Orol dengizining ekologik ahvoli

---

Orol dengizining ekologik ahvoli. 
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan 
biri hisoblanib, unda balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion 
maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga kuyiladigan 
Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera yonilgilari tushishi 
va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda 
dengiz sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq 
bo`lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, 
km ni tashkil etgan. 
Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga 
foydalaniladigan kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va 
Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, 
hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 
1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, 
shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 
180- 200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi 
yiliga 80 - 110 sm tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, 
ochilib qolgan erlar 23 ming km2 tashkil etadi.Amudaryo va 
Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish 
uchun yaroksiz bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar 
chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu 
mintaqa o`z ichiga shimoliy garbiy kizil kum, Zaungao`z, Kora kum, 
Janubiyustyurt va Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini 
oladi. Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning 
Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga KKR 
hududi,O`zbekistonning 
Xorazm 
viloyati, 
Turkmanistonning 
Toshavvo`z vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan 
jadal ravishdagi chullanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. 
Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan baxolash ancha 
qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo 
delütalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib 
qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib 
yangi shakldagi kum qoplamlarini hosil qiladi.
Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini 
shamol yordamida kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. 
Dastlabki ma'lumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100-150 mln. 
tonnagacha chang - tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan 
kutarilganchang - tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5% ham ortib 
yubormoqda Chang - tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta 1875 
yili kosmosdan ko`zatilgan. Chang - tuzon uzunligi - 400 km, eni esa 40 

---

km bo`lib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi 
natijasida paxtaning hosildorligi 5 - 15 % sholining esa 3-6 % pasayib 
ketdi. Orol bo`yiga yogilayotgan chang - tuz zarrachalaridan umumiy 
mikdor 
o`rtacha 
520 
kgG`ga 
tashkil 
etib, 
tuproq 
holati 
yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo`lib koldi. KKR ning 
su`oriladigan maydonlari chang - tuz fraktsiyalari 250 kgG`ga dan 
Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shurlangan kum tuzlari yili orol 
bo`yidagi 15 imng ga Yaylovlarni egallabbormoqda. ~o`za uchun 
ajratilgan maydonlar kasallik ko`zgatuvchi zarakunandalar bilan 
zararlangan. qishloq xo`jalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. 
Daryoning yuqori okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi 
(Surxondaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Samarkand) II kategoriyada 
erlaning ko`payishiga olib kelmoqda. Amudaryoning o`rta okimi 
joylashgan. Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab 
meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi 
okimlarida ko`pchilik maydonlar konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 
4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan 
maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga 
kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 
%, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % 
pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, 
chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo 
kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv 
toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z navbatida tukay o`simliklari 
maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli 
tuproqlar unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga olib 
keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan 
maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar 
bilan tulib bormoqda. Orol bo`yining sanitar - epidemiologik ahvoli 
nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29- 67 % ni 
tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan 
foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol 
muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni 
ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy ma'lumotlarga 
karaganda ko`p marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani 
ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun 
ming kub km dan ortiq suv kerak bo`ladi. 
О
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 
80-yillarda ayniksa kuriy boshladi
. 
Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy 
muammosiga aylanib kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb 
xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda deyarli yuk. Dengizning 

---

kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi tuzlar shamol esganda 
changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha 
erdagi axolida suv muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari 
deyarli Orol dengizining yarmi kurib kolayotganidan, xech kim 
kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablaglari ajratilgani 
bilan usha mablag dengizga xarajat kilinishini xech kim uz nazoratiga 
olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". 
Buni kiska kilib shunday ta'riflash 
mumkinki, Urta Osiyo 
mamlakatlarida kurgokchilik vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va 
Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka kadalganida" anglab etishadi. 
Afsuski Orol dengizi kurib kolgandan sung bu muammoni echish yullari 
kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu xujalik 
extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va 
Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela 
boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan
Xozirgi kunda Orol dengizining kurinishi 

---

Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud. 
1. 
Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga 
qaytarish zarur.
2. 
2. Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, 
shuning uchun uni to`liq qurishi mukarrar. 
3. 
3. Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni 
amalga oshirish mumkin. 
4. 
Birinchi fikr 1986G`87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar 
uyushmasi a'zolari tomiridan va boshqa kardosh respublika 
yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.
5. 
Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va 
su`orishga sariflash kerak, dengizni kutkarib bulmaydi, uning 
qurishi mukarrar demoqda. 
6. 
Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan 
olimlar va mutaxassislar tomonidan kutarilgan. Ular o`z 
fikirlarini ushbu muammo ustidan olib borgan. Ko`p yillik ilmiy 
izlanishlari aosida tushuntirib, dengizni barcha ekologik va 
ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan holda uning 
sathini ma'lum mutloq balandlikda saqlab qolish mumkinligini 
isbotlab berdilar. Orol dengizini dastlabki mutlok balandlikka 
(53 ) m kutarishning iloji yo`q. Orol sathini bir mutlok 
balandlikda saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir necha fikirlar 
o`rtaga tashlanmoqda.

---

7. 
" Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni: 
8. 
" Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
9. 
" Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo`zliklarini 17 
ming km2 eritib yuborishni ko`pchilik maslaxat berdilar. 
Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92 ta, 72- O`zbekistonda) 
suvni daryolarga ochib yuborishni o`rtaga tashlagan. Bulardan 
tashqari ba'zi mutaxassislar Orol dengizi ostida taxminan 1-1,5 
ming m chuqurlikda Orolning 1961 yilga kadar bo`lgan suv 
hajmiga nisbatan 4 barobar va undan ham ko`prok mikdrdagi er 
osti suvlari mavjud ushbu suvlarni buglanish yo`llari bilan bir 
necha skvojinalar (burgular) orqali dengizga kutarib chiqish 
mumkinligini ko`rsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 
kmG`kub suv kerak 
" - 100 kmG`kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta 
skvijina kerak. Unga 100 mlrd sum mabla` kerak. 
" 600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi. 
" 700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 
700 mlrd sum pul kerak.
" 600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak. 
" 600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur 
kerak. 
" 42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur 
kerak. 
Lekin O`zbekiston respublikasi 2005 yildan boshlab dengiz atrofida 
18-20000 ta skvijina kazish kerak, bunga 30 mln.tonna truba kerak 
bo`ladi. Shunday qilib Orol sathini ma'lum bir mutlok balandlikda 
saqlab qolishning birdan-bir yo`li ushbu xafzaning o`zida mavjud 
bo`lgan suv rezerflarini saqlab qolishdir. Orolga xar yili kamida 20 
kmG`kub suv kuyilib turish kerak. Xush ana shu 20 km suvni 
kayerdan topish kerak. Ma'lumki su`orish uchun 90 % suv sarf 
bo`ladi. Uning foydali ish koiffitsenti 0,63 ga teng. Agarda ushbu 
ko`rsatkichga 0,80 ga etkazilsa ancha suv jamgariladi. Demak, asosiy 
e'tiborni suv yo`qotishni iloji boricha kamaytirishga karatish kerak. 
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish 
mumkinki, milliy kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq 
o’tmishga borib taqaladi.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar 
fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million 
kishi uning ta’siriga qoldi. 
1994 yilga kelib Orol dengizidagi suvning sathi-32,5 metrga, suv 
hajmi- 400kub kilometrdan kamroqqa, suv yuzasining maydoni esa 32,5 

---

ming kvadrat kilometrga tushib qoldi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Reja: 
1. Orol dengizi va orol bo`yi 
ekologiyasi. 
2. Orol 
dengizini 
saqlab 
qolish mumkinmi.