O’qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari

fikrni ifodalash yo'llari
R e j a:
1. Til, nutq, matn haqida tushuncha.
2. Tasvir, og’zaki bayon etish .
3. Fikrni og’zaki bayon etish usullari.
4. Fikrni yozma bayon etish yo’llari.

O’qituvchi o’z ish faoliyatida fikrni ifodalashning xilma-xil shakllari va janrlaridan foydalanadi. Ularning har biri til materiallari asosida yuzaga keladi. Nutq va til alohida hodisalar bo’lsa ham, ularni bir-biridan ajratib qarab bo’lmaydi.

Til- ma`lum kishilar jamoasi a`zolarining muloqoti uchun muhim va asosiy vosita hisoblangan o’ziga xos belgilar sistemalaridan biri bo’lib, jamiyatda tafakkurning rivojlanishi uchun, madaniy tarixiy an`analarni avloddan-avlodga yetkazish uchun xizmat qiladi.
Nutq- ifodalangan ma`lumot talabiga mos holda til qoidalari asosida tuzilgan til belgilarining tartibidir. Til nutqqa aylangach, moddiy ahamiyat kasb etadi. Nutq - nutq (a`zolari) organlari harakatining natijasi sifatida paydo bo’ladi. Nutq a`zolarining harakati nutq faoliyati hisoblanadi. Nutq faoliyati deganda inson organizmining nutq tuzish uchun zarur hisoblangan ruhiy-fiziologik ishining yig’indisi tushuniladi.
Aniq aytilgan (yoki yozilgan) bir gap yoki o’zaro mantiqiy boglangan gaplar yig’indisi nutqiy asar deyiladi: “Nutqiy asar” tushunchasi og’zaki yoki yozma nutqning har qanday parchasini ham, xalq og’zaki ijodi asarlari va badiiy yozma adabiyotning tugallangan asarlarini ham o’z ichiga qamraydi. Har qanday nutqiy asar matn sifatida yuzaga chiqadi.
Matn deb u yoki bu holda tugallangan mazmun (ma`no) va nutqning birligini o’zida shakllantirgan hamda ifodalagan og’zaki yoki yozma asarga aytiladi.
Matnning belgilari quyidagilar:
1. Matn gap yoki gaplardan tashkil topadi.
2. Matndagi gaplar o’zaro ichki (mantiqiy) va tashqi (grammatik) bog’liqlikda bo’ladi.
3. Matnda u yoki bu hodisa-voqea haqidagi mazmun bo’ladi.
(Misollar keltiriladi.)
So’zlovchi matn mazmunini turli usullarda yuzaga chiqarishi mumkin. Bunda uch janr-tasvir, hikoya qilish, mulohaza alohida ajralib turadi.
Tasvir - nutqda ifodalangan narsa yoki hodisani maxsus til vositalari orqali harakatlash, uning xususiyatlarini, sifatlarini ko’rsatish usuli tasvir deyiladi. Tasvir fikr yuritiladigan shaxs, narsa yoki voqea-hodisani tinglovchi tasavvurida yorqin shakllantirish uchun ishlatiladi. (Misollar beriladi.)
Hikoya qilish. Bo’lib o’tgan va yuz beradigan voqea-hodisalarni batafsil so’zlash hikoya qilish hisoblanadi. Kichik hajmdagi nasriy asarlar, katta asarlarning ayrim parchalari darsda hikoya qilib beriladi. Hikoya qilishda voqealar batafsil yoki ma`lum qisqartishlar bilan bayon etilishi mumkin. Bunda har bir narsa va hodisa o’z nomi, sifatlari bilan bayon etiladi.
Mulohaza. Ko’zatilgan, eshitilgan yoki o’qilgan narsalar ustida fikrlash, uning turli tomonlarini ko’z oldiga keltirish mulohaza hisoblanadi. Kishi mulohaza orqali yuz bergan bergan voqealar haqidagi haqiqatni topa oladi. Buning uchun mulohaza tugri, ilmiy asosda bo’lishi lozim.“ Narsalarning haqiqatini bilish faqat farosat yo’li bilan amalga oshadi” (Ibn Sino).
Yuqoridagilarning barchasi o’qituvchi ish faoliyatiga bog’lanadi.
Fikrni og’zaki bayon etganda o’qituvchi suhbat, muhokama, munozara usullaridan foydalanadi.
Suhbat. Ma`lum bir mavzu yuzasidan dialog tarzida ikki yoki bir necha kishi o’rtasida bo’lib o’tgan nutqiy muloqot suhbat deyiladi. Suhbatning xususiyati shuki, suhbatdoshlar bir-birlariga savol beradilar va savollarga javob qaytaradilar. Bu suhbat ma`ruzadan farq qiladi. Ma`ruza monologik nutqdir.