O'quv ishlari bo’yicha prorektor

3. Qishloq xо‘jaligidagi islohotlar, ularning vazifalari va asosiy yо‘nalishlari. Moliya va bank tizimi.
Respublika aholisining 2/3 qismi qishloq joylarida istiqomat qilishini va О‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning butun jarayoni uning о‘zgarishlarining muvaffaqiyatiga bog‘liqligini hisobga olib, qishloq xо‘jaligini tubdan о‘zgartirishga alohida e’tibor berildi. Prezident I.A.Karimov qishloq xо‘jaligidagi islohotlarni rivojlantirayotganda: «Boy dehqon - boy mamlakat» degan oddiy haqiqatdan kelib chiqdi.
Yerga egalik qilish masalasi ustuvor vazifa bо‘ldi. О‘zbekistonda sug‘oriladigan yerlar yо‘qligi sababli, yerni xususiy mulkka berishning iloji yо‘qligi qonuniy ravishda belgilangan bо‘lib, u uzoq muddatli ijaraga beriladi. «Yer tо‘g‘risidagi qonun» va boshqa meyoriy hujjatlarda qishloq xо‘jaligini isloh qilishning huquqiy asoslari ishlab chiqilgan. Sovet hokimiyati yillarida о‘zini oqlamagan va qishloq ishchilarini nochor ahvolga olib kelgan jamoaviy va davlat boshqaruv shakllarining о‘zgarishi natijasida kо‘p tuzilmali iqtisodiyot vujudga keldi. Fermer xо‘jaliklariga yerni 1997 yildan ijaraga berilganini e’tiborga olinsa, qariyb 600000 gektarga kengaygan va qariyb 3 million gektarni egallagan bо‘lsa, 1989 yilda qishloq ishchilarining shaxsiy uyida atigi 257 ming gektar yer bor edi, xolos. 1996 yilda ushbu xо‘jaliklardan 640 ming tonna gо‘sht, 2.968.000 tonna sut, 1.711.000 tonna sabzavot, 321.000 tonna meva, 338.100 tonna kartoshka va boshqalar sotib olindi.
Mustamlakachilik davrida paydo bо‘lgan paxta yakkahokimligi respublika hayotida zararli rol о‘ynadi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab, paxta maydonining bir qismi g‘alla ekishga о‘tkazildi. 1998 yilda 1,5 million gektar yerda g‘alla ekinlari yetishtirildi. Bu paxtachilikda ishlatiladigan miqdor bilan deyarli bir xil. 1998 yilda mamlakatda 4,6 million tonna g‘alla yig‘ib olindi, shundan 3,5 million tonnasi bug‘doy edi. Amerika Qо‘shma Shtatlaridan olib kelingan yuqori samarali yig‘im-terim mashinalari va boshqa uskunalar tufayli don yetishtirishning moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi. О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 10-sessiyasida (1997 yil, dekabr) qabul qilingan «Yer kodeksi», «Dehqon xо‘jaligi tо‘g‘risida», «Yer kadastri tо‘g‘risida» gi qonunlar qishloq xо‘jaligidagi islohotlar asoslarini yanada mustahkamlashga va respublikada olib borilayotgan agrar о‘zgarishlarning muvaffaqiyatiga yordam berdi.
Sо‘nggi yillarda kichik va о‘rta biznesni, ayniqsa, qishloq joylarda rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. 2000 yilning birinchi yarmida respublikaning kredit banklari tomonidan kichik va о‘rta biznesning moddiy-moliyaviy bazasini mustahkamlash uchun 4 milliard 100 million sо‘m mablag‘ ajratildi, ularning 42 foizi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri fermer va dehqon xо‘jaliklarini rivojlantirishga yо‘naltirildi. Qurg‘oqchilik va suv ta’minoti bilan bog‘liq qiyinchiliklarga qaramay, 2000 yilning birinchi yarmida 2 million 200 ming tonna don yig‘ib olindi, bu 1999 yilning birinchi yarmiga qaraganda 180 ming tonnaga kо‘p.
Qishloq joylarda 3,8 million kishi foydali ishlarda, ya’ni ishga yaroqli aholining 46,5 foizi band. 1990-1996 yillarda respublikada aholining yillik о‘sishi taxminan 2 foizni tashkil etdi. Bu, har yili mehnatga layoqatli aholining tarkibi 200 mingdan kо‘proq kishiga tо‘ldiriladi deganidir. Shuning uchun Prezident barcha katta yoshdagi aholini ish bilan ta’minlashni barcha darajadagi rahbarlarning eng muhim vazifasi deb atadi va bu muammoni hal qila olmaydiganlar rahbar, rahbar bо‘lishga ma’naviy huquqi yо‘qligini ogohlantirdi.
Islohotlarni amalga oshirishda О‘zbekistonning yutuqlari aholi bandligi muammosini ijobiy hal etishga yordam berdi. Qishloqning mehnatga layoqatli aholisini ish bilan ta’minlash maqsadida kichik va о‘rta korxonalar qurilishini yо‘lga qо‘yish bо‘yicha davlat dasturi amalga oshirildi. 1999 yil oxiriga kelib, bunday korxonalar soni 159 mingdan oshdi.
О‘zbekistonda ishsizlik darajasi MDH mamlakatlari orasida eng past kо‘rsatkichdir. Agar 2000 yil boshiga kelib, О‘zbekistonda ishsizlik 0,7 foizni tashkil etgan bо‘lsa, bu kо‘rsatkich Ozarbayjonda - 1,1, Armanistonda - 11,9, Belorusiyada - 2,0, Qozog‘istonda - 4,2, Qirg‘izistonda - 3,2, Moldovada - 2, Rossiya - 1,4, Tojikiston - 3,1, Ukraina - 4,3 foizni tashkil etgan.
Bozor munosabatlari sharoitida aholining daromadlari har xil shakllarga ega bо‘ladi. Byudjet ishchilari oylik ish haqidan tashqari, tadbirkorlikdan daromad olish, tomorqa yerlari, aksiyalardan dividendlar olish imkoniga ega bо‘ladilar. Bozor munosabatlari bilan bog‘liq daromadlar о‘sishi bilan oylik ish haqi ulushi kamayadi. Agar 1992 yilda ish haqi aholi daromadining 57 foizini tashkil etgan bо‘lsa, 1995 yilda bu kо‘rsatkich 44,2 foizga tushdi.
Bozor iqtisodiyotiga о‘tish davrida yangi pul tizimlari shakllandi. 1991-1996 yillarda О‘zbekiston Respublikasi hukumati moliya tizimini tashkil etish va Markaziy bank faoliyati tо‘g‘risida bir qator qarorlarni qabul qildi. Mamlakatda 30 dan ortiq tijorat, kooperativ va xususiy banklar о‘zlarining filiallari bilan ishlamoqda. Masalan, «Paxtabank» 184 ta, «О‘ztadbirkorbank» 254 ta filialga ega.
Ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda, tashqi va ichki savdoda О‘zbekiston iste’mol bozorini himoya qilishda, о‘z valyutasi - sо‘mning muomalada bо‘lishi katta rol о‘ynadi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq davlatning soliq tizimini mamlakat daromadlarini tо‘ldirishning muhim manbai sifatida shakllantirishga katta e’tibor berildi. Soliq tо‘lovchilar soni 1994 yilda 91 mingni tashkil etgan bо‘lsa, 1997 yili 148 mingni tashkil etdi.
Bir sо‘z bilan aytganda, islohotlarning yutuqlari mamlakatda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni tobora mustahkamlab bormoqda.