Oliyvao rtamaxsus ta’lim vazirlich karimjon Rahimqulov

I boHim. NAZARIY M ASH G ‘ULOTLAR
1. Harakatli o ‘yinlarning kelib chiqishi va
rivojlanish tarixi
Harakatli o ‘v/nlar inson faoliyatini ta ’minlovchi mazmunga 
cgadir. Buni en^ qadimgi ajdodlarimiz ham yaxshi bilishgan va 
kundalik turmzishlarida ular bilan shug‘ullanishg amal qilishgan. 
Kurash, ot o ‘#inlari bilan shug‘ullanishdan tashqari, kamondan 
o ‘q otib, na^za sanchib, kaltak, tosh va boshqa moslamalarni 
uloqtirib vovvoyi hayvonlarga ov qilishgan.
ijtimQ'iy tuzumlar almashishi va rivojlanishi tufayli turmush 
sharoiti ham o ‘zgargan, rivoj topgan. M ehnat qilish, oilada bola- 
larni tarbiyalash, ov qilish, dushmanlarga qarshi jang qilishga 
kirisnish va boshqa juda ko‘p sabablarga ko‘ra harakatli o ‘yinlar, 
turli iismoniy mashqlardan maqsadh va keng foydalanilgan.
Jnsmoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ibtidoiy jam oa 
daVi-ida paydo bo‘lishi haqidagi N.I.Ponomarevning monogra- 
fi\Esida (Leningrad, 1972) ta ’kidlanishicha, qadimgi kishilar 
ysfehash, mehnat qilish uchun tabiat bilan ro‘baro‘ kelishgan. Osiyo 
vA Yevropa qit’alarida yashagan odamlar asosan ov bilan shug‘ul- 
]fm'\b,
buning natijasida turli xil harakatli o‘yinlami kashf etganlar. 
Kunda hayvonlaming xatti-harakatlari, tabiatdagi turli o £zgarish- 
larga qiyos qilingan.
Yowoyi-yirtqich hayvonlardan saqlanish, ov qilish jarayon- 
larida epchillik, kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlar lozimli-

---

gini tushungan qabila, urug' boshliqlari yoihlaml ffUWUfc Wiyyor- 
lashga katta ahamiyat bciganlar. Bundajismopan bequwtti, cpchil 
qabila vakillarini tarbiyachilikka o ‘rgatib, 0 7 navbfltidt» ulardan 
bolalami tarbiyalashda foydalanganlar.
Quldorchilik tuzumi davrida mayda hunairnandchilik, kcyin- 
chalik ishlab chiqarish rivojlangan. Natijada metall buyumlardan 
qilich, nayza, pichoq, bolta, o ‘roq kabi jang va mehnat qurollari 
yasalgan. Ulardan turli marosimlarda о‘yin elemem sifatida foyda­
langanlar.
Qadimda urushlar ko‘p bo‘lganligi sababli, harbiy qurollami 
yasash oldingi o ‘rinlarda turgan. Askarlar mohirona jang qilishlari 
uchun har tomonlama, jismoniy jihatdan puxta tayyomntirilgan. 
Jang mashqlarining ba’zi qismlari (element) o ‘yinlargk avlanib, 
keyinchalik xalq orasida keng tarqalgan.
Masalan, Yunoniston va Italiyada jang amallari, eng mik^kkab 
mashqlar om m a o ‘rtasida tom osha sifatida namoyish etitean 
(«Spartak», «Geraklning jasorati» kabni o ‘xshash kinofilml^mi 
eslab ko‘ring).
Feodalizm jamiyati davrida boy feodallar va dehqonlamikg 
yumushlari asosida turli xil yangi o ‘yinlar vujudga kelgan. Ula- 
qilichbozlik, nayza uloqtirish, kamondan o ‘q otish kabi o ‘yin turlan 
bilan bir qatorda mushtlashish (boks), kurash, tosh ko‘tarish,\ 
suvda suzish kabi 0‘yinlar bilan ham mashg‘ ul boMganlar.
0 ‘rta asr va keyingi bir necha yuz yilliklar davrida yuqorida 
tilga olingan murakkab harakatli o'yinlar musobaqu shaktiga o ‘tib, 
kuch va matonatni sinash, jang qilish quroliga oylungan.
E ’tirof etish lozimki, har bir xalqnlng o 'z milliy o'ylnlari va 
ulami tashkil qilish marosimlari mavjud bo'lgan.

---

Arab mamlakatlarida, asosan, otda poyga, otni sakratish, 
chavgon o ‘yinlari milliy o‘yinlar hisoblangan bo‘lsa, Hindistonda 
esa fillar va ilonlami tutish, ulami o ‘yinga o‘rgatish hamda chim 
ustida xokkey o ‘ynash milliy o‘yinlar hisoblangan. Afrika mamla­
katlarida yo‘lbars va boshqa yirtqich hayvonlami ushlash, ulami 
qo‘lga o‘rgatish, nayza, kamondan o‘q otish kabi turlar eng qadimgi 
davrlardan beri davom etib kelayotgan o‘yinlardir.
Xitoy, Yaponiya, Koreya, Tayvan kabi sharq mamlakatlari 
aholisi ushu, taekvando, karate, kunfu kabi yakka kurash turlari 
bilan uzoq davrlardan beri shugu‘llanib kelishadi.
Kavkaz xalqlarida kurash, ot o ‘yinlari, chexarda va boshqa 
o ‘yinlar mashhur hisoblanadi.
Rossiya xalqlari yashash hududlariga qarab (shimol, sharq va 
janub) chang‘ida yurish, konkida uchish, mushtlashish (boks), 
kurash, muzda cho‘milish, ot, bug‘u, itlami arava, chanaga qo‘shib 
poygalar uyushtirish kabi milliy o'yinlar tarixi qadimgi davrlarga 
borib taqaladi.
Eslatish o‘tish zarurki, qadimgi o‘yinlaming anchasi keyincha- 
lik sport turlariga aylangan. Bulami Yevropada XIX asming bi- 
rinchi yarmida ilk bor tashldl etilgan musobaqalar misolida ko‘rish 
mumkin. Bu faoliyatlar xalqaro miqyosga aylanib, keyinchalik 
turli sport federatsiyalarming tuzilishiga sabab bolgan. Bular oxir- 
oqibat Yevropa va jahon birinchiliklari hamda Olimpiya o‘yinlari- 
ning tashkil etilishiga asos bo‘lgan.
H ar bir mamlakatning o ‘z milliy harakatli o ‘yinlari mavjud. 
Ulardan asosan bolalami jismonan tarbiyalash, bayramlarda hordiq 
chiqarish, ba’zan esa musobaqa tariqasida foydalaniladi.
T a’kidlash lozimki, sobiq sho‘ro davrida harakatli o'yinlar 
asosan jismoniy tarbiya darslaridagina keng qo‘llanilib kelingan.
9

---

Shu sababdan maxsus to ‘plamlar tayyorlanib, ulardan asosan 
Rossiya va uning atrofidagi mamlakatlaming harakatli o ‘yinlari 
o‘rin olgan. Shu tariqa ularda tilga olingan deyarli barcha harakatli 
o ‘yinlar sobiq ittifoq respublikalarining xalqlari orasida asosiy 
o‘yinlarbo‘lib hisoblangan. Siremaski, 0 ‘zbekistonda o‘qiti1ayot- 
gan jismoniy tarbiya darslarida qo‘llaniladigan harakatli o'yinlaming 
70—80% xorijiy mamlakatlaming (asosan Rossiya) harakatli o‘yin- 
laridir. Shunday bo'lsada, bu o'yinlarning mazmuni, maqsad va 
vazifalarining umumxalq ehtiyojiga mos kclishini inkor qilib bo‘l- 
maydi. Ulaming asosida barcha jismoniy sifatlarni tayyorlashga 
loyiq bo‘lgan tarbiyaviy jarayonlar mujassamlashgandir.
Xulosa qilib aytganda, milliy harakatli o'yinlar barcha xalq- 
lamingezgu-niyatlari, maqsad va vazifalarini o ‘zida saqlab kel- 
moqda. Ulardan maqsadli foydalanish va milliy xususiyatlarga 
moslashtirish lozimdir.