O'rta asrlarda ilk o’rta asrlarda tarixiy bilimlarning rivojlanishi

Sxolastiklik(lotincha - maktabdan), 9-12 -asrlarda shakllangan, diniy aqidalarni yangilash, ularni universitet va maktablarda o'qitish qulayligiga moslashtirishga intiladi. Fikrlash mantig'iga katta ahamiyat beriladi, bunda sxolastiklar Xudoni tushunish yo'lini ko'rishadi. Maktabiy bilimlarning gullab -yashnashi mantiqiy apparatning keskinlashuvi, bilimlarni asoslashning oqilona usullari bilan bog'liq bo'lib, unda tezis va antitez, dalillar va qarshi dalillar to'qnashadi. O'qituvchilik faoliyati bilan shug'ullanadigan har bir kishi o'zini sxolast deb ataydi: Eriu-gena, Buyuk Albert, Foma Akvinskiy, Abelard, Ken-Terberilik Anselm. Ular uchun aql va imon, fan va din o'rtasidagi munosabatlar haqidagi savollar muhim. Falsafa va ilohiyot o'rtasidagi munosabatlar noaniq izohlanadi. Anselm Kanterberi, aql bilan olingan, lekin Muqaddas Yozuvlarga zid bo'lgan haqiqatlarni unutish yoki rad etish kerak, deb hisoblaydi.
Abelard imon va bilim o'rtasida aniq farq qilishga intiladi va avval diniy haqiqatlarni aql yordamida o'rganishni, so'ngra ular imonga loyiqmi yoki yo'qligini hukm qilishni taklif qiladi. U mashhur printsipga egadir: "ishonish uchun tushunish". E'tiqoddan farqli o'laroq, falsafa, bilim kabi, aql dalillariga tayanadi. Abelardning "Ha va Yo'q" asarida xristian dogmasining 159 murakkab savollari to'plangan. Ularga cherkovning nufuzli yozuvlaridan javoblar taklif qilindi va ilohiyotshunos ixtiyoridagi har bir savolga ham ijobiy, ham salbiy javob berilishi ko'rsatildi.
Mashhur Buyuk Albert(1193-1207) tabiatshunoslik bo'yicha shunchalik keng bilimga ega ediki, unga "Doktor Universalis" (keng qamrovli shifokor) unvoni berilgan. Faylasuf Parij universitetida dars berdi va ilohiyotni (g'ayritabiiy tajriba sifatida) va fanni (tabiiy tajriba sifatida) uyg'unlashtirishga intildi. U kuzatishni ilmiy tadqiqotning asosiy usuli deb hisoblab, tabiatni o‘rganishda doimiy ravishda kuzatish va tajribaga murojaat qilish zarurligiga ishonch hosil qilgan. O'zining maxfiy ustaxonasida u ko'plab tajribalar o'tkazdi. U ko'p sayohat qilgani uchun, merosida uning kuzatuvidan dalolat beruvchi geografik yozuvlar bor. Uning fizikadagi tajribalari shuni ko'rsatadiki, suv bilan to'ldirilgan shisha to'p quyosh nurlarini bir nuqtaga to'playdi, bu erda katta miqdorda issiqlik to'planadi. U suvni tekshirish usulini ham ko'rsatdi: agar har xil manbalarga botirilgan ikkita tuval quriganidan keyin har xil og'irlikka ega bo'lsa, unda engilroq bo'lak toza suvni ko'rsatadi. Bilimli "sehrgar" hamma narsa tabiatning yashirin qonunlari asosida sodir bo'ladi degan ishonchga sodiq qoldi.
O'qitishda Tomas Akvinskiy(1225-1274) intellektual, ya'ni tushunish, tafakkur usulining ko'rsatkichlari borki, ular na fizika, na matematika keta olmaydigan narsaning tasvirini emas, balki bu tasvirning prototipini, haqiqiy shakli ob'ekt "bu borliqning o'zi va undan kelib chiqadigan".
O'rta asrlarda dastlab ta'lim tizimi ruhoniylarni tayyorlaydigan monastir maktablari bilan ifodalangan. Ruhoniylarni tayyorlagan yuqori sinf maktablari VIII asrda paydo bo'la boshlagan episkop maktablari edi. Ularning faoliyatida yepiskop va unga yaqin ruhoniylar qatnashgan, maxsus tayyorlangan o'qituvchilar (magistri) kundalik mashg'ulotlarni olib borishgan.
Bu maktablarning hammasida ta'lim mazmuniga kelsak, uning birinchi bosqichi dunyoviy bilimlar, ikkinchisi esa, ilohiyot edi. Soʻnggi antik davrda paydo boʻlgan yetti “liberal sanʼat” dunyoviy bilimlar deb atalgan. Ammo Rim davri bilan taqqoslaganda, bu san'atning mazmuni sezilarli darajada qisqargan, chunki u diniy, cherkov va diniy vazifalarni bajarishga moslashgan. Grammatika, masalan, lotin tilining qoidalarini, Muqaddas Bitik tilini o'rganishga qadar qaynatilgan. Ritorika cherkov tomonidan va'z yozish qobiliyatiga, so'ngra turli hujjatlar tuzish qobiliyatiga aylandi. Boshlang'ich sanash uchun zarur bo'lgan arifmetika, shuningdek, Muqaddas Yozuvda topilgan sonlarni mistik talqin qilish funktsiyasini oldi. Geometriya turli mamlakatlar va erlar, shuningdek, ular yashaydigan xalqlar haqida ba'zi, ba'zan juda hayoliy ma'lumotlarni o'z ichiga olgan. Musiqa butunlay cherkov qo'shiqlarini uyushtirish san'atiga aylandi. Astronomiya fanga aylandi, uning yordamida birinchi navbatda xristian bayramlarining boshlanish vaqtini aniqlash mumkin edi.
Keyinchalik cherkov maktablari bilan bir qatorda dunyoviy maktablar ham paydo bo'la boshladi. Bunday maktablar orasida yuridik (yuridik) maktablar ajralib turardi. Ko'pincha ular dunyoviy ritorika maktablaridan paydo bo'lgan. Iqtisodiyot va butun hayotning murakkablashishi muqarrar ravishda huquqiy bilimlarni talab qildi. XI asr oxirida Boloniyada. butun o'rta asrlarda huquqshunoslikni o'rganish bo'yicha birinchi ilmiy va o'quv markazi rolini o'ynagan birinchi Evropa universitetlaridan biri paydo bo'ldi.
O'rta asrlar davomida ta'limning eng muhim komponenti mantiq bo'lib, unga ko'plab mualliflarning asarlarida katta o'rin berilgan. Mantiq haqidagi keyingi tushunchalardan birini ko'rib chiqing Raimund Llull(1235-1315). U mantiqni haqiqatni yolg'ondan ajratish mumkin bo'lgan san'at sifatida belgilaydi (haqiqatning ikki baholi talqini). Lullning mantiq muammosini tushunishi tarixiy nuqtai nazardan juda samarali. Aristotelning o'zi kabi mantiqchilar o'z fanlari oldiga haqiqatni kashf qilish emas, balki isbotlash vazifasini qo'yganliklari sababli, Llull aynan shunday vazifani qo'ygan - isbotlash mantiqini kashfiyotlar mantig'i bilan to'ldirish edi. Shu maqsadda u mantiqiy tafakkurni mexanik ravishda modellashtirishga urinishlarini bayon qildi, uning yordamida hatto o'rtacha qobiliyatli odam ham yangi haqiqatlarni kashf eta oladi va faqat katolik dinining qat'iy haqiqatiga ishonadi.
U ta'riflagan mexanizm - bu har biri o'xshash tushunchalar guruhini o'z ichiga olgan etti konsentrik doiralar tizimi. Ulardan birida, masalan, Xudo, farishta, inson, osmon va hokazo kabi "moddalar" joylashtirilgan edi - ikkinchisiga tegishli mutlaq predikatlar, masalan, kuch, bilim, yaxshilik, davomiylik va boshqalar. uchinchisi - katta, yaxshi va hokazo kabi nisbiy predikatlar, aylanalarning bir -biriga nisbatan aylanishi yangi tushunchalarni (yaxshi Xudo, buyuk Xudo, Xudoning buyuk ezguligi va h.k.) ifodalovchi har xil atamalarning kombinatsiyasini beradi. Lullining mantiqiy mexanizmi turli xil umumiy belgilar bilan ishlash orqali mantiqiy harakatlarni rasmiylashtirishning juda muhim g'oyasini o'z ichiga oladi. Bunday mantiqiy texnikaning xristian katolik ilohiyoti bilan aloqasi tashqaridan ko'ra ko'proq (uning yordami bilan bitta butparastni nasroniylikka aylantirish deyarli mumkin emas edi). Ammo so'nggi o'n yilliklarda mantiq tarixchilari Llullni zamonaviy mantiqdagi kombinator usullarning peshqadami sifatida baholadilar. Lullning mantiqiy mexanizmini (uning g'oyasini) keyinchalik matematik mantiqning otasi hisoblangan Leybnits yuqori baholashi bejiz emas.
O'rta asr fanining xususiyatlarini ochib berar ekan, olimlar, birinchi navbatda, u qoidalar majmui sifatida, sharhlar shaklida harakat qilishini ta'kidlaydilar. Ikkinchi xususiyat - bilimlarni tizimlashtirish va tasniflash tendentsiyasi. Zamonaviy ilm-fan uchun juda begona va nomaqbul bo'lgan kompilyatsiya, bu davrning umumiy g'oyaviy va madaniy muhiti bilan bog'liq bo'lgan o'rta asr fanining o'ziga xos xususiyatidir.
O'rta asr G'arb madaniyati o'ziga xos hodisa. Bir tomondan, antik davr an'analarining davom etishi, tafakkur, mavhum spekulyativ nazariyaga moyillik, eksperimental bilimlarni tubdan rad etish, umuminsoniyning yagonadan ustunligini tan olish kabi aqliy komplekslarning mavjudligi buning dalilidir. . Boshqa tomondan, qadimgi an'analar bilan tanaffus mavjud: "eksperimental" xarakterga ega bo'lgan alkimyo, astrologiya. Sharqda esa oʻrta asrlarda matematika, fizika, astronomik, tibbiy bilimlar sohasida taraqqiyot boʻlgan.
VII asrdan beri. Yaqin va Yaqin Sharq mamlakatlarining siyosiy hayotida muhim o'zgarishlar ro'y berdi. Arablar juda qisqa vaqt ichida Eron, Shimoliy Afrika, Vizantiyaning Osiyo viloyatlari, sobiq Rim imperiyasining muhim qismi, Armaniston, Shimoliy-Gʻarbiy Hindiston erlarini oʻz ichiga olgan ulkan hududlarni egallab oldilar, ularda Arab xalifaligi tashkil topdi. .
Xalifalik shaharlarida rasadxonalar qurildi, saroylar, masjid va madrasalarda kutubxonalar tashkil etildi. Ichki va tashqi savdo ham bilimlarni tarqatish va uzatishni osonlashtirdi. Xalifalikning birinchi ilmiy markazi Bag'dod (VIII asr oxiri - IX asr boshlari) bo'lib, u erda turli mamlakatlardan olimlar, tarjimonlar va ulamolar to'plangan, katta kutubxona joylashgan, doimiy ravishda to'ldirilib turiladigan, o'ziga xos "Donolik uyi" akademiyasi faoliyat ko'rsatgan, negizida rasadxona tashkil etilgan.
Hozirgi sharoit tufayli xalifalik hududida bo'lgan turli mamlakatlar olimlarining asarlari arab tiliga tarjima qilingan. IX asrda. Ptolomeyning "Almagiste" (buyuk) deb nomlangan "Astronomiyaning buyuk matematik tizimi" kitobi tarjima qilingan, keyinchalik Evropaga "Almagest" nomi bilan qaytgan. Almagest tarjimalari va sharhlari samoviy jismlarning holatini hisoblash jadvallari va qoidalarini tuzishda namuna bo'lib xizmat qilgan. Shuningdek, Evklidning "elementlari" va Aristotel asarlari, matematika, astronomiya, fizikaning rivojlanishiga hissa qo'shgan Arximed asarlari tarjima qilingan. Yunon ta'siri arab mualliflari asarlari uslubida o'z aksini topdi, bu materialning tizimli taqdim etilishi, to'liqligi, formulalari va dalillarining qat'iyligi, nazariyligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, bu asarlarda Sharq an’analariga xos, sof amaliy mazmundagi misol va topshiriqlar ko‘p. Arifmetika, algebra, taxminiy hisob -kitoblar kabi sohalarda Aleksandriyalik olimlar erishgan darajadan ancha yuqori darajaga erishildi.

http://fayllar.org