Onun gözlərini pərdə aldı, dodaqları göm-göy göyərdi 256 çənlibeldən səni deyib gəlmişəm

Onun gözlərini pərdə aldı, dodaqları göm-göy göyərdi 256

çənlibeldən səni deyib gəlmişəm,

alma gözlü, qız birçəkli qırat gəl.

EPITET

məsəl

Иланын зящляси йарпыздан эедян кими

Ити эюрцм, гурду эюрцм, бяйи, щампаны эюрмя-

йим

Bənzətmə

Ханалы булуд кими тутулду: ( s 10)

Елчиляр зяли кими Ханалынын йахасындан йапышыб(11)

йаьла бал кими

Арвад-ушаг да дюшяниб йеря гойун-гузу кими

мяляширляр. (s 19)

gülləni dolu kimi yağdırmaq, yarpaq kimi əsmək, yolux sərçə kimi çivildəmək, mum kimi yumşalmaq, quş kimi qaçıb uzaqlaşdı, şahin kimi qanad açdı

Mahmud bəy siçan kimi çıvıldayırdı. (181)

Səməd bəy siçan deşiyi axtarırdı ki, satın alıb içində gizlənsin. (182)

Онлар кяндлиляри илан кими чалыр, ъанавар кими парчалайырлар. (42)

Ritorik sual

Билмирям аллащ бу щампалары, бяйляри йарадырдыса, йазыг кянд-

лиляри нийя йарадырды? Бирини йаратсайды олмаздымы?
Киши дя

затыгырыгларын, халгын ганыны ичянлярин ъасусу олармы? (230)

Бу даьлар улу даьлар,

Чешмяли, сулу даьлар,

Burda bir qərib ölüb

Göy kişnər, bulud ağlar. (115) (metafora)

Асланын цстцня эяр эялся пишик,

О, гачыб эирмяйя тапмаз бир дешик.

Йалварыб сичана дейяр, вер дешик.

Сян щямишя вар ол, ай Гачаг Няби!

Дцшмянин эюзцня ай бычаг Няби! (253)

qurd, qartal, aslan, şir-güc, siçan qorxaqlıq, tülkü-hiyləgərlik, simvolu kimi verilib.

qırmızı gəlin, yağlı dili (22)

Bayaq aslan idin, indi siçan olmusan! (simvol) (76)

Yumurtası tərs gələn toyuq kimi

pişik görmüş siçan

Qaçaq dastanları arasında ən çox məşhurlaşan və variant etibarı ilə zəngin olan dastan “Qaçaq Nəbi” dastanıdır. Enerji qaynağı etibarilə qədim türk dastanlarına bağlanan bu dastanda tarixi hadisələrin hansı sonluqla bitməsi əsas deyil, əsas dastanda əks olunan qəhrəmanın həmin tarixi hadisələrə münasibətinın təsviridir. Ümumiyyətlə, “dastan tarixi hadisələri olduğu kimi, tarixi sənədlərlə əks etdirmir, yaddaşlarda qalan tarixi bədiiləşdirir. Əslində dastan tarixi mübarizənin strukturunu deyil, ruhunu verir” [38, s.258] Çünki dastan konstruksiyası əhatəli və çoxşaxəli, geniş təsvir imkanları ilə seçilən janr tipidir. Bu janr tipi xalq tərəfindən hər bir dövrə uyğun olaraq məharətlə yaradılır. Bu səbəbdən qəhrəmanın hadisələrə münasibəti xalqın hadisələrə münasibətinin əksidir. (nəticəyə əlavə et. maraqlıdı)

Belə ki, nəcib qəhrəmanlar bütün dövrlərdə xalqın arzu və istəklərinin təmsilçisi olmuş və tarixin bütün dövrlərində onlara müraciət olunmuşdur.

İncə Mehmet Abdi ağanın onu və anasını hər gün təhqir etməsinə dözməyərək qaçaq düşür. Sevdiyi qız Xədicənin isə üstünə şər atılaraq zindana salınır. Baş verən haqsızlıqlar onu elindən, obasından qaçaq edir. [163, s.110]

Dünya və Türk xalqlarının möhtəşəm dastanlarında təsvir edilən epik qəhrəmanlar əzilən xalqın nümayəndəsi, onun şişirdilmiş, ideallaşdırmış qəhrəman tipidir. Bütün dünya xalqlarında həmin qəhrəmanlar eyni qəlibdədir. Çünki xalqın zülm qarşısında susub boyun əyən qəhrəmana yox, xalqın intiqamını ala biləcək qəhrəmana ehtiyacı var.

“Tarixdə qaçaq hərəkatı azadlıq uğrunda mübarizənin tərkib hissəsini təşkil edib. Qaçaqlıq – çevik, düşmənə qəfil zərbə vuran silahlı mübarizə formasıdır. [58, s.3].

Məsələn, folklorşünas Füzulu Bayata görə qaçaqların rəsmi dövlət orqanlarından, o zamanın mövcud qanunlarından, qaçaq düşməyə məcbur olmaqdan, yaşamaq və doğru bildiyini etmək üçün mübarizə aparmaqdan başqa yolu qalmamışdır. [39, s.18]. Bir başqa kontekstdə vurğulanır ki, qaçaqlar öz ədalət anlayışları, öz qanunları ilə hərəkət edən kəndlilərdir. [38, s.261].

Dastanlarda “ədalət bərpaçıları” bütün müsbət keyfiyyətləri özündə daşıyan ideal, qüsursuz qəhrəmanlara çevrilərək, real həyatdakı özü olmaqdan çıxırlar, başqalaşırlar. Və buna səbəb isə qəhrəmanın qarşısında duran çətin missiyadır, qələbə çalaraq məmləkətinə dönmə amalıdır. “Bu qəhrəman mərkəzli monomif keçmişdən bu günə qədər savasçı, haqq aşığı, ədalətli hökmdar, qanun qaçağı kəndli, Tanrıoğlu qutsal şəxsdir. [41 s.121] Qaçaq Nəbinin timsalında verilən bu epizod dastanların mahiyyətində daşınanların ictimai-siyasi, tarixi və bədii funksiyasını aşkarlamaq üçün lazımı qədər aydın təsəvvür formalaşdırır.

Tarixçı Hobsbaum qaçaqlara aid doqquz xüsusiyyəti sadalayır: “Qaçaq haqsızlığın qurbanı olaraq, hakim təbəqə tərəfindən zülmə uğradığı üçün bu yola girmiş; haqsızlığı bərpa edər, varlıdan alıb, yoxsula verər; haqsız yerə intiqam almaq məqsədi ilə adam öldürməz; xəyanət nəticəsində öldürülər, çünki heç bir insan onu məğlub edə bilməz; nəzəri cəhətdən gözə görünməzdir; sağ qalarsa öz məmləkətinə dönər və sona qədər orada ömür sürər; yeniliyi qəbul etməz; kral və ya imperatora qarşı deyil, yerli idarəçilərə qarşı mübarizə aparar.” [164]

. “Tarixi şəxsiyyətin və ya hər hansı xeyirxah insanın davranışını, tarixin müəyyən kəsiyində gördüyü işləri, onun həyatı ilə bağlı hadisələri, macəraları xalq təfəkkürünün bədii boyaları ilə obrazlaşdırır.” [127, s.3]

Bu bölmədə bir neçə məsələyə aydınlıq gətirilmişdir:

1. 
   Dünya folklorunda “nəcib quldur”, “xalq intiqamçısı” və.s adlarla məşhur olan epik qəhrəman arxetipinin bəzi xüsusiyyətlərinin qaçaq dastanlarında bədiiləşməsi
   
2. 
   Qaçaqlara nəzəriyyəçilərin real şəxsiyyət kimi ziddiyətli yanaşmaları və müxtəlif baxışı
   
3. 
   Azərbaycan qaçaqlarının milli-mental dəyərlərinin dastanda əksi
   

Xalq arasında dolaşan rəvayət, əhvalat örnəklərində, dastanda Nəbi və onun silahdaşları ilə bağlı lazımı qədər bilgilər vardır. Məsələn, Telli Qara ilə bağlı söyləmələrdə vurğulanır ki, “Nəbi ilə bir yerdə döyüşən Baş Anzırlı Şahhüseyngillə Telli Qara əmi uşağı olub. Şahhüseyngil qlava Kərbəlayı Heydərin qardaşı Kərbəlayı Səftəri öldürəndən sonra qaçıb Telli Qaraya qoşulublar. Bir də onu söyləyirdilər ki, Nəbi dəstə ilə İrana keçəndə bərkə düşəndə Həcəri Telli Qaranın yanında qoyarmış” [143, s.26] Sonra isə Telli Qaranın ölümü haqqında məlumat verilir. “Yenə Nəbi çar məmurlarının diqqətini yayındırmaq üçün İrana keçibmiş. Telli Qara, arvadı Xanım, Həcər və bir neçə qaçaq bu tayda daldalanıblarmış. Telli Qaragil dinclərini almaq, bir az da azuqə götürmək üçün Baş Anzır kəndinə gəlirlər. Çuğul bunu hökumətə xəbər verir. Kazaklar, yasovullar kəndi mühasirəyə alanda qaçaqlar Çətəndaşa çəkilirlər. Çətəndaş çox bərk yerdi. ... Belə gözəl təbii səngərin olmasına baxmayaraq, qüvvə üstünlüyü öz işini görür. Telli Qara bu döyüşdə şir kimi vuruşur. Qadınları mühasirədən çıxarsa da, özü qəhrəmanlıqla həlak olur” [143, s.26]. Burada qəhrəmanlğın bir epizodu olanlar timsalında ifadəsini tapır. Halbuki, bu tip hadisələr qaçaqların qarşılaşdığı və yaşadığı reallığın ifadəsi idi. Şifahi və yazılı ədəbiyyatın yaddaşında onların igidliyini və göstərdiyi böyük sücaəti əks etdirən lazımı qədər zəngin örnəklər vardır. Telli Qara haqqında məlumat “Qaçaq Nəbi” dastanının yalnız Əhliman Axundov variantında verilib. “Həcər Telli Qaranın qanlı cəsədinin yanında diz çokdü, gözlərinin yaşını abi-leysan kimi tökməyə başladı” [30,s.104]