Oqıwshılardıń háreket sapaların rawajlandırıw, olardı normativ dárejede saqlaw dene tárbiyası sabaqlarında, sport dógerekleri hám dógerekler shınıǵıwlarında ámelge asıriladı
Yüklə 41,67 Kb.
|
|
Kirisiw.
Ilimiy ádebiyatlarda fizikalıq iskerlik degende insannıń háreketleniw iskerligi túsiniledi, bul júklemelerdiń dem alıw jaǵdayına salıstırǵanda artıp barıwı, dene iskerligi dárejesi kórsetkishin belgilep beretuǵın elementi bolıp tabıladı. Dene tárbiyası hám sport qánigeleri fizikalıq iskerliginiń eki túrin ajratadı. Bularǵa shınıǵıw hám jarıslardaǵı básekige shıdamlılıq hám fizikalıq iskerlikti anıqlaytuǵın eki tiykarǵı parametr - kólem hám intensivlik kiredi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı derekler analizine kóre, fizikalıq iskerlik kólemi degende waqıt birliginde (kún, hápte, ay, jıl) orınlanǵan fizikalıq shınıǵıwlardıń ulıwma sanı túsiniledi. Kólemi anıq kilometrler (ciklik shınıǵıwlar), saatlar (atsiklik shınıǵıwlar) birliklerinde ańlatıladı. Qánigelerdiń pikirine kóre, fizikalıq shınıǵıwlar intensivligi belgili bir tezlikte atqarılatuǵın fizikalıq iskerliginiń ulıwma muǵdarı, yaǵnıy, waqıt birligi ushın basıp ótilgen aralıq belgili quwat menen (waqıt birligindegi quwat kernewleri), shınıǵıwlardıń belgili bir tıǵızlıǵı menen (bólek shınıǵıwlar arasındaǵı intervallardaǵı waqıt muǵdarı) esapqa alınadı. Intensivlikti asırıw, qaǵıyda jol menende, joybarlastırılǵan nátiyjege erisiw ushın zárúrli shárt bolıp, kóbinese orınlanǵan jumıs kóleminiń azayıwı menen múmkin boladı. Ámeliyatshılardıń jumısın analiz qılıw sonı kórsetdi, nátiyjeli oqıw programmasın jaratıw ushın fizikalıq tayarlıqtıń maqsetleri hám dárejesine qaray fizikalıq iskerliginiń kólemi hám intensivligin tuwrı bóliw kerek. Sabaqta fizikalıq júkleme muǵdarın bahalaw usıllarınan biri pulsometriya usılı bolıp tabıladı. Bul usıldıń mánisi dene tárbiyası yamasa shınıǵıwlardıń túrli dáwirlerinde studenttiń júrek urıw tezligin esaplaw hám analiz qılıw bolıp tabıladı. Oqıwshınıń júrek urıwı 10 sekund dawamında dem alısta (sabaq baslanıwınan aldın) hám hár bir júkleme túri tawsılǵannan keyin yamasa belgili waqıt aralıǵinda ólshenedi. Keyin hár bir nomer 6 ǵa kóbeytiriledi hám bir minutada júrek urıwı sanın anıqlanadı. Alınǵan barlıq maǵlıwmatlar sabaqtıń júrek urıw chastotası protokolında belgilenedi. Tiykarǵı gruppadaǵı mektep oqıwshıları ushın júk kórsetkishleri norma esaplanadı: 1.joqarı júrek urıwı - minutda 161-175 urıwı 2. ortasha júrek urıwı - minutda 131-160 urıwı 3. tómen júrek urıwı - minutda 110 -130 urıwı. Ilimiy hám arnawlı ádebiyatlar analizine kóre, 12-13 jas dáwiri fiziologikalıq tarawda úlken ózgerisler menen xarakterlenedi. Bul jasda súyeklerdiń ósiwi hám qáliplesiwi hám skelettiń qáliplesiwi dawam etedi. Bul dáwirde tós qápesiniń keńligi asadı. Izertlew maqsetleri. 1. Ilimiy-metodikalıq ádebiyatlardı analiz qılıw. 2. Ulıwma bilim beriw mektep jasındaǵı balalar ushın dene tárbiyası sabaqlarında optimal júklemediń ma`nisin xarakteristikalaw. 3. Pulsometriya nátiyjelerine kóre júklemediń tartılǵanlardıń jasına uyqas keliwin anıqlań. Izertlew 3 basqıshda ótkerildi. Birinshi basqıshda izertlew qatnasıwshısı tańlap alındı. Ekinshi basqısh tuwrıdan-tuwrı izertlewdi ótkeriwge baǵıshlandı. Úshinshi basqıshda pulsometriya maǵlıwmatların qayta islew ámelge asırıldı. Jumıstıń ámeliy bóleginde tómendegi metodlardan paydalanıldı: pedagogikalıq baqlaw usılı, pulsometriya usılı, grafik metodı. Izertlew barısında hám shınıǵıw waqtında subyekttiń júrek urıw tezligin anıqlaw ushın standart usıl boyınsha pulsometriya usılı qollanıldı. Annotaciya: Maqala ulıwma tálim mektebi jasındaǵı balalardıń fizikalıq júklemelerin tártipke salıwdı úyreniwge arnalǵan. Ilimiy hám arnawlı ádebiyatlardı analiz qılıw tiykarında avtor "júkleme" túsiniginiń mazmunın ashıp beredi, onı tártipke salıwǵa járdem beretuǵın qurallar hám usıllardı xarakteristikalaydı, úyrenip atırǵan jastaǵı balalardıń rawajlanıw qásiyetlerin kórip shıqsaq. Avtor izertlewdiń metodologiyası, izertlew nátiyjeleri, olardıń analizi hám juwmaqların xarakteristikalaydı. Gilt sózler: fizikalıq aktivlik parametrleri, fizikalıq aktivlik, pulsometriya usılı, rawajlanıw qásiyetleri. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwdıń gigiyenik tiykarları. Ulıwma shıdamlılıqtıń gigienik xarakteristikası hám normativlikleri hám de shıdamlılıq shınıǵıwlarınıń quralları. Salamatlıq ushın ulıwma shıdamılılıq eń zárúrli háreket sapası esaplanadı. Onıń fiziologikalıq negizin bolsa aerobik funkciya payda boladı. Shıdamlılıq dárejesi salamatlıqtıń tiykarǵı kriteryalarınan biri bolıp, ol salamatlıq dárejesiniń basqa kórsetkishleri (miynetke uqıplılıq, keselliklerge hám stresslerge salıstırǵanda turaqlılıq) penen hám de olardıń dawam etiw waqtı menen muwapıq halda keledi. Óytkeni sonda, ulıwma shıdamlılıq ideası organizimdegi barlıq tiykarǵı sistemalar - funktsional jaǵdayı (funktsional rezervi) dıń integral kórsetkishi dep esaplanadı. Ulıwma shınıqqanlıqtıń jeterli dárejede bolıwı adamdıń fizikalıq hám intellektual miynet qábileti jaqsı saqlanıp qalıwın támiyinleydi, kekseyiw processlerin páseytedi, kesellanishda, jumıs qábiletin joytıwda hám de xalıq arasında ólim hádiyseleriniń júz bolıwında tiykarǵı orındı iyeleytuǵın kesellikler (ateroskleroz, gipertonik kesellikler, júrek hám miydiń ishemik keselligi, semiriwshilik, diabet, nevrozlar, onkologik kesellikler) dıń rawajlanıw múmkinshiligın pasaytiradi. Ulıwma shıdamlılıq dárejesiniń kriteryası retinde Kuper testiniń kórsetkishinen paydalanıw múmkin (bul kórsetkish 12 minut ishinde júgirip ótiletuǵın aralıqqa teń bolıp tabıladı), ol 4 hám 5 bahalarǵa tuwrı keledi. Kuper testi nátiyjeleri boyınsha maksimal kislorod tutınıwı (MKI) qoyındaǵı formulalar buyicha esaplab shıǵilıwı múmkin: o'= 0, 503¸0, 0269 X (er adamlar ushın ); o'= 0, 342 ¸0, 0217 X (hayal-qızlar ushın ); o'= 0, 341¸0, 0291 X (barlıq gruppalar ushın ortasha kórsetkish), bunda ol -Kuper testiniń metirlar menen ańlatpa etilgen nátiyjesi, X-MKIning 4 min menen kórsetilgen kursatkich bolıp tabıladı. Balalar hám óspirimler ushın Kuper testi islep shıǵılmaǵan hám sonıń ushın da «Alpomish» pútin shınıǵıwlarındaǵı shıdamlılıq normativliklerinen paydalanıw múmkin. Biraq, bunda sol zattı esapqa alıw kerek, 300 hám 500 m ga juwırıwdıń salıstırǵanda qısqa waqıt ishinde orınlanıwı talap etiledi hám ol tek ǵana aerobik funkciyasın da sáwlelendiredi. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwtirishning gigiyenik tiykarları. Ulıwma shıdamlılıq kóbinese juwırıw, júziw, tez júriw, vlosiped ushıw, eskek esiw, shańǵı, sırǵanaq ushıw sıyaqlı cikllı shınıǵıwlar arqalı rawajlantiriladi. Aerobik funkciyasın kirgiziw ushın júkleniw 3 minuttan kóbirek dawam etetuǵın (yaǵnıy júrek - qan tamır hám nápes alıw sistemaların aktiv háreketke keltiriwi dáwiri ushın etarli) bolıwı zárúr. Júkleniwlerdiń kúshliligi júrek - qan tamır zarbi - YU+Zga muwapıq keliwi, ya'ne hár minutda 120 - 170 zarbga tuwrı kelmog'i kerek (bul erda júrek urıwınıń shamalıq soqqı urıw shegarası kórsetilgen, sebebi onıń úlkenligi hár bir kisiniń jasına hám de organizmdiń individuval xusisiyatlariga baylanıslı boladı, onıń optimal dárejesi bolsa anaerobik almasıw shegarası (ANACH) ga muwapıq keledi. Bunnan kóre talay tómenlew kúshlilik waqtında soqqı urıw kólemi onsha sezilerli dárejede artıp ketpeydi hám sonıń ushın da aerobik quwattıń zárúrli kompenenti esaplanǵan miokardda qısqartiruvchi kúshdıń shınıǵıwlanıw nátiyjesi de onsha úlken bolmaydı. Intevsivlik talay joqarı bolǵan waqıtlarda (YU+Z hár minutta 170 urıwdan artıq bolǵanında ) energiya menen támiyinleniwdiń anaerobik dárekleri jumısqa salınadı, qanda sút kislotası muǵdarı artıp ketedi, bul bolsa sharshawǵa hám de júkleniwdiń toqtatılıwına alıp keledi. Shıdamlılıqtı rawajlandırıw ushın bir tegis dawam etetuǵın metod talay paydalılaw bolıp tabıladı, lekin júkleniw uzaq waqıt dawam etetuǵın, YU+Z ortasha muǵdarı (pútkil shınıǵıw dawamındaǵı júrek urıwı summasınıń minutlar muǵdarına bólingen) salıstırǵanda joqarı (hár minutta 110 -120 urıwdan artıq) bolǵan waqıtlarda almasıp turatuǵın hám aralıqlar menen atqarılatuǵın metodlar, sonıń menen birge, cikllı bolmaǵan shınıǵıwlar da jaqsı nátiyje beredi. Almasınıp atqarılatuǵın hám de cikllı bolmaǵan formada atqarılatuǵın shınıǵıwlardı orınlaw waqtında ortasha tamır urıwı normaǵa salınǵan halda orınlanǵan waqıtlarda tek ulıwma shıdamlılıq sapaları da (áyne mezgilde aerobik funkciyalar da) rawajlanıp baradı. Sport hám háreketli oyınlar júklemesi sport shınıǵıwlarınıń bir qatar túrlerindegi (móljel alıw, alpinizm, boks, gúres, kórkem gimnastika ), oyın shınıǵıwları waqtındaǵı hám oyın shınıǵıwları orınlanǵan waqıttaǵı júklenisler áne sonday xarakterge iye boladı. Bir tegis metod penen, almasıw metodı yamasa aralıqlı metod menen atqarılatuǵın juwırıw shınıǵıwları shıdamlılıqtı rawajlandırıw ushın qolay, ortalıqlı qural esaplanadı. Juwırıwdı kólem boyınsha da, kúshlilik boyınsha da ańsatlıq penen normaǵa salıw múmkin, bul bolsa ǵárezsiz shınıǵıwlar ushın, ásirese zárúrli bolıp tabıladı; bunda kisi ózin- ózi qadaǵalaw etiwin de (ózin qanday sezim qılıp atırǵanlıǵı boyınsha, YU+Z boyınsha, juwırıw aralıǵına, waqtına qaray) ápiwayı hám nátiyjeli boladı. Juwırıwdıń ashıq hawada ótkerilgenligi onıń nátiyjeliligin asıradı hám de kisiniń shınıǵıwına járdem beredi. Adamdaǵı tayanısh-háreket apparatınıń jumısı buzılǵan hám kesellengen payıtlarda shıdamlılıqtı rawajlandırıw ushın salamatlandırıw maqsetinde juwırıw shınıǵıwları ótkeriw qıyınlasadı yamasa múmkin bolmay qaladı. Bunday hal kóbinese dize buwınları artroz dep atalatuǵın kesellikke shalınǵan úlken jaslı hám tompaq kisiler turmısında ushırasıp turadı. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwdıń gigiyenik tiykarları. Shańǵı, sırǵanaq, velosiped ushıw, eskek esiw shıdamlılıqtı rawajlantıratuǵın nátiyjeli qurallar esaplanadı. Olar, sonıń menen birge, tezlik, kúsh sapaların shınıǵıw etiwge da kómeklesedi. Shańǵı ushıw kisilerdi xar tamonlama shınıqtırıwda, ásirese zárúrli áhmiyet kásip etedi. Biraq bul qurallar ushın arnawlı shárt-sharayatlar bolıwı talap etiledi hám sonıń ushın da olar juwırıwǵa qaraǵanda kemrek dárejede qol keletuǵın qurallar bolıp tabıladı. Júriw juwırıwǵa qaraǵanda da qolaylaw, hámmege tuwri keletuǵın usıl bolıp tabıladı, biraq ol jaǵdayda jeterli dárejede nátiyjeligine erisiw (YU+Z ni hár minutta 140 -160 urıwģa jetkiziw) hám de onı uzaq múddet mine sonday halda ustap turıw qıyın esaplanadı. Tez júriwden kóre, aste juwırıw ańsatlaw bolıp tabıladı. (Bunda juwırıw hám júriw waqtındaǵı háreket tezligi da ese bolıwı hám de YU+Z da ese bolıwı kerek.) Tawlarǵa, tóbeliklerge qaray júriw-terenkur talay jaqsı nátiyje beredi. Bunda júklemege háreket tezligi esabına erisilmeydi, gravitaciya kúshin jeńip ótiw jolı menen júkleme ónim etiledi. Tóbelikke tiyisli aylanba jollar menen shıǵılǵan waqıtta qádemlerdiń bir norma daǵı tezligi arqalı talap etilgen kúshlilikka erisiw múmkin. Bunnan tısqarı, terrenkur shınıǵıwlarında biyiklikke kóteriliw waqtında kúsh-ǵayrat sarıplanıwı nátiyjesinde ayaq úshlerindegi muskullar kúshi hám kúshke tiyisli shıdamlılıq da shınıǵıw etiledi. Terrenkur tayansh-háreket apparatı daǵı kemshilikler sebepli yugura almaytuǵın adamlarǵa júdá qolaylı esaplanadı. Biraq, shınıǵıw etiletuǵın orında tiyisli ámeldegi bolǵan táǵdirdagina terrenkur shınıǵıwların orınlaw múmkin boladı. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwtirishning gigiyenik tiykarları. Óz tásirine kóre, terrenkurga jaqın turatuǵın júriw variantlarınan biri tekshelerden kóteriliw esaplanadı. Ayırım qallarda bul shınıǵıw metodı tańlaw quralı da esaplanadı. Mısalı, Noril'skda, polyus keshesi hám de sırtqı hawa temperaturası asa tómen bolǵan sharayatta úylerdiń pod'ezdlaridagi tekshelerde shınıǵıw qılıw ilajlarınan keń paydalanıladı. Júziw shıdamlılıqtı asırıwdıń nátiyjeli quralı esaplanadı. Júziw waqtında energiyanıń sarıplanıwı tek háreket nátiyjesindegine artıp barmastán, usınıń menen birge, taǵı suwda ıssılıq ajırasıwı joqarı bolıwı esabına da artıp baradı. Tayansh-háreket apparatı bir az ziyanlanǵan (tos-bel suyeklerinde, dize bo'g'imlarida, omırtqa tekshesinde kemshiligi bolǵan ) kisiler ushın júziw shınıǵıwdı shınıǵıw etetuǵın eń qolay birden-bir qural esaplanadı. Júziw tayansh-háreket apparatı daǵı tiykarǵı kesellikke emleytuǵın tásir kórsetedi. Júziw waqtında shınıǵıw nátiyjesi ayqın kózge taslanıp turadı, bunda dem alıw jollarıniń, sonday-aq, diafragmanıń muskulları bekkemlenedi, ókpediń kólemi kengayadi, dem alıw hám dem shıǵarıw quwatı artadı. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwtirishning gigiyenik tiykarları. Geypara mámleketlerde (GDR, Vengriya, Chexoslovakiya, AQSH, Frantsiyada ) juwırıw hám júziw barlıq jastaǵı insanlardıń fizikalıq shınıǵıw ushın eń ǵalabalıq quralǵa aylanıp qalǵan. SHunday maǵlıwmatlar bar, salamatlandırıw maqsetinde juwırıw hám júziw shınıǵıwlarınıń keń jolǵa qoyılǵanlıǵı sońǵı on jıl ishinde bul mámleketlerde áp-áneydey gigienik nátiyje bergen (olar basqa túrdegi emlew, profilaktika hám sanitariya qurallarına qaraǵanda da jaqsılaw nátiyje bergen), juwırıw hám júziw júrek-tamır keselliklerin tek kemeytiripgine qalmay, usınıń menen birge, bunday kesellikler menen awırıw hám hallarınıń talay azayıwına da múmkinshilik bergen. Túrli jastaǵı adamlarǵa júklemeler shınıǵıwlarınıń nátiyjesi hám de olardıń tayınlıq dárejesi sol adamlardıń mine sol júkleniwlerge kórsetken reakciyası menen belgilenedi. Mısalı, eger shınıǵıw waqtında olardıń YUQZ hám keyingi kórsetkishleri dawam etiw waqti tárepinen bir-birine teń bolsa, eger olardıń juwırıw tezlikleri túrlishe sonda da, júkleme nátiyjesi, shınıǵıwdıń olarǵa kórsetetuǵın tásiri bir-birine jaqın boladı. Bir kisi túrli shınıǵıwlardı (juwırıw, shańǵı, sırǵanaqta ushıw, eskek esiw, júriw shınıǵıwların ) atqarganida onıń YUQZ (energiya jumsaw quwatı ) hám shınıǵıw waqtı energiya jumsaw kólemi) birdey bolǵan waqıtta sol kisiniń aerobik funkciyası ushın shınıǵıwlanıw nátiyjesi de teń boladı. Dene tárbiyası sabaqlarında júklemelerdi normalastırıwdıń gigiyenik tiykarları. Energiya quwatı túrlishe bolǵan waqıtta energiya sarıplanıwı kóleminiń teń bolıwı túrlishe shınıǵıw nátiyjesi beriwi múmkin. Mısalı, biz jasları hám salamatlıǵı shama menen birdey bolǵan eki gruppa er adamlar ústinen baqlaw ótkerip kórdik. Gruppalardıń biri kúnine 15 mıń qádemshe barǵan bolsa, ekinshisi eki ret kem-7 mıń qádemge jaqın aralıq bastı; birinshi gruppa juwırıw menen shuǵıllanbadı, ekinshi gruppa urıs qatnasıwshısıları bolsa kúnine 10—15 minuttan júgirip turdi. Birinshi gruppanıń júriw waqtındaǵı energiya jumsaw kólemi ekinshi gruppanıń juwırıw waqtındaǵı energiya jumsaw kóleminden artıq bolıp shıqtı, biraq Kuper testi boyınsha aerobik quwat dárejesi ekinshi gruppada joqarı boldı. Eger adam birdey aralıqtı (mısalı, 3 kmdi) piyada júrip o'tsa yamasa túrli tezlik menen yugurnb o'tsa, onıń sarp etiw etken energiyası kólemi shama menen birdey boladı, lekin onıń shınıǵıw nátiyjesi bolsa túrlishe boladı. SHuning ushın aste, lekin uzaq waqıt piyada júriw jolı menen talay qısqa waqıt ishinde (teńdey energiya jumsaw kólemi menen) juwırıw waqtında qolǵa knritilgan shınıǵıw nátiyjesine erisip bolmaydı. Biraq, eger júklemediń kúshliligi jeterli dárejede joqarı bolsa (YUQZ minutına 110—150 soqqı urıw átirapında bolsa), ol halda kúshliliktiń optimal dárejesindegi júklemediń belgili bir shegarasında onı talay kem kúshlilik penen, lekin kóbirek waqıt sarıplaǵan halda oraw múmkin boladı. Bunda shınıǵıwdıń ekinshi variantı waqtında etilgen energiyanıń ulıwma kólemi shınıǵıwdıń birinshi variantında sarıp qılınģan energiya kóleminden bir az artıq bolmawı kerek. Júklemediń kólemi hám kúshliligi koefficientlerdiń túrli variantları 9 -kestede keltirilgen. Júriw hám basqa cikllı shınıǵıwlardı MKI dıń 20% ten tómen dárejede (YUQZ minutına 110 urıwdan kem bolǵan ) kúshlilik penen orınlanǵan waqıtta shıdamlılıq (aerobik funkciya ) dıń shınıǵıw nátiyjesi ámelde onsha úlken bolmaydı, lekin bunda úlken zorıǵıw menen orınlanǵan fizikalıq yamasa intellektual miynetten keyingi funkciyalardı qayta tiklew ushın zárúr bolǵan aktiv dem alıw nátiyjesine erisiledi. Muskullardıń ósiwi. Jas ótiwi menen miofibrillalar qalıńlasadı. Mısalı, bópelerde muskul diametri ortasha 7 mkm boladı hám 16 jasqa jetkende 28 mkm ģa jetedi. Muskul talshıqlardıń rawajlanıwı menen bir qatarda muskuldıń qosıwshı toqımalı karkası endomiziya hám perimiziyalar payda bolıp baslaydı hám 8-10 jasqa jetkende olardıń rawajlanıwı tawsıladı. Muskullardıń ózligine ósiwi 23-25 jasqa shekem dawam etedi. Olardıń ósiwi muskul hám shemirshekler shegarasında jaylasqan ósiw zonası esabına ámelge asadı. Ósiw zonasında yadrolardıń toplanıw procesi baqlanadı hám olardıń sanı 7 jasda azayıp baslaydı hám 15-18 jasda 3 ret azayadı. 15-16 jaslarda payda bolıw procesi tawsıladı. Postnatal ontogenez dáwirinde muskullar qosıwshı toqımalarınıń rawajlanıwı maydan birligine tuwrı keletuǵın kletkalar sanınıń azayıwı menen xarakterlenedi. Mısalı, 3-4 jasta maydan birligine tuwrı keletuǵın qosıwshı kletkalardıń sanı 25-30 ǵa tuwrı keledi (bópelerde 50-60 ). Mionnıń qalıńlıqtaǵı ósiwi miofibrillalar sanınıń ósiwine baylanıslı. Bunıń nátiyjesinde muskullar massası aldın asadı (15 jasqa shekem jılına 0,7- 0,8% ke), keyin bolsa júdá tez (15-17 jasda jılına 5-6% ke) asıp, 17-18 jasda muskullar massası úlkenlerdegi sıyaqlı dene salmaǵınıń 40% ti quraydı. Muskullardıń qan-tamırlar sisteması hám nerv innervatsiyasi 20 -25 jasqa shekem dawam etedi. Pútkil ósiw dawamında muskullar massası 37 ret, dene massası bolsa tek 21 ret asadı. Muskullar qısqarıwınıń kúshi balalarda jas ótiwi menen mionlardıń qalıńlıqqa ósiwine baylanıslı halda miofibrillalardıń ulıwma kese kesiminiń kóbeyiwi hám bólek (10%ke) jańa muskul talshıqlardıń payda bolıwı nátiyjesinde asadı. Ul hám qızlarda muskul kúshiniń kórsetkishleri ósiw hám rawajlanıw dáwirinde hár túrli boladı. Kishi mektep jasında (7-8 jas ) ul hám qızlarda kóplegen muskul gruppalarında muskul kúshiniń úlkenligi birdey boladı, keyin bolsa ósiw intensivligi ózgeredi. Qızlarda 10 -12 jasda muskul kúshi uwıllarǵa salıstırǵanda intensiv túrde asadı. Keyinirek muskul kúshi uwıllarda asadı, ásirese bul jaǵday jası tolıwǵa jetiw jasında ayqın kózge taslanadı. Muskul kúshiniń kóbeyiwi muskul talshıqları diametriniń ósiwi esabına ámelge asadı. Túrli muskullar ushın kúshdıń maksimal úlkenligi jasqa qaray ózgeredi. Mısalı, qol hám moyın muskullarınıń kúshi 20 -30 jaslarda, 16 jasda bolsa deneni búgiwshi muskullardıń kúshi joqarı tekshege kóteriledi. Jas ótiwi menen búgiwshi hám jazıwshı muskullar ortasındaǵı parıq asıp baradı. Jasqa qaray aldın qızıl muskul talshıqlarınıń úlesi asıp baradı. 8 jaslı balalarda 28%, 15 jasda 37% hám úlkenlerde 44% ga asadı. Postnatal dáwirde muskul toqımasınıń massası 37 ret, skelet massası bolsa 27 ret kópayadi. Hesh qanday toqıma bunsheli dárejede kóbeymeydi. Sol sebepli, balanıń ósiwi hám rawajlanıwda san tárepten muskul hám dene-muskul rawajlanıwı zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Bir minutta kórsetkish barmaq búgiwshi muskullardıń atqarǵan jumısı 7 jasda 290 kgm den 16 -18 jasda 1000 -1200 kgm ge shekem asadı. Tez háreket qılıw qábileti 14 jasda joqarı dárejege jetedi. Muskullar shıdamlılıǵınıń maksimum ósiwi 7-10 jasda baqlanadı. Muskullar qısqarıwınıń energiya dáregi bolıp hár bir jasda kreatininfosfat, anaerob glikoliz, uglevodlarning anaerob oksidleniwi, kemrek jaǵdaylarda bolsa may kislotaları hám aminokislotalar esaplanadı. Muskullar rawajlanıwı hám organizm jaǵdayınıń bir pútkilligi. San hám funksional sapalar, yaǵnıy muskul toqımasınıń qábileti belgili dárejede somatofizik procesiniń sapa hám optimallıq dárejesin xarakterleydi, hám de muskul apparatınıń ósiwi hám differensiallaw processinde koordinatsiyalaytuǵın wazıypanı atqarıp, pútkil organizm sistemaları (júrek-qan tamırlar, dem alıw, vegetativ nerv sisteması, metabolizm hám energiya menen támiyinlew sisteması ) dıń turmıs iskerligin támiyinlewde zárúrli rol oynaydı. Muskullar háreket aktivligi oraylıq nerv sisteması hám basqa somatik organlar iskerliginiń orınlanıwında zárúrli áhmiyet kásip etedi. Muskullar rawajlanıwı hám háreket kónlikpeleriniń tezligi. Balalarda aldın jelke hám bilek úlken muskulları, keyinirek bolsa qol pánjeleri muskulları rawajlanadı. 6 -7 jasda bala zatlardı toqıw hám soǵıw sıyaqlı islerdi atqaradı. Bul jaslardaǵı balalardı jazıw jumısların orınlawǵa da úyretiw múmkin. Lekin, jazıw shınıǵıwların úyretiw qısqa waqıtlı bolıwı zárúr, sebebi ele qol pánjesiniń muskulları joqarı dárejede jetilistiriwmegen boladı. 8-9 jastan baslap shemirshekler bekkemlenedi hám muskullar rawajlanıwınıń kusheytiwi hám de muskullar kóleminiń asıwı baqlanadı. Jası tolıw jasına kelip, tekǵana qol, bálki bel, jelke qamarı hám ayaqlar muskulları da ósedi. 14-16 jaslı ul balalarda muskullardıń ulıwma massası hám muskullar kúshi eki ret asadı. 15 jastan keyin mayda muskullar intensiv rawajlanadı hám mayda muskullar jumıstıń anıqlıǵı hám koordinatsiyası jetiliskenashadi. Joqarıdaģılardı esapqa alıp, fizikalıq júkleme saldamlı tárzde normalanǵan bolıwı zárúr. Balalarda joqarı háreket aktivligin orınlawǵa mólsherlengen háreket etiwge o'yg'otish hám hulq-atvorida stereotiplerdi payda etdiriw, organizmdiń sog'ligini qayta tiklewde zárúrli wazıypanı atqaradı. Gidrodinamometr járdeminde atqarılatuǵın bulshıq etlerge berilgen kernewdi (maksimal dárejediń 50%) ustap turıw dawam etiw waqti (t, c) yamasa denediń sport jaǵdaylarında ustap turıw waqtı menen olshenedi. Ayırım payıtlardagina onıń ólshemine kóre (kg) saatlıq kernewdi ustap turıw waqtı (s) ónim etken kórsetkishten “statikalıq jumıs orınlaw qábileti”dan paydalanıladı. Bilek-tirsektiń bukuvchi bulshıq etleriniń statikalıq shıdamlılıǵın jasqa tiyisli dinamikasında jınıslıq ayırmashılıqlar derlik uchramaydi. Mektepge shekem jas daǵı balalarda ol onsha úlken emes hám pubertat aldı dáwirinde júdá tez rawajlanadı (qız balalarda 7 - 10 jasqa shekem, ul balalarda 12 jasqa shekem). Qız balalarda da tap ul balalar daǵı sıyaqlı bileklerdi búgiwshi bulshıq etleriniń statikalıq shıdamlılıǵı tiykarlanıp tek pubertat dáwirde artadı (qız balalarda 7 den 10 jasqa shekem, ul balalarda 12-jasqa shekem). Jınıslıq jetiliwiniń keshiw dáwirinde (qızlarda 12, ul balalarda 13-14 jas ) bul kórsetkish waqtınsha paseyedi, 15-16 jasda geyde bolsa maksimal dárejege jetedi. Pubertatoldi dáwirinde tap sonday tempda hám azmaz ósiw menen barlıq gruppa bulshıq etleriniń statikalıq shıdamlılıǵı rawajlanadı. Hárekettiń bul sapasınıń rawajlanıwda jınıslıq ayırmashılıqlar sonnan ibarat boladıki, ul balalar qız balalarǵa salıstırǵanda ósiw tempi, gewdeni búgiwshi, qol hám ayaqlardı búgiwshi hám jazıwshı bulshıq etleriniń statikalıq shıdamlılıǵın maksimal dárejesi boyınsha ústin boladı, biraq, qız balalar gewdeni jazıwshı bulshıq etlerin statikalıq shıdamlılıǵın rawajlanıwı boyınsha ul balalardan qalıwmaydı. Dinamikalıq jumıslarǵa shıdamlılıq Onıń tezligine baylanıslı halda ulıwma (aerob) hám tezleniwshi (anaerob) shıdamlılıqlarǵa parıq etedi. Hár eki shıdamlılıqlar da háreket testleri kórsetkishleri menen belgilengen waqıtta basıp ótiletuǵın eń úlken aralıq yamasa belgilengen aralıqtaǵı eń jaqsı nátiyje yamasa energiya menen támiyinleytuǵın 95 derekler parametrleri menen ólshenedi (kisloroddıń maksimal ózlestiriliwi hám basqa ulıwma shıdamlılıqta maksimal kislorod qarızdarlıǵı hám basqa tezleniwinde). Ul balalardıń jınıslıq yetilishining tez jıllarında tezleniwshi shıdamlılıqtıń jasqa tiyisli rawajlanıwınıń tómenlew tempi kúshli kórinetuǵın boladı, keyingi jılları bolsa ol stabil túrde tezlesedi. Tezleniwshi shıdamlılıqtıń háreket testleri kórsetkishleriniń jasqa tiyisli dinamikası maksimal kislorod qarızdarlıǵı hám dene massası dinamikası menen ajıralmas korrelyasiyalanadi. Maksimal kislorod qarızdarlıǵınıń tolıq ólshemi menen bahalanatuǵın anaerob mexanizmleriniń kólemi az-azdan artadı hám óspirimlik dáwirinde bolsa júdá tez artadı. Ulıwma shıdamlılıqtıń háreketleniw testleri, mısalı, júriw menen almasinadigan juwırıw tezlesiwi shıdamlılıqtıń testlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw talay jas balalar orınlawları ushın da qolaylı esaplanadı. 4 jastan baslap ulıwma shıdamlılıq júdá tez rawajlanadı, onıń artıwınıń joqarı tempi qız balalarda 9 jasqa shekem hám ul balalarda 11 jasqa shekem saqlanıp turadı. Jınıslıq yetilish dáwirdiń 2-3 jılı dawamında ósiw tempiniń azmaz tómenlewi hám taǵı artpaqtası baqlanadı. Balalıq jıllarında kislorod tutınıwınıń tolıq ólshemi menen bahalanatuǵın aerobli ónimlilik júdá aste orta baradı. Qız balalarda 8 jastan 14 jasqa shekem ósiw tezligi artadı (hár jılı 150-200 ml), keyininen bolsa kislorod ózlestiriw dárejesi azmaz pasayadi yamasa erisilgen dárejede stabillashadi. Ul balalarda kislorodtı maksimal tutınıw qılıw dárejesi hám tempi boyınsha ústinlik anıq kórinetuǵın boladı Fizikalıq sapalardan biri bolǵan operativlik-hárekettiń atqarılıw waqtı menen ańlatılıp, ol joqarı tezlikte atqarılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlar atqarıw etilgende rawajlanadı. Mısalı, siklik xarakterli dinamikalıq islerdi orınlaw daǵı qısqa aralıqlar : 100-200 m.ga juwırıw, 25-50 m.ga júziw, 200 m.ga velosiped báygesi sıyaqlı shınıǵıwlar, tezlik hám kúsh menen atqarılatuǵın ılaqtırıw, uzınlıqqa hám biyiklikke sekrew, boks, semserbozlik, sport oyınları sıyaqlı sport túrleri menen shuǵıllanıw operativlik sapasın rawajlantıradı. Hárekettiń orınlaw tezligi fiziologikalıq noqatyi názerden, tiykarlanıp, tómendegi faktorlarǵa baylanıslı boladı : 1. Háreket aǵzasınıń qozģalıwshańlıģı, yaǵnıy, latent (jasırın reaksiya ) dáwirine; 2. Bulshıq etlerdiń qısqarıwı hám eljirew waqtına ; 3. Arnawlı bir háreketde qatnasatuǵın nerv bulshıq et toqımasınıń labilligig (funksional jıldamlıǵına ). Toqımalardıń qózģalıwshańlıģı olardıń reobazasi hám xronaksiyasi menen ólshenedi. Sportshınıń háreket tezligin bahalawda bul kórsetkishler zárúrli áhmiyetke iye. Biraq tezlik sapasın anıqlawda házirgi payda, tiykarlanıp, reaksiya waqtın anıqlaw keń tarqalǵan. Onıń ushın arnawlı ásbaplar (mısalı,miorefleksometr, IPR) qollanıladı. Operativliktiń rawajlanıwı, ásirese, sprinterlar hám tezlik-kúsh penen atqarılatuǵın shınıǵıwlardı atqarıw etiwshi sportshılar ushın zárúrli áhmiyetke iye. Mısalı, qısqa aralıqqa juwırıwda sportshı hár bir sekund 10 m. átirapında aralıqtı basıp ótiwi kerek. Házirgi dálillerge kóre, sprinter 100 m. aralıqtı 9.8 sekundta ótiwge erisedi. Bunday tezlikti ámelge asırıwda sportshı háreket reaksiyasınıń latent dáwiri zárúrli rol oynaydı, sebebi sportshı startdan qanshellilik tez otilib shıqsa, háreketti qanshellilik tez baslasa, aralıqtı sonshalıq tez basıp ótedi. Siklik xarakterli dinamikalıq islerdi joqarı tezlik menen orınlanıwında antogonist bulshıq etlerdiń nerv oraylarında qozǵalıw hám tormozlanıw processleriniń ornı almaslaw tezligi de zárúr áhmiyetke iye. Mısalı, ayaqlardı búgiwshi hám jazıwshı bulshıq etlerdiń izbe-iz joqarı tezlik penen islewi, islep atirǵan bulshıq etlerdiń jumısın oraydaǵı nerv processleriniń (qozǵalıw hám tormozlanıw) orın almaslaw waqtı menen belgilenedi. Bul process qanshellilik tez ótse, bulshıq etlerdiń qısqarıw hám eljirew waqtı sonshalıq qısqa boladı, háreket tezligi sonshalıq joqarı boladı. Hárekettiń joqarı tezlik menen orınlanıwında nerv-bulshıq et háreket birlikleriniń túri, háreketti koordinatsiya etiwi, bulshıq etlerde energiyanıń ónim bolıw tezligi sıyaqlı faktorlar da belgili rol oynaydı. Háreket koordinatsiyasınıń háreket tezligi ushın áhmiyeti haqqında sonı sonı da aytıw kerek, bulshıq et talshıqları hám bulshıq et gruppaları ortasındaǵı funksional baylanısıwlar, olardıń kelisip islewiniń joqarı dárejede rawajlanıwlasıwı háreket tezliginiń talay joqarı bolıwın támiyinleydi. Ekenin aytıw kerek, qısqa aralıqqa juwırıw, júziw sıyaqlı shınıǵıwlar anaerob sharayatta atqarıladı. Bunday shınıǵıwlardı orınlaw ushın zárúr bolǵan energiya tiykarlanıp AUF hám Krf (adenozinuchfosfat hám kreatinfosfat) dıń bólekleniwi esabına alınadı. Onıń ushın bul elementlardıń muǵdarı qansha kóp bolsa jumıstıń quwatı sonshalıq joqarı boladı. Bulshıq et iskerliginiń izometrik sharayatları degende, bulshıq et uzınlıǵı ózgermeytuǵınnan turıp, onıń kúshi júzege shıǵıwı túsiniledi. “Izometrik” sózi “uzınlıǵı turaqlı” bolıp esaplanadı. Bulshıq et kúshin rawajlandırıwdıń izometrik usılı, yaǵnıy izometrik shınıǵıwlardı qollanıwı sportda bulshıq et kúshin rawajlandırıw boyınsha keń ǵalabalıq tús alıwı menen birge, hátte, jaralangandan keyin klinika da normal funksiyanı qayta tiklewde de kúshli qural retinde qollanıladı. Bulshıq ettiń izometrik rejim degi jumısında hárekettiń tek qollanılıp shınıǵıwqa tiyisli baǵdarı boyınsha kúsh artıwı baqlanadı. Bul rejimde shınıǵıw qılıw arqalı erisilgen kúsh dinamikalıq tústegi ishda derlik bilinbeydi. Izometrik shınıǵıwlar menen shuǵıllanıwdıń abzallıǵı sonda, ayırım bulshıq et gruppalarına kúshli jergilikli tásir beriw múmkinshiligi payda boladı ; jergilikli statikalıq kernewlerde sport texnikası tiykarǵı elementleriniń kinestetik sezimleri eń kóp júzege shıǵadı, bul hal quwattıń sapaların asırıw menen bir qatarda, onıń ayırım kórsetkishlerin rawajlandırdı (v.v.Kuznesov, 1970). Statikalıq shınıǵıwlardı orınlawda shınıǵıw aldından tereń dem alıw hám shınıǵıw waqtında nápesti bir neshe sekund ustaw, shınıǵıwdıń tawısıw bóleginde áste dem shıǵarıw sıyaqlı shınıǵıwlar nápestiń eń jaqsı texnikası boladı. Izometrik shınıǵıwlardı qóllawda Xattinger (1966) maksimal kúshiniń 50- 40% ni optimal bolıwın anıqlaǵan. Maksimal kúshdıń 20-30 % i bolsa, kúshti ulıwma ózgertirmeydi. Ádetdegi salmaqlar (mısalı shtanga) menen dinamikalıq rejimdegi shınıǵıwlardı orınlawda pútkil háreket dawamında qarsılıq turaqlı túrde boladı. Kúshti rawajlandırıw boyınsha ádetdegi dinamikalıq islerdiń hár túrli usılları bulshıq ettiń aǵzasına hár tárepleme tásir kórsetedi, kúsh sapaları hám texnikalıq ustalıqtıń tiykarǵı elementlerin birgelikte rawajlanıwlastıradı. Bulshıq etlerdiń jeńiletuǵın hám qaptal beretuǵın rejimlaridagi jumıslarınıń bir-birine qosılıwı talay úlken amplitudali háreketlerdi orınlaw imkaniyatın beredi, bul kúsh sapalarınıń júzege shıǵıwı hám rawajlanıwı ushın unamlı faktor boladı. Sonday etip, háreket tezligi, tezlik, kúsh menen atqarılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlar quwatı, háreket aǵzasınıń funksional morfologiyalıq hám bioximiyalıq haqqındayatlari menen belgilenedi. Joqarı quwatda atqarılatuǵın fizikalıq shınıǵıwlar menen úzliksiz shuǵıllanǵanda bul ayrıqshalıqlar rawajlanıwlasadı hám háreket tezliginiń artıwına sebep boladı. Juwmaq.
Paydalanilǵan ádebiyatlar 1. Daminov I. A. Sportıvnaya deyatel'nost' - kak faktor vliyaniya na Lichnost' dzyudoistov / I. A. Daminov // Bilimlendiriw tarawı daǵı akademikalıq izertlewler pánler. 2-bet, 4-san, 2021 jıl-bet. 1322-1329 jıllar. 2. Daminov, I. (2021). Sovershenstvovanie texniko-takticheskoy i psixologicheskoy podgotovki yunix dzyudoistov. Obshestvo i innovationssii, 2 (11/S), 175-180. 3. Xatkerev, A. M. hám Daminov, I. A. (2021). Fizikalıq tayarlıqtı jaqsılaw Individual programmalardı ótkeriw arqalı studentler. Turk jurnalı Kompyuter hám matematika tálimi (TURCOMAT), 12 (11), 7054-7055. 4. Qosbaxtiyev I. A., Ismagilov D. K., Daminov I. A. Osobennosti razvitiya. visshey fizkul'turnoy shkoli na sovremennom etape / I. A. Qoshbaxtiyev, D. K.Ismagilov, I. A. Daminov,- 2015. No 3 (83) S. 874. 5. Qosbaxtiyev I. A., Ismagilov D. K., Daminov I. A. vozmojnosti. realizatsii kompensatornix mexanizmov v sisteme uchebnoy deyatel'nosti studentov / I. A. Qoshbaxtiyev, D. K. Ismagilov, I. A.Qazan,- 2 fevral 2022 jıl / bet 3 2-san www. ashıq pán. uz 936 6. Qosbaxtiyev, I. A. Rezul'tati issledovaniy osobennostey. formirovaniya sisteması uchebnoy deyatel'nosti al studentov / I. A. Qoshbaxtiyev, D. K. Ismagilov. 870-873. 7. Salimov, Al. (2019). Ilimiy pedagogika tiykarlawshisiniń pedagogikalıq ideyaları Yan Amos Komenskiy. Namangan mámleket universitetiniń ilimiy informaciyanaması, 1 (2), 368-372. 8. Salimov, Al. Sh. (2019). Osobennosti organizatsii raznix vidov zanyatiy po fizicheskoy kul'ture dlya starshego doshkol'nogo vozrasta. Sorawlar pedagogikaliki, (4-1), 130 -133. 9. Abduraimov, Sh. 2021. Aktivizatsiya partnerskogo vzaimodeystviya sem'i i shkoli v vospitanii detey mladshego shkol'nogo vozrasta. Obshestvo i innovatsiyalar. 2, 10/S (2021 jıl dekabr), 328-334. Yüklə 41,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|