O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi markazi o'zbekiston respublikasi sog'liqni saqlash vazirligi oliy va o'rta tibbiy ta'lim bo'yicha o'quv-uslubiy idorasi

5.4. Anafilaktik shok

Anafilaktik shok allergiya natijasida kelib chiqadigan kasallik bo'lib, kishilarni o'limga olib keladi. Butun dunyo Sog'liqni saqlash

981

tashkiloti bergan ma'lumotlarga qaraganda anafilaktik shok allergik kasalliklar, yurak-tomir kasalliklari va shikastlanish-lardan keyin turadigan jiddiy kasallikdir.

Anafilaksiya grekcha so'z bo'lib, o'zini-o'zi himoya qilish tna'nosini bildiradi. Anafilaksiyalar faol, ya'ni antitana orga-nizmning o'zida bo'ladi va passiv, ya'ni antitana organizmga tashqaridan tushadi. Demak, har qanday shok kabi anafilaktik shok ham, organizmning haddan tashqari berilgan ta'sirga — „dushmanga" himoya tariqasida bergan javobi hisoblanadi.

Sensiblizatsiya, bu — yuborilgan biror begona oqsilga yoki antigenga nisbatan organizm sezuvchanligining oshishidir. Agar organizm biror narsaga sezuvchan bo'Isa, o'zini-o'zi himoya qila olmaydi, natijada anafilaktik shok vujudga keladi. Organizmda sezuvchanlik holati mavjud ekanligini 1902- yilda fransuz olimlari Rishe va Parbe isbotlab berib, Nobel mukofotiga sazovor bo'lganlar.

Sezuvchanlikning oshishi organizmda umumiy bo'lmasdan, mahalliy bo'lishi mumkin ekan. Buni Artyus isbotlagan, ya'ni antigen mahalliy, 6—7 marta qo'llanilgandan keyin o'sha joyda nekroz paydo bo'lgan. Bu muallif nomi bilan Artyus fenomeni deb ataladi.

Allergiya grekcha so'z bo'lib, boshqacha ta'sir qilish ma'nosini bildiradi. Allergiya organizm himoya mexanizmlari anomaliyasi (to'liq taraqqiy qilmasligi) natijasida kelib chiqadi. Organizmni himoya qiluvchi mexanizmlarga limfotsitlar (T-limfotsitlar, B-limfotsitlar) va makrofaglar kiradi. Shularning anomaliyasi natija­sida organizm o'zini-o'zi himoya qilolmaydi, natijada kasallik kelib chiqadi.

Etiologiyasi. Dorilarni parenteral qo'llashda, ichish, hidlash, hatto teriga surtish va tekshirishlarda dori vositalari qo'llanilgandan keyin ham anafilaktik shok kelib chiqishi mumkin. Ko'pchilik holatlarda anafilaktik shokni penitsillin va В guruh vitaminlar kel-tirib chiqaradi. Turli oqsil moddalar, zardoblar (vaksinalar)ga nisbatan organizmning sezuvchanligi oshishi natijasida ham anafilaktik shok kelib chiqadi. Turli xil zaharli hasharotlar chaq-qanda, sovuqdan va turli ovqatlar iste'mol qilish natijasida ham (agar iste'mol qilingan ovqatda biror allergen bo'Isa) anafilaktik shok vujudga kelishi mumkin.

Patogenezi. Organizmda yashab turgan to'qimalarda „semiz hujayralar" (jigar, o'pka, buyrak, bachadon, shilliq qavatlarda bo'ladi) gistamin, serotanin, kinin va bradikininlar anafilaktik

shokning rivojlanishida asosiy o'rinni egallaydi. Bundan tashqari, antigen-antitana reaksiyasi biologik faol moddalar yoki shok chaqiruvchi zaharli moddalarni (20 dan ortiq) ajratib chiqaradi. Bularning ta'siri natijasida butun tomirlar devorlari kengayib ketadi. Ayrim tomirlar va silliq mushaklar esa spazmga uchraydi, tomirlarda qon aylanishi sekinlashadi, to'qimalar va hayot uchun zarur bo'lgan a'zolarning qon bilan ta'minlanishi buziladi. Tomirlar o'tkazuvchanligi oshib ketadi, bronxlar va bronxiolalar spazmi vujudga keladi. Umuman organizmda anafilaktik shokdan zarar ko'rmagan biror sistema va a'zo qolmaydi. Allergik reaksiyalar bir necha daqiqa, soat va haftalardan keyin ham bo'lishi mumkin. Hatto ayrim bemorlar allergiya yoki shok nimadan keyin sodir bo'lganini unutib qo'yadilar.

Allergik reaksiyalarning kechishi allergenning organizmga qanday yo'l bilan tushishiga ham bog'liq. Allergen to'g'ridan-to'g'ri qonga tushsa, allergiya holati tez sodir bo'ladi va bir necha daqiqa ichida bemorni o'limga olib keladi. Allergiya reaksiyasi sekin, tez va o'ta tez kechadi. Tashxis qo'yishda biz allergik anamnezga va hayot anamneziga e'tibor berishimiz kerak. Allergik reaksiyalar kuchli o'tsa, anafilaktik shok deb diagnoz qo'yish mumkin.