Оnа tili dаslаridа аqli zаif o’quvchilаrning оbrаzli tаfаkkurini rivоjlаntirish yo’llаri

2. Ona tili daslarida aqli zaif o’quvchilar obrazli tafakkurini rivojlantirishdagi muammolarni bartaraf etish yo’llari
Tafakkur – xaqiqatni bevosita va umumlashgan holda aks ettiruvchi bilish jarayonidir. Xozirgi kunda bolalar tafakkurining rivojlanishini uch bosqichi – ko’rgazmali – xarakat, ko’rgazmali – obrazli, so’zli – mantiq tavsiflanadi. So’nggi bosqichda umumlashish, tushunchaning shakllanganligi darajasi, ishlatiladigan material xarakteriga ko’ra konkret – tushunchali va abstrakt tushunchali tafakkur o’zaro tasniflanadi.
So’zlashuv nutqini sog’lom bolalarga nisbatan kech egallovchi aqli zaif bolalarda tafakkurning o’ziga xos xususiyatlari kuzatiladi. Aqli zaif bolalarning tafakkurini rivojlantirish, uning o’ziga xos xususiyatlari bir qator faylasuf va psixologlar e’tiborini jalb etib kelgan, chunonchi aqli zaif bola ruxiy jarayonlarini o’ziga xosligi, nutqni tafakkur shakllanishi va rivojlanishidagi rolini bilish uchun keng imkon yaratadi.
Ko’rgazmali – xarakat tafakkuri predmet bilan tashqi xarakatni o’zida jamlaydi, bunda bola maqsadga erishish vositasi sifatida turli predmetlardan foydalanadi.
Amaliy vazifalarni amalga oshirishda muammoni xal etishni bir sharoitdan ikkinchisiga o’tkazish zaruriyati yuzaga keladi. Bu ko’rgazmali – xarakat umumlashmalarini shakllanishga olib keladi.
L.S.Vigotskiy umuman nutqi mavjud bo’lmagan aqli zaif bolalarning ko’rgazmali obrazli tafakkurining xususiyatlarini tadqiq etgan. U bolalarga uzoqlashtirilgan predmetni olish uchun lineykadan, tayoqdan foydalanishni ko’zda tutuvchi topshiriq beradi. Xarakatni bir sharoitdan ikkinchisiga o’tkazish vositalarni umumlashtirish yo’nalishi bo’yicha amalga oshadi. Bu umumlashtirish uchun sensor va motor komponentlarni yaxlitligiga xosdir, chunki ularda funktsional moxiyat, predmetlarning tashqi ko’rinishi, o’xshashligi aks etadi. Bu bog’liqlik aqli zaif bolalarda tashqi belgilarga emas, balki ichki belgilarga ko’ra predmetlarni bir sharoitdan boshqasiga olishdagi qiyinchilikni yuzaga kelishini asoslaydi. Aynan bir predmetni boshqa materiyadan yasash, yoki uni boshqa rangga bo’yashni bolalar yangi vazifa sifatida qabul qiladilar.
Ko’rgazmali–obrazli tafakkurining o’ziga xosligi, bir sharoitdan boshqasiga o’tishda bola xarakati va predmet aloqasi, munosabati tamoyili to’liq namoyon bo’lmasligi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, nutqiy rivojlanishgacha tafakkurning inert , xarakatchan emasligi kuzatiladi. Aqli zaif bolani nutqini rivojlantirish uning tafakkurini rivojlantirishda muhim o’ringa ega. A.V.Zaporojets bolani amaliy tajribaga va sensor tarbiyaga ega bo’lishi asosidagina bu jarayon amalga oshishi mumkinligini e’tirof etadi. Bolaning amaliy tajribasi, inson qo’li bilan yaratilgan predmetlar bilan tanishishi, xarakatlarni natijalar bilan qiyoslash, sabab – oqibat aloqalarini belgilashdir. Shuningdek, bolalar predmetlar aro munosabatlarni xam anglaydilar. Ko’rgazmali –obrazli tafakkurni rivojlanishdan orqada qolishi nutqi mavjud bo’lmagan aqli zaif bolalarda ham uchraydi. N.V.Yashkova tadqiqotlarida aqli zaif bolalar sog’lom bolalarga nisbatan ko’rgazmali – xarakat vazifalarini xal eta olishi aniqlangan. 9 – 10 yoshlardagi aqli zaif bolalar uchun kattalar xarakatiga taqlid qilish xosdir. Aqli zaif bolalar xarakatni umumlashtira olmaydilar. Shu sababli bu vazifani o’rgatish uchun to’rt marotaba ko’p vaqt va uch marotaba ko’p ko’rgazma kerak bo’ladi.
Ikkinchi bosqich – ko’rgazmali obrazli tafakkurga o’tishda ikki o’zaro bog’langan shart-sharoit muhim axamiyatga egadir. 1 sharoit – bolalarda aynan predmetlarni ifodalovchi obraz, model, ob’ektlarni farqlash malakasini shakllantirishdir. Bunda predmet xaqidagi tasavvurlar tizimi shakllanadi, obrazlar strukturasi takomillashadi, murakkablashadi, predmetlar obrazini tavsiflash malakasi shakllanadi.
Leont’ev A.N. va F.L.Yudovich¹² nutqiy rivojlanishi orqada qolgan sog’lom egizak bolalar tafakkurining o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan. Bolalar xarakatni so’zdan ajratish, rejalashtirish, elementar tasniflash malakasiga ega bo’lmaganlar. Predmet ifodasi, belgi, munosabatlarini anglab, bola predmet obrazlari bilan tafakkur xarakatlarini amalga oshiradilar.
Aqli zaif bolalar uzoq muddat davomida ko’rgazmali – obrazli tafakkur bosqichida qoladilar. Xususan, V.G.Petrovaning tadqiqotlarida aqli zaif bolalarning ko’rgazmali – obrazli tafakkurining rivojlanishidagi farq maktab ta’limining boshida I-sinfda kuzatiladi. 7 va 10 yoshlarda aqli zaif bolalarda rivojlanish tempi ortadi. Yuqori sinfdagi bolalarda ko’rgazmali-obrazli tafakkur rivojlanishidagi o’ziga xoslik murakkab masalalarni yechishda ko’rinadi.
To’liq ko’rgazmali – obrazli tafakkur so’zli – mantiq tafakkurining shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ko’rgazmali – obrazli tafakkurni rivojlantirish model tasavvurlarni umumlashtirish imkonini yuzaga keltiradi. Ko’rgazmali – obrazli tafakkurni shakllantirish nutqning shakllanishi bilan bog’liq bo’lib, ko’rgazmali – obrazli tafakkurni so’zlash – mantiq tafakkuri bosqichiga o’tishi sog’lom bolalarga nisbatan aqli zaif bolalarda uzoq muddat davomida amalga oshadi. Bu fikrlash operatsiyalarini rivojlanishida namoyon bo’ladi. Fikrlash operatsiyalari – tizimga tashkillashtirilgan umumiy xarakatlardir. Bu fikrlash operatsiyalari asta – sekinlik bilan amalga oshadi. Aqli zaif bolalarda fikrlash operatsiyalari me’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan kech shakllanadi.
J.I.Shif tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, me’yorda rivojlangan va aqli zaif bolalarda, ko’rgazmali umumlashtirishda o’xshashliklar kuzatiladi. Masalan, bolalar qalamlarni tasniflashda dastlab qalam ranglariga ko’ra 5 – 6 stakanlarga soladilar. Lekin aqli zaif bolalar xarakatlar nomini qiyinchilik bilan egallaydilar, masalan fe’llarni aralashtirib yuboradilar, xarakatlarga to’liq tavsif berolmaydilar ba’zan faqat xarakatni amalga oshiruvchi predmetni tavsiflash bilan cheklanadi.
Aqli zaif bolalarda analiz va sintez jarayonini rivojlanishida xam orqada qolish kuzatiladi. Bu jarayonlar yanada uzoq muddatli va sistematik tarzda amalga oshadi.
Taqqoslash jarayonida farqlarni topish va o’xshatish munosabatlari amalga oshadi. V.G.Petrova ta’kidlashicha, aqli zaif bolalarda taqqoslashning quyidagi jixatlari namoyon bo’ladi: ikki predmetni taqqoslashdan birining analiziga o’tib ketish, vazifani soddalashtirish, predmetlarni taqqoslashdagi qiyinchiliklar kuzatiladi. Aqli zaif bolalarning o’smirlik chog’ida taqqoslash texnikasini egallashda yutuqlar kuzatiladi, taqqoslash sifati oshadi.¹³
Abstraktsiyalash jarayoni syujetli – rasm o’yin va o’quv faoliyati jarayonida amalga oshadi. Syujetli – rasm o’tishning xarakterli xususiyati o’rindosh predmetlarni qo’llash xisoblanadi. Almashtiriluvchi predmetlar xususiyatini ajratish, va taqqoslash abstraktsiyaga asoslanadi. Aqli zaif bolalar almashtirilgan predmetlarni qo’llashda qiyinchiliklarga uchraydilar. Xatto almashtirish uchun funktsional mumkin bo’lgan predmetlar ular tomonidan xar doim qo’llanilmaydi, ularni real funktsional axamiyatini farqlash aqli zaif bolalar uchun qiyin tarzda kechadi.
J.I.Shif ma’lumotlariga ko’ra, maktabgacha yoshdagi, maktab yoshidagi aqli zaif bolalar uchun almashtiruvchi vosita sifatida tanishga nisbatan, notanish predmetlarni qo’llash qulaylik tug’diradi. Abstraktsiya jaryonida orqada qolish aqli zaif bolalar o’quv faoliyatida xam orqada qolishiga sabab bo’ladi. 7 – 8 yoshlarda bola idroki ta’sirini anglash, asta – sekin murakkablashuvchi sharoitda operatsiyalarni xal etish imkonini beradi.
So’zli – mantiq yoki tushunchali tafakkur rivojlanishida aqli zaif bolalarda sog’lom bolalarga nisbatan o’ziga xoslik kuzatiladi. So’zli – mantiq tafakkur nutqiy vositalar asosida shakllanuvchi mantiqiy konstruktsiyalar, tushunchalarni qo’llash bilan shakllanadi. Tafakkur va nutqni rivojlantirish o’zaro bir – biriga bog’liq holda turli yo’nalishda rivojlanadi. 2 yosh atrofida me’yorda rivojlangan bola o’z xayotida katta yangilik yaratadi: xar qaysi predmet o’z nomiga ega bo’ladi, ya’ni nutqning simvolik funktsiyasini egallab oladi. Shu paytdan boshlab, nutq va tafakkur rivojlanishi o’zaro bog’lanadi, tafakkur nutqiy, nutq intelektual bo’ladi.
Aqli zaif bolalarda tafakkur va nutqni rivojlanish jarayoni, me’yorda rivojlangan bolalarnikiga nisbatan kech amalga oshadi. Kundalik qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun, intensifikatsiya qilish yetarli emas, chunki xar qanday so’z yoki jumla tafakkur rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Belyakova N. fikricha, so’z ma’nosini tushunish imkonini amalga oshiruvchi nutqiy vositalarni ta’limda qo’llash samarali natija beradi. Nutqiy vositalar bolalarning real bilish faoliyatida qo’llanilishi lozim.
Aqli zaif bolalar taqqoslash, o’zaro munosabatni tushunish, masala mazmunidan kelib chiqqan holda uni ko’rgazmali ifodalash, berilgan munosabatlarda ko’rgazmali sharoitda ajratishni ifodalovchi bir qator masalalarni xal etishda qiyinchiliklarga uchraydi. Asosiy qiyinchiliklar matn mazmuni bo’yicha xulosa chiqarish, ma’lumotlarni analiz va sintez qilishda yuzaga keladi. Bunda aqli zaif bolalar mazmunan to’liq bo’lmagan, lekin nutqiy vositalar bilan ifodalangan javoblarni bayon etadi.
Ta’lim jarayonida aqli zaif bolalar tafakkuri xususiyatlarini hisobga olish darkor. T.V.Rozonova o’zgacha yondoshuvni talab etuvchi bolalarning 3 guruhini tasniflaydi:
Birinchi guruhga ko’rgazmali va tushunchali tafakkur rivojlanishi yuqori darajada bo’lgan bolalar kiradi. Ular eshituvchi bolalar bilan ko’rgazmali – obrazli tafakkur darajasiga ko’ra bir xil bo’ladi, lekin tushunchali tafakkurli rivojlanishi bo’yicha uch yil orqada qoladi. Bu bolalar yuqori o’zlashtirishga ega bo’ladi, maktab dasturini ijobiy egallaydi, masalalarni mustaqil yozadilar.
Ikkinchi guruhga eshituvchi bolalardan ko’rgazmali tafakkur, tushunchali tafakkuri darajasiga ko’ra orqa qoluvchi, bu tafakkur turlarini o’rta darajasini namoyon qiluvchi aqli zaif bolalar tavsiflanadi. Ta’lim jarayonida ular defektologning yordamiga muxtoj bo’ladilar.
Uchinchi guruhga ko’rgazmali tafakkurning yuqori darajasi, tushunchali tafakkurning past darajasi namoyon bo’lgan aqli zaif bolalarni jamlaydi. Ko’rgazmali – obrazli tafakkur darajasiga ko’ra bu bolalar me’yorda rivojlangan bolalar bilan bir xil bo’ladi, lekin so’zlashuv nutqini egallashda ular qiyinchilikka uchraydilar. Shu sababli ular maktab dasturini egallashda qiyinchilikka duch keladilar, fikrlash operatsiyalari to’liq bo’lmaydi, yetarli darajada umumlashmagan bo’ladi.
To’rtinchi guruhga tushunchali tafakkur darajasini yuqori ko’rsatkichi, ko’rgazmali obrazli tafakkurning past darajadaligi kuzatilgan bolalar jamlanadi. Bunday disproportsiya nutqiy vositalarni yetarli tabaqalamay o’qitish, syujetli – rolli o’yin, tasviriy faoliyatning ommaviy turlariga axamiyat bermaslik asosida kelib chiqadi. Disproportsiya oqibatida bu bolalarda matematika fanidan orqada qolish, maktab dasturini egallashda qiynalish yuzaga keladi. G.V. Rozonova tomonidan rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalar tafakkuri rivojlanishidagi munosabatlar tipini tasniflashni amalga oshirilishi o’z vaqtida tashxis qo’yish, disproportsiyaning sababini aniqlash, ularga nisbatan korrektsion dastur tuzulishi lozimligini ko’rsatdi.
T.V.Rozanova tafakkur turlarini biridan boshqasiga o’tish xususiyatlarini taxlil etib, aqli zaif o’quvchilarda so’zli – mantiq tafakkurini shakllanish sharoitlarini ko’rsatib beradi.
Nutqni fikrlash faoliyati sifatida shakllantirish. Bu jarayonni ko’rgazmali – amaliy maqsad materiali asosida rivojlantirishni boshlash maqsadga muvofiqdir. Aqli zaif bola vazifani xal etish tajribasiga, ko’rgazmali vositalar ifodalagan shart – sharoitga ega bo’lishi kerak. Bunda nutq obrazlari ixtiyoriy boshqarish vositasi sifatida namoyon bo’ladi.
Masalani xal etish jarayoniga nutqni kiritish uchun aqli zaif bolalarni predmetlarni nomlash, ular o’rtasidagi fazoviy munosabatlarni qo’llash, vaqtli ketma – ketlikni tavsiflash, o’z xatolarini topish va belgilashga undash lozim. Aniq bir predmetli sharoitda so’zli aniqlashning turli usullarini qo’llash, uni chuqur anglash, tafakkur egiluvchanligini shakllantirishga asos bo’ladi.
Shart - ma’lum xodisalar turkumini tushunish, fikrlashga o’rgatishdir.
Buning uchun bolalar nutqiy vositalarni egallashlari so’zni, so’zli iboralar predmet mazmuniga o’tish va aks qaytarishni predmet, xarakat hususiyatlaridan so’zli ifodalarga munosabatini aniqlash malakasiga ega bo’lishlari kerak. Ularni fazo va vaqt munosabatlari ifodalash uchun nutqiy vositalarni qo’llashiga o’rgatish maqsadga muvofiq. Bunda predmetlar o’rtasidagi fazoviy munosabatlarni sharoit ichidagi predmet nuqtai nazardan tahlil etish ko’zda tutiladi.
Shart barcha fikrlash operatsiyalari (analiz, sintez, taqqoslash, abstraktsiya, umumiylashtirish) rivojlantirishdir. Aqli zaif bolalar bu operatsiyalarni eshituvchi bolalarga nisbatan kech egallaydilar. Xodisa, tushunchalarga nisbatan fikrlash operatsiyalarida qiyinchilikka duch keladilar. Shuning uchun aqli zaif bolalarni predmetni tashqi belgilarini tasniflash, so’ng ichki funktsional tavsifi turkumga xosligini ajratishga o’rgatish lozim. Buning uchun bolalar dastlab predmetlarni, so’ng tasviri, qiyin so’zli ifodani tasniflashlari ko’zda tutiladi. Ularni aynan bir predmetni turli ko’rsatkichlar bo’yicha tasniflashga o’rgatish kerak. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, aqli zaif bolalar ob’ektning bosh xususiyatini ajratish, xususiyatlarni aniqlash bo’yicha operatsiyalarda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ular uchun xususiyat va o’zaro munosabatlarini hisobga olish, shu sababli bu jarayon bo’limlarni to’liq egallashga to’sqinlik qiladi.
Sharoit mantiqiy tushunchalarni tasniflash, deduktiv va induktiv xulosalar mantiqiy aloqalorni o’rgatishni ko’zda tutuvchi mantiqiy savodxonlikni egallashdir. Aqli zaif bolalarni nutq darajasidagi umumlashtirishni amalga oshirishga o’rgatish lozim. Tushunchalarni qo’llash, ularni bir-biri bilan bog’lash darajasiga ko’ra asosiy tasnifning tuzilishini egallash, xodisalar o’rtasidagi aloqa o’rnatish malakasi shakllanadi.
T.A Grigor’eva tadqiqotlari ko’rsatishicha maxsus tashkil etilgan ishda sinfda aqli zaif o’quvchilarni xodisalar o’rtasidagi sabab oqibat munosabatlarini o’rgatish malakasini shakllantirish mumkin. Bunday maqsadga qaratilgan ish o’quv fanlari ma’nosini tushunish, matematik masalalarni aniqlash, uni muvoffaqiyatli hal etish imkonini beradi.
Konkret tushunchalar, mantiqiy terminlar mazmunini egallash davomida konkret tushunchali tafakkurdan abstrakt tushuncha tafakkurga o’tish amalga oshadi. Bu adekvat ta’lim va tarbiya sharoitida aqli zaif bolalarni intelektual rivojlanishini korrektsiyalashning katta imkoniyatlari yuzaga kelishidan dalolat beradi.