O’quv yilida o’rta ta’lim uchun

26-bilet biologiya 

 

1) 

 Oqsillarning fuzilishi. Organik moddalar ichida eng murak kabi oqsillardir. Ular 

polimerlar guruhiga kiradi. Polimer molekulasi 

uzun zanjirdan iboraf bo'lib, bu zanjirda nisbafan oddiy bo'ladigan monomerlar bir necha marta 

fakrorlanadi. Monomerni A harfi bilan belgilaydigan bo'lsak, u vaqfda polimer sfrukfurasini 

quyidagicha A-A-A-A-...Atasvirlash mumkin. 

Tabiafda oqsillardan fashqari, boshqa polimerlar ham ko'p, 

masalan, sellyuloza, kraxmal, kauchuk. Ular bir xil monomer lardan, nuklein kislofalar esa fo'rt 

xil monomerdan fashkil fopgan. 

Oqsil monomeri aminokislofalardir. Oqsil  molekulasi faqat ami nokislofalardan fuzulgan bo'lsa 

ham bu monomerlar bir xil emas,Aminokislotalar peptid bog' orqali o'zaro birikadi va polipep fid 

zanjirlarni hosil qiladi. Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan 

oqsillar juda ko'p va xilma xil bo'lib, har bir oqsil o'ziga xos ami nokislofalar ketma-kefligidan 

iborat. Oqsil molekulalari ipsimon yoki yumaloq shakllarga ega bo'ladi. 

Aminokislofalar - quyi molekulali organik birikmalar bo'lib, or ganik karbon kislofalarning 

hosilalaridir. 

Aminokislofa 

organik  kis 

lota 

molekulasida 

bir

 

yoki 

bir 

nechta vodorod 

atomining 

aminogu ruh NH2 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

bilan almashinishidan hosil bo'ladi. Ko'pincha NH2 guruh 

karboksil guruhiga (COOH ) qo'shni uglerod atomining vodorodi 

o'rniga kiradi. Aminokislotalar asosan bir xil sxemada tuzilgan.Aminokislotalarning umumiy 

xossalari - aminokislotalar 

t arkibid a gi amino va ka rbon guruhla rig a ha mda ula rning qa nd ay joylashganligiga bog'liq. 

O'simlik va ko'pchilik mikroorganizmlar aminokislotalarni o'zlari oddiy birikmalardan (CO2 , 

suv, ammiak) 

sintezlay oladi. Yuqorida bayon etilganidek oqsil tarkibidagi ami nokislotalar 20 xil bo'lib 

shundan 10 tasi almashtirib bo'lmaydigan 

10 tasi esa almashtirib bo'ladigan aminokislotalar hisoblanadi. 

Aminokislotalar organizmga faqat ovqat tarkibidagina kira di. Bu aminokislotalar yetishmasligi 

odamlarda har xil kasalliklar ga, hayvonlarda esa mahsuldorlikning pasayishiga, o'sish va 

rivojlanishning sekinlashishiga, oqsil biosintezining buzilishiga sa bab bo'lishi mumkin. Hozirgi 

vaqtda ko'p almashtirib bo'lmaydigan 

aminokislotalar genetik injeneriya va biotexnologiya usullari bilan olinmoqda. 

2) 

Mavjud hayvon zotlari va madaniy o'simliklar navlarining genofondi, boshlang'ich yovvoyi 

turlarning genofondiga nisbatan kamroq bo'lishi tabiiydir. Shuning uchun ham seleksion 

ishlarning 

yutuqlari asosan o'simlik yoki hayvonlarning boshlang'ich guruh larining genetik xilma-xilligi 

bilan bog'liq. O'simliklarning yangi 

navlari va hayvonlarning yangi zotlarini yaratishda yovvoyi shakl larning foydali belgilarini 

qidirish va uni aniqlash muhim ahamiyat 

kasb etadi. Madaniy o'simliklarning xilma-xilligi va geografik tarqa lishini o'rganish maqsadida 

rossiyalik genetik va seleksioner olim 

N.I.Vavilov 1920-1940 yillarda Rossiya va chet ellarga bir qator ekspeditsiyalarni uyushtirgan. 

Bu ekspeditsiyalar davomida dunyo o'simlik resurslari o'rganilgan va urug'chilik uchun g'oyal 

muhim kolleksiya to'plangan. Bular keyinchalik seleksion ishlarda, yangi 

navlarni yaratishda foydalanilgan.N.I.Vavilov ekspeditsiya natijalari asosida seleksiya nazari 

yasi uchun muhim hisoblangan, umumiy xulosalarni ishlab chiq di. Madaniy o'simliklarning 

kelib chiqishini 7 markazga bo'ladi. Bu markazlar butun dunyo bo'ylabtarqalgan. 

1.

 

 Janubiy Osiyo tropik markazi. Tropik Hindiston, Hindi-Xi toy, Janubiy Xitoy, Janubiy - 

Sharqiy Osiyo orollari kiradi (50 % 

madaniy o'simliklar, shu jumladan, sholi, shakarqamish va sabza vot ekinlari vatani). 

2.

 

Sharqiy Osiyo markazi. Markaziy va Sharqiy Xitoy, 

Yaponiya, Tayvan orollari, Koreya kiradi (bu yerlardan 20 % dan ortiq madaniy o'simliklar 

tarqalgan, jumladan, soya va tariqning vatani hisoblanadi). 

3.

 

Janubiy-g'arbiy Osiyo markazi. Kichik Osiyo, O'rta 

Osiyo, Eron-Afg'oniston, Shimoliy-g'arbiy Hindistonni o'z ichiga 

oladi (14 % madaniy o'simliklar, shu uumladan, bug'doy, suli, duk kaklilar, zig'ir, sabzi va 

boshqa ekinlarvatani). 

4.

 

 O'rta yer dengizi markazi. O'rta dengiz qirg'oqlaridagi 

mamlakatlar kiradi (11 % madaniy o'simliklarning, karam, qand lavlagi, beda, zaytun daraxti 

vatani). 

5.

 

 Abissiya (Efiopiya) markazi. O'ziga xos alohida dehqon chilik madaniyatining juda 

qadimgi o'chog'i bo'lgan (oq jo'xori, 

arpa, banan, yovvoyi no'xat, kofe daraxti vatani). 

6.

 

Markaziy Amerika. Janubiy Meksika (oshqovoq, loviya, makkajo'xori, qalampir, g'o'za, kakao 

daraxti vatani). 

7.

 

Janubiy Amerika (And) markazi. Janubiy Amerikaning g'arbiy sohili bo'ylab And tog'lari 

tizmasi rayonlarining bir qismini o'z. ichiga oladi (kartoshka, ananas, tamaki vatani) kiradi. 

Hozirgi vaqtda markazlar soni 12 tagacha ko'paytirilgan. 

N.Vavilov kolleksiyasining subtropik o'simliklariga tegishli juda katta qismi O'zbekiston 

o'simlikshunoslik institutida hozirgi kunda 

ham saqlanmoqda va undan yangi navlarni yaratishda foydalanil moqda. 

Rossiyada saqlanayotgan kolleksiya 320 ming dan ortiq na munalarni o'z ichiga olib, 1041 

o'simlik turlariga mansub.Bularga yovvoyi turlar, madaniy o'simliklarning avlodlari, eski 

mahalliy navlar kiradi. Dunyo genofondidan olimlar xo'jalik jihatdan qim matli hisoblangan 

belgilarning genetik manbalarini tanlab oladilar. 

Bularga hosildorlik, tezpisharlik, kasalliklar va zararkunandalar ga, qurg'oqchilik va boshqa 

ta’sirlarga chidamlilik belgilarini misol 

qilib ko'rsatish mumkin. Zamonaviy genetika uslublari, o'simliklar seleksiyasida misli 

ko'rilmagan yutuqlarga erishishga imkoniyat 

yaratadi. Masalan, yovvoyi g'o'za qimmatli genlari asosida yaratil gan "Toshkent" navlari o'z 

vaqtida vilt kasalligiga chidamli eng yaxshi nav hisoblangan. 

---

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

Telegram: @imtihonlar_kanali_uz                                            Bot: @imtihonuzb_bot 

 

3 ) A v a T  11*2=22 G va S 7*3=21 22+21=43.