «Go‘ro‘g‘li»sining ayrim namunalarini qalamga olish ishlari esa, XIX asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. 1853- yilda ko‘chirilgan, K.P.Kaufman kolleksiyasida 321-inventar raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozma, shuningdek, 1936- yilda Hodi Zarif topgan yana bir boshqa qo‘lyozma 3 bunga dalil bo‘la oladi. Bu o‘rinda 1870-yilda general-mayor 1 Тахмасиб М. Проблема народности азербайджанских дастанов и современное состояние исследования их // Вопросы изучения эпоса народов СССР. Москва: Наука, 1958. – С. 180. 2 Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|