Organopatologiya qon yaratuvchi va limfoid sistema kasalliklari

reaksiyasi yuzaga chiqishi uchunjuda kam miqdor gormon kerak bo’ladi, xolos.Qanday bo’lmasin biron xildagi patogen omillar ta'siri ostida ichki sekresiya bezlarida giperfunksiya (bez funksiyasining kuchayishi), gipofunksiya (funksiyaning susayishi) yoki funksiya izdan chiqishi - disfunksiya hodisasi yuz berishi mumkin. Endokrin bezlar funksional holatida ro’y beradigan ana shunday o’zgarishlar organizmda ma'lum bir kasallik paydo bo’lishiga olib keladi.Endokrin o’zgarishlar odam patologiyasida katta rol o’ynaydi. Ular ichki sekresiya bezlarining birlamchi tartibda zararlanishiga bog`liq bo’lishi yoki endokrin sistemadan tashqarida paydo bo’lgan o’smalar vaqtida yuzaga kelishi mumkin. Endokrin o’zgarishlar, ya'ni endokrinopatiya hodisalari o’smalarga bog`liq bo’lgan hollarda ularni paraneoplastik sindrom deb hisoblanadi. Endokrin bezlar yakka holda yoqi, masalan, endokrin o’smalar ko’p bo’lgan mahalda ko’rilganidek bir nechtasi baravar zararlanishi mumkin. Lekin aksari endokrin bezlardan birortasi zararlanishi ko’proq uchraydi.
Gipofiz
Gipofiz (sinonimi: miya ortig`i) - normada og`irligi 0,5 g gacha boradigan, turk egarining gipofiz chuqurchasida joylashgan dukkaksimon tuzilma bo’lib, oldingi bo’lagi (adenopofiz) va orqa bo’lagi (neyrogipofiz) tafovut qilinadi. Oldingi bo’lagi Ratke cho’ntagining do’mpayib chiqish yo’li bilan ektodermadan, orqa bo’lagi bosh miyaning III qorincha bo’shlig`i damidagi neyroglial voronkasimon do’mpaymasidan kelib chiqadi. Gipofiz uyqu arteriyasi, shuningdek katta miya arterial doirasidan chiqib keladigan qon tomirlar hisobiga qon bilan ta'minlanadi.

Gipofizning orqa bo’lagi nerv tolalari vositasida gipotalamus bilan mahkam bog`langan va gipotalamusning terminal nerv hujayralari hamda gliyaga o’xshab ketadigan pituisidlardan tuzilgan. Gipofizning shu bo’lagidan chiqadigan gormonlar - oksitosin va antidiuretik gormon gipotalamusda sintezlanadi va nerv tolalari bo’ylab gipofizga o’tadi, shu munosabat bilan gipofiz va gipotalamus yagona gipotalamo-gipofizar sistemani tashkil etadi.

Gipofizning oldingi bo’lagidagi sekretor hujayralar mayda, poligonal shaklda bo’ladi va sitoplazmatik donalarining tabiati hamda sifatiga bo’yalganda - qanday reaksiya ko’rsatishiga qarab, an'anaviy ravishda asidofillar, bazofillar va xromofoblarga bo’linadi. Elektron mikroskopiya va tekshirishning immunositoqimyoviy usullari paydo bo’lishi bilan sekretor hujayralar va ular funksional faollligini aniq belgilash mumkin bo’lib qoldi, buning natijasida turli gormonlar ishlab chiqaradigan besh xil hujayralarni ajratish mumkin bo’ldi, bu hujayralar quyidagilardir: 1) adrenokortikotrop hujayralar, 2) qalqonsimon bezni jonlantiruvchi gormonlarni ishlab chiqaradigan tireotrop hujayralar, 3) folliqo’linlarni jonlantiruvchi gormonlarni, lyuteinlashtiruvchi gormonni ishlab chiqaradigan gonadotrop hujayralar, 4) laktotrop (prolaktin) hujayralar, 5) somatotrop (o’sish hujayralarini ishlab chiqaradigan) hujayralar. Bundan tashqari gipofizda xromofoblar uchraydi, bularda ham sekretor granulalar bo’ladi. Faol sekretor jarayon hozir aytib o’tilgan hujayralardagi granulalarning kamayib borishi bilan birga davom etadi. hozirgi kunda gipofizar gormonlarning ishlanib chiqishi gipotalamus tomonidan uning rilizing-omillari yordamida idora etilishi aniqlangan.Gipofizda ro’y beradigan patologik jarayonlar xilma-xildir. Ular keyinchalik fibroz to’qima paydo bo’lishiga olib boradigan nospesifik va spesifik yallig`lanish jarayonlari, emboliyalar, ishemiyalar tufayli boshlangan nekroz o’chohujayralari, shuningdek har xil o’smalardan iborat bo’lishi mumkin. Patologik jarayonning tabiatiga qarab gipofiz funksiyasi kuchayishi (giperfunksiya boshlanishi) yoki susayib qolishi (gipofunksiya) bo’lishi mumkin. Gipofiz giperfunksiyasi ko’pincha xavfsiz o’smalar (adenomalar) yuzaga kelishiga bog`liq bo’lsa,

gipofunksiyasi sklerotik atrofiya, sil, zaxm jarayoni boshlanishi, infarkt yuzaga kelishi va organning chandiqlanib qolishiga bog`liq bo’lishi mumkin va hokazo.

GIPOFIZ GIPERFUNKSIYASI
Gipofiz adenomalari
Gipofiz giperfunksiyasining eng ko’p uchraydigan sababi, yuqorida aytib o’tilganidek gipofiz adenomalaridir, bular gipofizar gormonlar ishlanib chiqishini kuchaytirish xossasiga ega bo’ladi. Adenomalarning uch xili tafovut etiladi: birinchi xili, prolaktin ishlab chiqaruvchi laktotrop hujayralardan; ikkinchi xili o’sish gormoni ishlab chiqaruvchi somatotrop hujayralardan; uchinchi xili adrenokortikotrop gormon ishlab chiqaruvchi kortikotrop hujayralardan tuzilgan bo’ladi. Boshqa turdagi gipofizar hujayralar ya'ni folliqo’linlarni jonlantiruvchi, lyuteinlashtiruvchi va tireotrop gormonlarni ishlab chiqaradigan gipofizar hujayralardan iborat adenomalar kam uchraydi. Adenomalarning hammasi monoklonal bo’ladi va faqat bitta gormon ishlab chiqaradi. Ikki xil hujayralardan tuzilgan yoki bir xilda bo’lsa ham ikki xil gormon ishlab chiqaradigan hujayralardan tashkil topgan adenomalar juda kamdan-kam uchraydi.Gormon ishlab turadigan adenomalar kattaligi jihatidan har xil bo’ladi, juda kichiklari - mikroadenomalar (diametri 10 mm dan kichik) ham, 5 sm ga boradigan va undan ko’ra kattaroq bo’ladigan yirik adenomalar ham uchrab turadi. Bu o’smalarning ko’pchiligi kapsulalarga o’ralgan bo’ladi, lekin yirik o’smalar turk

egariga ham tarqalib, ponasimon suyakni yemirib borishi va ko’ruv nervlari chatishmasini bosib qo’yishi mumkin. Adenoma ponasimon bo’sh sinus tomoniga ham o’sib borib, sinus ichiga o’tishi ham mumkin. Bundayhollarda shu "invaziv" adenomani yanglishib, invaziv rak deb o’ylash mumkin. Gipofiz mikroadenomalari yirik o’smalardan ko’ra ko’proq uchraydi va 25 foiz hollarda faqat autopsiya mahalida topilishi mumkin. Ularni, ayniqsa kapsulasi bo’lmaganda giperplaziya o’chog`idan ajratish qiyin bo’ladi.Makroskopik jihatdan olganda, yirik adenomalar odatda yumshoq bo’lib, kesib ko’rilganida qizg`ish-qo’ng`ir rangi bilan ajralib turadi. Unda nekroz o’chohujayralari bo’lishi mumkin (chunki adenoma gipofizni qon bilan ta'minlovchi tomirlarni bosib qo’yadi). Qon quyilib qolgan joylar ham uchraydi (gipofiz apopleksiyasi). Gipofizning intakt to’qimasi o’sma bilan bosilib, atrofiyaga uchraydi. Mikroskop bilan tekshirib ko’rilganida, adenoma monomorf epitelial hujayralardan iborat bo’lib chiqadi. Bu hujayralar uyalar yoki tortmalar ko’rinishida joylashgan bo’lib, ba'zan bezsimon yoki papillyar tuzilmalarni hosil qiladi. o`z tuzilishiga ko’ra gipofizning epitelial hujayralariga o’xshab ketadi. Adenoma hujayralari dumaloq, tuxumsimon yoki ko’pburchakli shaklda bo’lishi bilan ajralib turadi, ularning sitoplazmasi yaxshi ifodalangan bo’lib, granulalari bor. Yadrosi kichikroq, qning markazida yoki markazidan chetda turadi. Kamdan-kam hollarda hujayralar shakli va kattaligi jihatidan har xil, yadrolari polimorf bo’ladi. Bundayhollarda adenomani

karsinoma bilan adashtirish oson. Biroq, xatoga yo’l qo’ymaslik uchungipofiz raki metastazlarining borligi topilgan mahaldagina bunga gipofiz raki deb diagnoz qo’yish kerakLaktotrop hujayralardan tashkil topgan adenoma (prolaktinoma) ko’pincha mikroadenoma tariqasida ko’zga tashlanadi, goho birmuncha kattaroq bo’ladi. Submikroskopik usullar bilan tekshirib ko’rilganida hujayralarda elektron zich granulalar ko’rinishida bo’ladigan asidofil granulalar topiladi. Bu granulalarning puchayib qolgani (degranulyasiyaga uchragani) sekretor faolligi ancha kuchli bo’lganidan dalolat beradi. Ba'zi prolaktinomalar prolaktinni juda ko’p ishlab chiqaradi.Somatotrop hujayralardan tashkil topgan adenomalar har xil kattalikda bo’lishi mumkin. Ularning sitoplazmasida zichligi va katta-kichikligi har xil granulalar ko’zga tashlanadi. Zich granulali hujayralar asidofillarga to’g`ri keladi va ularda bir talay somatotrop o’sish gormoni bo’ladi. Siyrak sochilgan granulali hujayralar xromofoblarga o’xshab ketadi va o’sish gormoniga immunositoqimyoviy reaksiya qo’yilganida natijasi sust bo’lib chiqadi.Kortikotrop adenoma 75-80 foiz hollarda mikroadenomadan iborat bo’lib, bazofillarga mansub hujayralardan tashkil topadi. Immunositoqimyoviy reaksiyalar yordami bilan tekshirib ko’rilganida ularda inert adrenokortikotrop gormon topiladi. Sababi shuki, o’sma AKTGga xos antigen xususiyatlariga ega bo’lgan faolmas moddalar ishlab chiqaradi. o`smaqatoriga kirmaydigan kortikotrop hujayralar odatda gialinozga uchraydi. Gipofiz adenomasining klinik o’tishi ikki omilga: o’smaning katta- kichikligi va gormon ishlab chiqarish faolligiga chambarchas bog`liq bu omillar ba'zan birga qo’shilgan bo’lishi mumkin. o`smakatta bo’lgan mahallardagina uning og`irligi ta'sir o’tkaza oladi. Bundako’rish funksiyasi va gipofiz intakt qismining endokrin funksiyasi izdan chiqadi. Bosh miya nervlari falajga uchrashi mumkin, ayniqsa ko’zni haraqatlantiruvchi nervlar zararlanib, diplopiya va ptoz, bitemporal gemianopsiya (ko’ruv maydonining o’zgarishi) boshlanishi mumkin. o`smadan tashqaridagi adenositlar atrofiyaga uchrashi yoki yemirilib ketishi natijasida gipofiz funksiyasi susayadi. Mikroadenomalar mahalida kasallikning klinikasi gipofiz

giperfunksiyasini, ya'ni trop gormonlar gipersekresiyasini aks ettiradi. Chunonchi, somatotrop adenositlardan iborat adenomada gigantizm yoki akromegaliya kuzatiladi.Gigantizm odam organizmi hali o’sib boradigan davrda aksari pubertat va prepubertat davrlarida boshlanadi. Bundagavda va qo’l-oyohujayralar haddan tashqari o’sib, mazkur jinsdagi

odamning yoshiga to’g`ri keladigan normalardan tashqariga chiqib ketadi, shuningdek suyak skeletida nomutanosiblik yuzaga keladi. Ichki organlar ham kattalashib, aritmiya, nerv-musqo’llarga doir o’zgarishlar boshlanadi. Kasallarda qandsiz diabet paydo bo’lib, fahm-farosat kamayib boradi.Akromegaliya aksari o’rta yashar odamlarda ko’riladi. Ortiqcha miqdorda ishlanib chiqadigan somatotrop gormon to’qimalar, asosan mezenximadan paydo bo’ladigan to’qimalar, biriktiruvchi, tog`ay, suyak to’qimasi, ichki organlar stromasi va parenximasi to’qimalari o’sib ketishiga yo’l ochadi. Bundayuz bichimi o’zgarib, odamning qulohujayralari, qo’l- panjalari kattalashib ketadi. Kalla, qosh usti va yanoq ravohujayralari, ensa, chakka do’mbohujayralari, pastki jag` ham kattalashadi. Umurtqa pog`onasining ko’krak bo’limida kifoz yoki bel bo’limida lordoz yuzaga keladi. Bundan tashqari kasallarda glyukozani o’zlashtirish izdan chiqib, qandli diabet, erkaklarda ginekomastiya, osteoporoz, gipertenziya boshlanadi.

Bundayo’zgarishlar gipotalamus o’smalari, medullyar rak va qalqonsimon bez karsinoidi, Langergans orolchalari o’smalarida ham yuzaga kelishini ta'kidlab o’tish kerak chunki bularda somatotrop gormon ishlanib chiqishini kuchaytiruvchi rilizing-omillar gipersekresiyasi ro’y beradi.Mikroskopik jihatdan olganda akromegaliyada suyak to’qimasining zo’r berib qayta tuzilib, osteonlar sonining keskin ko’paygani, bo’g`im tog`aylarida proliferativ va distrofik jarayonlar boshlangani kuzatiladi.Gipofizar Qo`shing kasalligi kortikotrop adenoma paydo bo’lishiga aloqador bo’lib, ikkala jinsdagi kishilarda ham uchraydi, ko’proq 20-40 yashar ayollarda ko’riladi. Yuz, bo’yin, gavda yarmi ustki terisining ostida yog` kletchatkasi to’planib borib, odamni nomutanosib ravishda yog` bosishi bilan ta'riflanadi. Kishining yuzi dumaloq holga kelib, terisi quruq, atrofiyaga uchragan bo’ladi. Ko’kragi, qorni, soni, dumbalarining terisi cho’zilib, qizil yo’llar (striyalar) paydo bo’ladi. Girsutizm, gipertenziya, ruhiy o’zgarishlar ham ko’riladi. Endokrinopatiyalar gipotalamus disfunksiyasiga, meningiomalar, metastazlar, gliomalar va kraniofaringiomalar boshlanganiga bog`liq bo’lishi mumkinligini aytib o’tish kerak

GIPOFIZ GIPOFUNKSIYASI
Adenogipofiz gormonlari uch holda tanqis bo’lib qoladi: 1) gipofiz zararlanib, sekretor hujayralari yemirilib ketganida; 2) gipofiz oyoqchalari zararlanib, rilizing-omillarning gipotalamusdan gipofizga o’tishi to’xtab qolganida; 3) gipotalamusning o’zi zararlanib, adenogipofiz faoliyatini idora etuvchi rilizing-omillar hosil bo’lishi susayganida. So’nggi ikkita omil ingibitorlar bo’lmasligi tufayli giperprolaktinemiyaga sabab bo’ladi. Adenogipofizning o’zi zararlanganligida ikkita yoki uchta gormon tanqisligi ro’y beradi. Aksari o’sish gormoni, adrenokortikotrop gormon va gonadotropin sekresiyasi susayadi. Biroq, qanday bo’lmasin faqat bitta gormonning o’zi, masalan, o’sish gormoni tanqis bo’lib qolgan hollar ham uchrashi mumkin, o’z tuzilishiga ko’ra ameloblastomaga o’xshab ketadigan kraniofaringiomada, glioma va meningiomada shunday hodisa kuzatiladi.o`sish gormonining yakka o’zi yetishmaydigan, tanqis bo’lib qolgan mahallarda quyidagilar kuzatiladi: 1) gipofizar pakanalik bundatana tuzilishi mutanosib bo’ladi-yu, lekin bolalarga xos yetilmagan tarzini saqlab qoladi, bo’y juda pakana bo’ladi; 2) jinsiy organlar va ikkilamchi jinsiy belgilarning yetilmay qolishi; 3) arterial gipotenziya, bradikardiya bo’lishi. Multigormonal yetishmovchiliq odatda gipofizning o’zi destruksiyaga uchragan mahallarda yuzaga keladi, bundayhol sarkoidozda, gipofizda sil, yiringli yallig`lanish bo’lganida, jarrohlik muolijalari qilinganida, gipofizning nurdan zararlanganida kuzatiladi. Gipofizar yetishmovchilik ko’pincha funksiyasi yo’q (gormon chiqarmaydigan) adenomalar, Shixen sindromi va puch turk egari sindromi mahallarida uchraydi funksiyasi yo’q (gormon chiqarmaydigan) adenomalar barcha gipofiz adenomalarining 10-30 foizini tashkil etadi va ayniqsa gipofizning intakt qismi ham atrofiyaga uchragan mahallarda gipofizar yetishmovchilikka hammadan ko’ra ko’proq sabab bo’ladi. hozir bu xildagi gipofiz adenomalarining sitologik jihatdan farq qiladigan ikki xili tasvirlangan. Birinchi xilida, adenoma sekretor granulalardan butunlay mahrum xromofob hujayralardan iborat bo’ladi. Mana shunday adenomalar proliferasiyalanib turadigan, tabaqalashmagan prekursorlardan tuzilgan bo’lib, adenomaning sekret ishlab chiqaruvchi qismidan sitoplazmasida granulalar butunlay yo’qolib ketgan hujayralar bilan cheklanib turadi deb hisoblanadi. Funksiyasi yo’q (gormon chiqarmaydigan) adenomalarning ikkinchi xili kamroq uchraydi, bularning epitelial hujayralari yaltiroq eozinofil granulalarga ega bo’lgan sitoplazma bilan harakterlanadi (onkositoma). Funksiyasi yo’q (gormon chiqarmaydigan) adenomalarning ikkala xili umumiy gipofizar yetishmovchilikka yoki faqatgina gonadotropin bilan o’sish gormoni yetishmovchiligiga sabab bo’lishi mumkin. Shixen sindromi - tug`ruqdan keyin boshlanadigan gipofiz nekrozi - ham gipofizar yetishmovchilikka sabab bo’ladi. homiladorlik paytida gipofiz ikki baravardan ko’proq kattalashib ketadi, bu tomirlarining bosilib qolishi hisobiga shu bezning qon bilan ta'minlanishi izdan chiqishiga olib keladi. Tug`ruq mahalida yoki chilla davrida qon ketgudek bo’lsa, postgemorragik anemiya yoki gemorragik shok boshlanishi mumkin, shu narsa gipofiz oldingi bo’lagining qon bilan ta'minlanishini yanada yomonlashtiradi. Ana shunday sharoitlarda adenogipofizda nekroz boshlanishi mumkin. Tug`ruqdan keyin kuzatiladigan gipofiz yetishmovchiligining birinchi belgilari sut bezlarining involyusiyaga uchrab, sut kelmay qolishi laktasiya bo’lmasligidir. Keyinchapik hayz sikli bo`ziladi. Gipofiz yetishmovchiligi bir qancha hollarda bir necha yildan keyin ma'lum bo’ladi bundatrop gormonlar tanqisligi aniq-ravshan bo’lib qoladi. Jarayon zo’rayib borgani sayin jinsiy bezlar funksiyalari izdan chiqishi bilan birga ichki organlar atrofiyasi, kaxeksiya (Simmonds kaxeksiyasi) zo’rayib boradi.O`roqsimon hujayrali anemiya, vasqo’litlar, tomirlar ichida qonning ko’plab ivib qolish (DVS) sindromida gipofiz infarkti kamroq kuzatiladi. Gipofizdagi kattaqon nekroz, gemorragiyalar to’satdan harorat ko’tarilib, odamning talvasaga to`shishiga sabab bo’lishi mumkin.Puch turk egari sindromi - kamdan-kam uchraydigan patologiya bo’lib, unda gipofiz sekretor faolligi keskin kamayib ketgan bemorlarda pnevmoensefalografiya yo’li bilangina aniqlasa bo’ladi. Bundayhollarda adenogipofiz autopsiyada fibroz to’qimadan tashkil topgan kichkina bo’lakcha ko’rinishida ko’zga tashlanadi, unda gipofizning orqa bo’lagi yoki shu bo’lakning bir qismi saqlanib qolgan bo’ladi. Gipofizning yo’qolib ketishini tarqoq nekroz, yiringli yallig`lanishdan keyin fibroz to’qima paydo bo’lishi, infarkt, gipofizektomiya (jarrohlik yo’li bilan yoki nur ishlatib qilingan gipofizektomiya) bilan izohlasa bo’ladi. Biroq, bir qancha hollarda puch turk egari sindromining nima sababdan paydo bo’lgani noaniq bo’lib qolaveradi. Miya yumshoq pardasi diafragmadagi rahnadan do’mpayib chiqib turishi mumkinki, natijada gipofiz bosilib, atrofiyaga uchraydi.Gipofiz gipofunksiyasi (gipopituitrizm)ning klinik ko’rinishlari nihoyat darajada har xil bo’lib, odamning yoshi va patologik jarayonning nechog`lik ifodalanganiga bog`liqdir. Bola o’sishdan qolishi, ya'ni gipofizar pakanalik ro’y berishi, erkaklarda gipogonadizm boshlanib, qo’ltiq tagi va qovda jo`n qoplami yo’qolib ketishi mumkin; ayollarda jinsiy organlari, sut bezlari atrofiyaga uchrab, amenoreya boshlanadi. Bundayadipozogenital distrofiya gipotireoz bilan, buyrak usti bezlari po’stlog`i funksiyasining yetishmovchiligi va qandsiz diabet bilan birga davom etib boradi.

GIPOFIZ ORQA Bo`LAGI SINDROMI (QANDSIZ DIABET)

Gipotalamusning zararlanishi kam uchraydi va qandsiz diabet ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bundaydiabet asosan antidiuretik gormonning tanqisligi yoki ortiqcha miqdorda hosil bo’lib turishiga bog`liq, qandsiz diabet ko’p siyish (qandsiz poliuriya), hadeb chanqayverish (ortiq darajada tashna bo’lish) bilan birga davom etadi. Qandsiz diabetning sabablari har xil, jumladan gipofiz oldingi bo’lagida adenoma paydo bo’lib, orqa bo’lagini bosib qo’yishi, rak metastazlari, meningit bilan birga o’tayotgan yiringli infeksiya, bosh miya sili, sarkoidozi, zaxm gummasi, bosh miya travmasi qandsiz diabetga sabab bo’lishi mumkin. Bir qancha hollarda kasallikning sababini aniqlab olish mumkin bo’lmaydi. Qandsiz diabetning ana shunday xilini idiopatik qandsiz diabet deb aytiladi. Antidiuretik gormon, plazmaning osmolyarligidan qat'iy nazar, mudom ortiqcha miqdorda ishlanib chiqaveradi (gipersekresiya). Natijada suvning buyraklarda qayta so’rilishi kuchayib, qdan tashqaridagi suyuhujayralik hajmi ortib boradi, giponatriemiya boshlanadi. Bundabuyrak solishtirma og`irligi past bo’lgan siydik chiqaraveradi.hozirgina aytib o’tilgan simptomatika gipotalamo-gipofizar sistema kasalliklari ucho`ngina harakterli emas. Bundaysimptomatika turli o’smalar: bronxogen raq timoma, limfomada, ya'ni paraneoplastik sindrom mahalida ham boshlanishi mumkin.

QALQONSIMON BEZ

Qalqonsimon bezda uchraydigan patologik jarayonlar juda har xil. Lekin uchta asosiy patologik jarayon klinik jihatdan hammadan ko’ra ko’proq diqqatga sazovordir:1) qalqonsimon bez kattaligi va vaznining ortishi (bo’qoq, struma bo’lishi); 2) ortiqcha miqdorda tiroksin gormoni ishlanib chiqishi bilan ta'riflanadigan gipertireoz - Bazedov kasalligi yoki Bazedov bo’qog`i;3) qalqonsimon bez faolligining pasayib ketishi - gipotireoz. Gipotireozda qalqonsimon bez butunlay ishlamay qo’yishi (atireoz) yoki faoliyati aynab ketishi (distireoz) boshlanishi mumkin.

Bo’qoq
Bo’qoq (struma) qalqonsimon bez kasalligi, bundashu bez to’qimasi bir tekis yoki tugo`n-tugo`n bo’lib kattalashib ketadi. alqonsimon bezning og`irligi normada 17-25 g keladi. Oddiy bo’qoqda uning og`irligi va kattaligi ancha ortadi (200-300 g ga borib qoladi). Bo’qoq endemiyasi o’chohujayralarida esa, bir necha kilogrammga yetadi. Tojikiston, o`zbekiston (Farg`ona vodiysi), Kavkaz, Alp, himolay tog`lari bo’qoqning endemik o’chohujayralaridir. Sporadik bo’qoq hollari ham tasvirlangan. Endemik o’chohujayralarda bo’qoqning asosiy sabablari suv va tuproqda yod yetishmasligidir. Organizmga kirib turishi kerak bo’lgan yodning yetishmay qolishi tiroksin ishlanib chiqishining kamayib ketishiga

olib keladi, shu munosabat bilan tireositlar kompensator giperplaziyasi boshlanadi va zarur miqdorda gormon ishlanib chiqib turadigan bo’ladi. Natijada qalqonsimon bez o’lchamlari kattalashib ketadi.Sporadik bo’qoqning sabablari har xil. Bu sabablar jumlasiga yodning bir qadar yetishmasligi, gormon biosintezida genetik kamchilik borligi, autoimmo`n reaksiyalar kiradi. Ba'zi ovqat mahsulotlari (kabachki, gul karam) da, infeksiyalangan suv, ba'zi dori preparatlari (litiy, paraaminosalisilat kislota) da bo’qoqqa sabab bo’la oladigan (strumogen) moddalar bo’ladi. Gormon sintezida genetik nuqsonlar bo’lishi kam uchraydi. Bo’qoqning paydo bo’lishida autoantitelolar katta ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Bundan tashqari, fiziologik va patologik stress hollari, masalan, jinsiy balog`atga yetish davri, infeksiyalar, homiladorlik bo’qoq paydo bo’lishida ma'lum rolni o’ynashi mumkin. Bo’qoq ayollarda ko’proq uchraydi.

Patologik anatomiyasi.

Tashqi ko’rinishi jihatidan tarqoq, ya'ni Diffuz va tugo`nli bo’qoq tafovut qilinadi. Lekin, bu ikkala xildagi bo’qoqqa ham asosan epitelial hujayralarning ortiqcha giperplaziyaga uchrab, keyinchalik strukturasi va funksiyasi jihatidan boshqacha bo’ladigan yangi folliqo’lalar paydo bo’lib turishi sabab bo’ladi.Gistologik tuzilishi jihatidan parenximatoz va kolloid bo’qoq tafovut qilinadi. Diffuz kolloid bo’qoqda qalqonsimon bez bir tekis kattalashib, zichroq bo’lib qoladi, yuzasida sarg`ish yoki qo’ng`ir-sariq kolloid massalar To`rtib chiqib turadi. Mikroskop bilan

tekshirib ko’rilganida kolloid bilan to’lib turgan yirik folliqo’lalar topiladi. Ularni qoplab turuvchi epiteliy yassilashgan bo’ladi. Bez stromasi o’rtacha darajada rivojlangan. Kubsimon yoki silindrsimon epiteliy bilan qoplangan bir muncha kichikroq folliqo’lalar ham uchraydi. Bez kapsulasi jarayonga berilmaydi. Kolloid to’planib borgani sayin yirik folliqo’lalar kistalarga aylanadi. Ulardagi kolloid zichlashadi. Kolloid bo’qoqning ba'zi xillarida folliqo’lyar epiteliy foliqo’lalar bo’shlig`iga o’ziga xos tarzda o’sib kiradi (bundayo’simtalar Sandersen yostiqchalari deb ataladi). Folliqo’lyar epiteliyning shu xildagi o’chohujayrali giperplaziyasi qalqonsimon bez funksiyasining kuchayib turganidan dalolat beradi. Folliqo’lalar yorilib, kolloid strumaga quyilib qolishi, limfa tirqishlari va tomirlari kolloidga to’lib-toshib ketishi, ya'ni kolloidostaz hodisasi ro’y berishi mumkin.Tugo`nchali kolloid bo’qoq odatda Diffuz bo’qoqdan bir necha yil keyin boshlanadi va qalqonsimon bezda bir talay tugo`nlar bo’lishi bilan ta'riflanadi. Davolanmagan bemorlarda bezdagi tugo`nchalar zo’r berib kattalashib boradi, ularning massasi 1 kg ga yetishi mumkin, shu munosabat bilan bo’qoq odam to’shining damigacha ham to`shib qoladi (to’sh ichi bo’qog`i). Bez asimmetrik ravishda kattalashib boradi, paypaslab ko’rilganida tugo`nlari osongina topiladi. Kapsulasi tagida gemmoragiyalar hosil bo’ladi. Bular bez parenximasi bilan kapsulasi o’rtasida bitishmalar paydo bo’lishiga olib boradi. Tugo`nli bo’qoqning mikroskopik doiradagi muhim xususiyati bez to’qimasining nihoyat darajada xilma-xil tuzilishda bo’lishidir. Normal struktura orasida giperplastik epiteliy o’simtalari yoki kistasimon folliqo`llarning o’chohujayralari uchraydi. Bu joylar et dori, qizil-qo’ng`ir rangda bo’ladi va jelatinaga o’xshab ketadigan, kistalari bo’ladigan xira tusli joylar bilan navbatlashib boradi. Bez to’qimasida qon quyilib qolgan va to’qima chandiqlanib ketgan joylar ham uchraydi. Tugo`nlar kapsulasiz bo’lib, Stroma to’qimasi bilan mahkam o’ralib turadi.Klinik o’tishi. Oddiy bo’qoqning yuqorida tasvirlangan turlari tireositlar gipertrofiyasi va giperplaziyasiga aloqador tireomegaliya bilan birga davom etib boradi. Bo’qoq mahalida eutireoid holat, gipotireoz yoki gipertireoz bo’lishi mumkin. Ayni vaqtda gormonlarni ortiqcha miqdorda hosil qilib turadigan manba giperplastik tugo`nchalardir. Bo’qoqning tugo`nli xili to’sh orqasida joylashgan bo’lsa, traxeya va qizilo’ngachni, shuningdek ustki kovak venani bosib qo’yishi mumkin, bu narsa bo’yin va yuzning yuza venalarida venoz qon dimlanib qolishiga olib keladi. Mana shunday hollarda bo’qoqni olib tashlash zarur bo’lib qoladi. Oddiy bo’qoqning tugo`nli xilini qalqonsimon bez karsinomasidan ajratish, tafovut qilish kerak bo’ladi.

Gipertireoz
Gipertireoz qalqonsimon bezdan tiroksin gormoni ortiqcha ishlanib chiqishi bilan ta'riflanadigan kasallik bo’lib, shu bez giperfunksiyasi yoki o’smalari mahalida kuzatiladi. Organ va to’qimalar toksik zararlanishi bilan o’tadigan tireotoksikozning birdan-bir sababi gipertireozdir.Qonda aylanib yuradigan tiroksinning ortiqcha miqdorda paydo bo’lishiga (ya'ni tireotoksikozga) asosiy sabab Bazedov bo’qog`i, toksik tugo`nli bo’qoq va toksik adenomadir. Qalqonsimon bez giperfunksiyasining ikkilamchi bo’lishi juda kam uchraydi, ya'ni gipotalamusda tireotropin-rilizing-omillar zo’r berib hosil bo’ladigan mahallarda kuzatiladi. 20-25 foiz hollarda tireotoksikoz tireoiditning ba'zi xillariga bog`liq bo’lishi mumkin.