O’lkadagi katta shaharlar

O’LKADAGI KATTA SHAHARLAR

O’zbekiston 12 viloyatga (Andijon, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg’ona, Xorazm) ga bo’linadi va Qoraqalpog’istonning bir avtonom respublikasini o’z ichiga oladi.

O’zbekiston Respublikasida 162 ta tuman va 118 ta shahar mavjud. Mamlakat aholisining 42% dan ko’prog’i shaharlarda yashaydi. O’zbekistonning eng yirik shahri mamlakatning poytaxti bo’lib, Toshkent aholisi 2,3 million kishini tashkil qiladi. O’zbekistonning rus aholisining yarmidan ko’pi Toshkentda yashaydi va ularning qariyb 30 foizini tashkil qiladi. Ikkinchi yirik shahar – Namangan (398 ming kishi). Keyingi o’rinda – Samarqand (366 ming kishi). Samarqand 1930 yilgacha O’zbekiston SSRning poytaxti edi. Farg’ona vodiysida bir qator yirik shaharlar joylashgan: Andijon (356 ming); Farg’ona (320 ming); Qo’qon (200 ming). Asrlar davomida o’zbek xalqining eng yirik madaniy va siyosiy markazi bo’lgan qadim Buxoroni (271 ming kishi) eslatib o’tish zarur. Nukus (260 ming kishi) – Qoraqalpoq avtonom respublikasining poytaxtidir.

Andijon

Qadimgi nomlari: Andukon, Andigon.

Andijon Farg’ona vodiysining sharqiy qismida, Andijon-Say daryosining antik qatlamlarida, Toshkent shahridan 260 km janubi-sharqda (385 km yo’l bo’ylab), Qirg’izistonning O’sh shahridan 40 km shimoli-g’arbda joylashgan. Bu maydon 4200 kvadrat kilometrni tashkil etadi.

Andijon qadimiy shahar, Oltin Vodiyning marvaridi. Birinchi marta 9-asrdan boshlab, Farg’ona vodiysining janubi-sharqiy qismida, Buyuk tog’lar, Andijon-Soyat daryosida qurilgan Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida eng qadimiy shaharlardan biri sifatida tilga olingan. Uning kelib chiqishi aniq sanasi o’rnatilmagan. Bu qadimiy tarixiy mamlakat, o’ziga xos an’analar, qishloq xo’jaligining yagona maktabidir.

Buxoro

Sugd tilidan tarjima qilingan, «βuxarak» «muvaffaqiyatli yer» degan ma’noni anglatadi.

Buxoro-Buxoro viloyatining markazi va O’zbekistonning qadimiy shaharlaridan biridir. Buxoro yoshi 2500 dan oshgan.

Qadim zamonlarda u Markaziy Osiyoning bir bo’lagi – So’g’d edi. Ko’p asrlar davomida Xitoy va Yevropadan kelgan tuya karvonlari Buyuk Ipak yo’li bo’ylab Buxoro orqali yuk olib ketishgan. Asrlar mobaynida bu shahar nafaqat savdo uchun, balki Islom uchun ham markaz bo’lib kelgan. U musulmonlar orasida Buxoro-i sharifning «Buyuk Buxoro» unvonini haqli qildi. Buxoro islomning yettita muqaddas shaharlaridan biri bo’lib, ta’sirchan me’moriy va boy tarixga ega.

Buxoroda ming yillik tarixga ega binolar saqlanib qolgan, u eng qadimiy markaz bo’lib, asrlar davomida deyarli o’zgarmagan.

Guliston

Guliston nomi forscha – «gulli bog'» yoki «gul bog’i» dan olingan.

Guliston – Sirdaryo viloyatining sharqiy qismida, Sirdaryoning chap qirg’og’ida, Farg’ona vodiysidan chiqib, Toshkentdan 118 km uzoqlikda joylashgan Sirdaryo viloyatining markazi.

Qadimgi nomlari – 1922 yilgacha och Cho’l, Mirzacho’l (1961 yilgacha).

Jizzax viloyatida 1990 yilda qayta tiklanganidan keyin Sirdaryo viloyati markazi Jizzaxdan Gulistonga ko’chirildi.

Jizzax

Jizzax shahrining nomi Sug’diy «kichik qal’a» so’zidan kelib chiqqan.

Jizzax viloyati – Jizzax viloyati O’zbekistonning ma’muriy markazi hisoblanadi. Jizzax Nuroz tog’lari shimolida, Toshkent shahridan 180 km janubi-g’arbda, Samarqanddan 90 km shimoli-sharqda, Sanzar daryosida joylashgan.

Shahar X asrdan ma’lum. U Buyuk Ipak yo’lidagi vohada Farg’ona vodiysidan Samarqandgacha bo’lgan oraliq nuqtada shakllanadi. Qozog’iston SSR tashkil etilganidan va 1956 yilgacha Jizzax viloyati Qozog’istonning bir qismi edi. 1956 yilda Jizzax viloyati O’zbekistonga ko’chirildi va Jizzax o’zbek shahriga aylandi.

 

Qarshi

Qadimgi nomlari: Naxshab, Nasaf, Bek Budi

Qarshi – Qashqadaryo viloyatining ma’muriy markazi. Shahar Qarshi vohasida, Qashqadaryoda joylashgan. Qarshi shahri Toshkent shahridan 520 km janubiy-g’arbiy-g’arbiy va O’zbekiston chegarasining 335 km. Shimolda Afg’oniston bilan chegaradoshdir.

Shahar tarixi miloddan oldingi VII asrga borib taqaladi, u har doim dushmanlar uchun qoqinadigan blok bo’lib, aholining har qanday dushmanga nisbatan qattiq qarshiligi bilan bog’liq. Qarshi Samarqand va Buxorodan qadimgi karvon yo’lagida Afg’oniston va Hindistonga joylashtirilgan.

1970-yillarning boshlarida Amudaryodan sug’orish kanali qurildi. Shahar tabiiy gaz qazib chiqarishda muhim ahamiyatga ega.

 

Navoiy

Navoiy – O’zbekiston janubi-g’arbiy qismida, Toshkent shahridan 360 km narida joylashgan Zeravshan vodiysida joylashgan shahar. Navoiy viloyati Navoiy viloyatining ma’muriy markazi hisoblanadi. Shahar buyuk o’zbek shoiri Alisher Navoiy sharafiga nomlandi.

Shahar, Qozog’iston SSR tashkil etilganidan buyon Qozog’istonning bir qismi bo’lgan va Golodnostepskaya hududining bir qismi bo’lgan. 1956 yilda Golodnostepskaya (hozirgi O’zbekistonning Navoiy va Jizzax viloyati) mintaqasi O’zbekistonga ko’chirildi.

Navoiy 1958 yildan Leningrad arxitektorlari loyihasi bo’yicha qurilib, Navoinsk kon-metallurgiya kombinati bilan mashhur respublikaning yetakchi sanoat markazlaridan biriga aylandi.

 

Namangan

«Namangan» so’zi forscha «Namak kann» – «tuz minasi» so’zidan olingandir.

Namangan – Farg’ona vodiysining shimoliy qismida, Toshkent shahridan 430 km uzoqlikda joylashgan, sharqda O’zbekiston. Bu Namangan viloyatining ma’muriy markazi bo’lib, u O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng keldi.

Namangan birinchi bor XV asr oxirida topilgan.

Namangan shahri va sobiq Davlatobod tumanining hududi hozirgi kunda yagona ma’muriy-hududiy tuzilma hisoblanadi.

Hozirgi kunda Namangan respublikasining eng yirik sanoat mintaqalaridan biridir. Namanganning yetakchi tarmoqlari paxta tozalash, muhandislik, elektr, kimyo va oziq-ovqat hisoblanadi.

 

 Nukus

Nukus, respublikaning eng yirik shahri bo’lgan Qoraqalpog’iston Respublikasining poytaxtidir. Qoraqalpog’istonning markaziy qismida, Toshkentning 800 km shimoliy-g’arbida, Amudaryo o’ng qirg’og’ida joylashgan. Shaharning janubiy va sharqiy qismi Qizilqum cho’li bilan o’ralgan. Shaharning shimoliy qismi Amudaryo deltasi bilan chegaradosh.

Faqat Nukusda emas, balki butun Qoraqalpog’istonda ekologik vaziyat Orol dengizining qurishi tufayli juda qiyin bo’ldi. Nukus atrofidagi pestitsidlarni ishlatish shiddatli atrof-muhit ifloslanishiga olib keldi. 

 

Samarqand

Samarqand qadimiy adabiyotlarda Sug’diyona (Sug’d), Marakand (yunoncha) deb nomlangan.

Samarqand – Samarqand viloyati markazi bo’lgan O’zbekistonning ikkinchi yirik shahri.

Samarqand dunyoning eng qadimgi shaharlaridan biri sanaladi, 2750 yil. Ikki ming yildan ziyod vaqt mobaynida Buyuk Ipak yo’lining asosiy nuqtasi bo’ldi. Shahar Buyuk Iskandar Zulqarnayn askarlari, arab xalifaligining qo’shinlari, Chingizxonning mo’g’ul qo’shinlari tomonidan bosib olingan. Ko’plab halokatlar va yong’inlardan so’ng, qayta tiklandi, o’sdi, yirik Markaziy Osiyo davlatlari poytaxti bo’ldi.

Uzoq vaqt davomida Samarqand Buyuk bobokalonimiz bo’lgan Amir Temurning yirik imperiyasining poytaxti edi.

Samarqand qadimiy me’morchilikning ko’plab namunalarini saqlab qoldi.

2001 yilda Samarqand shahri YUNESKOning Butunjahon merosi ro’yxatiga kiritilgan.

 

Toshkent

Toshkentning qadimgi nomlari – Yuni, Chach, Shash (Madina -Ash-Shash), Binket (Bink).

Toshkent – Toshkent shahrining ma’muriy markazi O’zbekiston Respublikasi poytaxtidir. O’zbekiston va Markaziy Osiyodagi eng ko’p aholi yashaydigan joy. Toshkent bugungi kunda mamlakatimizning asosiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazidir.

O’zbekiston Respublikasining poytaxti respublikaning shimoliy-sharqiy qismida, Chirchiq daryosi tekisligida joylashgan bo’lib, 30 ming gektar maydonni egallaydi.

Bugungi kunda shaharning deyarli yarmi obodonlashtirildi.

Toshkent shahar ma’muriyati tomonidan 11 tumanga bo’lingan.

Toshkentda birinchi eslatmani II. BC. 2009 yilda shahar 2200 yilligini nishonladi. Ilgari u juda katta shahar bo’lmagan va tarixida o’zining janubiy qo’shnilari – Samarqand va Buxoro bo’lgan.

O’zbekiston mustaqillik yillarida katta o’zgarishlarni amalga oshirildi.

                                         

Termiz

Shaharning nomi qadimgi «tara-maiyeta» so’zidan olngan, ya’ni «o’tish joyi» degan ma’noni anglatadi. Qadim zamonlarda Amudaryoda muhim o’tish joyi bor edi.

Termiz O’zbekistonning janubiy shahri, Surxondaryo viloyatining ma’muriy markazi hisoblanadi.

Shahar g’arbda Turkmaniston, sharqda Tojikiston va janubda Afg’oniston bilan chegaradosh. U Amudaryoning o’ng qirg’og’ida joylashgan bo’lib, u orqali Afg’oniston chegarasi Surxondaryoning janubida, Toshkent shahridan janubi-g’arbdan 490 kilometr janubida joylashgan.

2002 yilda Termiz shahrining 2500 yilligi nishonlandi.

Farg’ona

Qadimgi nomlari – Yangi Margelan, Skobelev.

Farg’ona shahrining nomi ikki farscha so’zdan (Parij – farishta) va (Xona – Uy), ya’ni, «Farishtalar uyi» yoki «farishtalar shahri».

Farg’ona-Farg’ona vodiysining janubiy qismida, Farg’ona viloyatining ma’muriy markazi Toshkent shahridan 420 kilometr sharqda joylashgan.

Shahar 1876 yilda Nyu-Margelan deb nomlangan birinchi harbiy gubernator M.D. Skobelev tomonidan tashkil etilgan.

Farg’ona Markaziy Osiyodagi eng qadimgi madaniy yodgorliklardan biridir.

Farg’ona neftni qazib olish uchun muhim markazlardan biri 1908 yilda u yerda birinchi neftni qayta ishlash zavodi qurildi.

 

Xiva

Xiva O’zbekistonning Xorazm viloyatida joylashgan.

Xiva antik davrda Xorazm deb atalardi, keyinchalik esa Xivazm – Xorazm deb nomlangan. Xivaning ko’p yillik tarixi Xorazmning taqdiri bilan uzviy bog’liqdir.

Xiva Markaziy Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan biri bo’lib, Xorazm vohasining janubiy qismida joylashgan. Janubdan Qoraqum cho’lining qumli gumbazlari qadimgi o’zbek zaminiga, Qizilqum qumli shimoliy-sharq tomonda joylashgan.

Xiva XX-asrda ilk marotaba eslab o’tilgan kichik shahardir.Uzoq vaqt davomida Buyuk ipak yo’lining asosiy markazlaridan biri edi.

Xivani ochiq osmon ostidagi shahar muzeyi deb atash mumkin.