Orqa miya nerv sistemasining tuzilishi

Qo’zg’alish. quzg’aluvchayalik. Ta`sirlanish tushunchalari.
Qo’zg’aluvchanlik barcha to’kimalarga xos xususiyatdir.
To’qimani ko’zg’atish uchun ma`lum ta`sirlovchi bo’lishi shart, shundagina to’kimada moddalar almashinuvi sodir bo’lib, tirik organizm ta`sirga qo’zg’alish bilan javob beradi.
Muskul to’qimasi qo’zgalganda qisqaradi, bez to’kimasi qo’zgalsa sekret yoki shira ajraladi. To’qimani qo’zg’atuvchi ta`sirlovchilar fizik, ximyaviy, mexanik, elektirik, biologik va boshqa turlarga bo’linadi.
Ta`sirlovchi kelib chiqishiga, organ yoki to’qimaga ta`sir ko’rsatilishiga qarab adekvat va noadekvat ta`sirlovchilarga bo’linadi. Muayyan to’qima! hujayra, organ, uchun xos bo’lgan ta`sirlovchi adekvat ta`sirlovchi deb ataladi. Masalan, ko’zning adekvat ta`sirlovchisi yoruglik, muskulniki nerv tolasidan keladigan impuls hisoblanadi. Muayyan organ, to’kima uchun xos bo’lmagan. tasirlovchilar noadekvat ta`sirlovchi deb ataladi. Masalan, muskul to’qimasi nervdan kelayotgan impulsdan tashqari. Elektir toki, tuz, kislota ta`sirida ham qisqarishi mumkin. Bular noadekvat ta`sirlovchilardir.

Nerv tolalariningtuzilishi va xususiyatlari
Parda bilan qoplangan nerv hujayralarining o’simtasi nerv tolasi deyladi. Nerv hujayrasi o’simtasining markaziy qismi o’q tsilindir deyiladi. Nerv tolalari mielinli va mielinsiz bo’ladi. Miyelinsiz nerv tolalari faqat Shvann kavat bilan koplangan.
Nerv tolasining asosiy xususiyati o’tkazuvchanlik, labillilik, moddalari almashinuvning sekin borishi, nisbatan charchamaslik hisoblanadi. Nerv tolalarining labilliligi turlicha bo’ladi. Ba`zi nerv tolalari har lahzada bir necha o’nta impuls o’tkazsa boshqalari 500 tagacha impuls o’tkazadi. Qalin mielin kavat bilan koplangan nerv toalari o’ta labillik xususiyatiga ega.
Nerv toalari qo’zg’alganda, muskular qo’zg’alishiga nisbatan ancha kam energiya ajraladi. Ingichka nerv tolalar yo’g’on tolalarga nisbatan tezroq charchaydi. Keyingi tekshirishlarda nerv tolasining charchashi isbotlangan. Nerv tolasi charchaganda biotoklarning kuchi o’zgaradi. Qo’zg’alish impulsining tarqalishi 2-3 marta susayadi. Nerv tolasi ma`lum vaqt oralig’ida kelgan: impulsiga nisbatan kamroq impuls o’tkazib, o’zining charchamasligini¹ ta`minlaydi.
Nerv tolasidan chiqqan ko’zg’alish to’lqinlarining o’tkazilishi nervning keyingi keladigan har bir qismining yukori voltli potentsiallar bilan ta`sirlanishiga bog’liq. Qo’zg’alish potentsiallari yumshoq qavatli nerv tolalaridan uzluksiz emas, balki o’xtin-o’xtin tarqaladi. Qo’zg’alish to’lqining nerv tolasidan o’tkazilishi o’zidan oldingi to’lqinga harakatlanyotgan yuqori voltli pstentsiallarning xosil bo’lishiga boglikdir. Nerv tolosidan ta`sir o’tishi uchun u fiziologik normal xolatda bo’lishi shart.
Nerv tolasi kattiq sovitilsa yoki o’tkir zaharlansa, nerv impulsnni o’tkazmaydi. Aralash nervlar tarkibdagi harakatlanuvchi sezuvchi nervlar esa impulsni bo’lib-bo’lib o’tkazadi. Impulslarni bu xilda ajralgan holda o’tkazilishi nervning mielin qavat bilan koplanishi sabab bo’ladi.
Nerv tolasidan ta`sir ikki tomonlama o’tadi. Buni 1877 yilda A.I.Babuxin Nil daryosi laqqa baligi elektr organining nervida isbotlagan. Agar nerv tolasi baliq, tanasidan 'ajratib ko’yilsa, u 2-3 kundan keyin nobud bo’la boshlaydi. Nerv tolasi qirqilganda esa nerv hujayrasi tanasi tomonidan o’sa boshlaydi. Nerv tolasining qayta tiklanishi bilan impuls o’tishi ham qayta tiklanadi. Markaziy nerv sistemasining neyronlari nerv tolasidan impulslarni bir tomonlama sezuvchi retseptordan ishchi organga o’tkazadi. Bu nerv impulsining sinapslar orqali o’tkazilishiga bogliq •.
Qo’rg’alish impulsi qo’zg’algan to’qimaning hamma qismiga bir tekis to’la tarqaladi. Bunga dekermentsiz o’tkazilishi deyiladi. Nerv tolasi qancha yo’g’on bo’lsa, qo’zgalish shuncha tez o’tadi. Nerv tolalari qo’zgalishiga ko’ra A,V,S gruppalarga bo’linadi. A gruppaga miyelin qavati qalinroq, diametri 12-22 mkm bo’lgan nerv tolalari kiradi, ular orqali ta`sirot bir sekundda 70-120 m/sek tezlikda o’tadi. Bu gruppa nerv tolalari o’ta elektrik aktkivlikka ega. V gruppaga vegetativ nerv sistemasining ba`zi tolalari kiradi. Bularning diametri 1-3 mmk bo’lib, issiqqonlik hayvonlarda ta`sirni 3-14/sek tezlikda) o’tkazadi. S gruppa nerv tolaari yumshoq qavatsiz bo’lib, diametri juda kichik, bularga; asosan simpatik nerv tolalari kiradi.