O'rta osiyo noyob va qizil kitobga kiritilgan o'simliklar reja

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   Ahmatqul Ergashev, Temur Ergashev. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T.: “Yangi asr avlodi”, 2005.
   
2. 
   https://beproclub.com.pl/
   
3. 
   https://uz.wikipedia.org/
   

O'RTA OSIYO NOYOB VA QIZIL KITOBGA KIRITILGAN HAYVONLAR
Reja:

1. 
   Qizil kitob
   
2. 
   Markaziy Osiyoning yo‘qolib borayotgan 10 turdagi jonzoti
   
3. 
   Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar
   

Qizil kitob — yoʻqolib borayotgan yoki yoʻqolish xavfida boʻlgan noyob oʻsimlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi davlat hujjati. Qizil kitobda oʻsimlik va hayvon turlari sonining kamayishi, areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar berib boriladi.

Tarix
1948-yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi kamyob va yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan oʻsimlik va hayvon turlarining roʻyxatini tuzish gʻoyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish boʻyicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966-yildan boshlab boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va alohida mintaqalar florasiga bagʻishlangan nashrlar chop etila boshlandi.
Oʻzbekistonning noyob va kamayib borayotgan oʻsimlik va hayvonlari toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar 1974-yil taʼsis etilgan Qizil kitobda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Qizil kitobi 1978 da taʼsis etildi. Birinchi marta Oʻzbekiston Qizil kitobining faunaga bagʻishlangan qismi 1983-yil nashrdan chiqdi. Unga umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning 63 turi kiritilgan edi. Oʻsimliklar olamining kamyob, yoʻqolib ketish xavfida boʻlgan 163 turi haqida ilk bor mukammal maʼlumotlar 1984-yil bosmadan chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga kiritiladigan oʻsimlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi: 1) yoʻqolgan yoki yoʻqolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar; 2) yoʻqolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar; 3) kamyob, bevosita yoʻqolish xavfi boʻlmasada, kichik maydonlarda kamdankam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar; 4) muayyan vaqt davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga koʻra yoki inson taʼsirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining oʻzgarishi, maxsus muhofaza choralari tufayli baʼzi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining oʻzgarishi va boshqalar omillar taʼsirida sonining kamayishi natijasida boshqa toifaga oʻtkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. Oʻzbekiston florasining yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini tavsiflaydigan Qizil kitob 1998-yilda qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda Oʻzbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi maʼlumotlar toʻplanib, yangi Qizil kitob 2003-yilda chop etildi. Qizil kitobning soʻnggi nashriga sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16, baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15, boʻgʻimoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.
Oʻzbekiston faunasi va florasining baʼzi turlari Xalqaro Qizil kitobda ham oʻz aksini topgan. Unda har bir tur uchun alohida sahifa ajratilgan boʻlib, unda mazkur oʻsimlik yoki hayvon turining oʻzbekcha, ruscha, lotincha (ilmiy) nomlari, ularning sistematik oʻrni, qisqacha morfologik tavsifi, tarqalishi, yashash muhiti, tabiatdagi soni, koʻpayishi, areali va sonining oʻzgarishi sabablari, muhofaza qilish choralari va boshqalar bayon etilgan.
Qizil kitobga kiritiladigan hayvon va oʻsimlik turlari boʻyicha taklifni ilmiy tekshirish muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi mumkin. Muhofaza qilinishi natijasida oʻz arealini qaytadan tiklagan va yoʻqolib ketish xavfi tugʻilmaydigan oʻsimlik va hayvon turlari Qizil kitobdan chiqariladi. Qizil kitobga kiritilgan turlar davlat qonuni asosida muhofaza qilinadi; uni buzgan yuridik va jismoniy shaxslar qonunga muvofiq javobgarlikka tortiladi.
Bugungi kunda sayyoramizning o'ta tajovuzkor antropogenizatsiyasi, shuningdek, tabiatning turli xil sanoat chiqindilari bilan to'ldiradigan odamning oqibatlari tobora ko'payib borayotgani va ko'pincha uning flora va fauna, hayvonlarning ko'plab turlari, Qadim zamonlardan beri Rossiyaning turli hududlarida yashab, yo'q bo'lib ketish arafasida turishgan.
Hech bo'lmaganda bu jarayonni bir oz to'xtatish va odamlarni o'zlarini o'rab turgan tirik tabiatga g'amxo'rlik qilishga o'rgatish uchun Rossiyaning Qizil kitobi yaratilgan. Unda nafaqat hayvonlar mavjud bo'lib, ularning soni odamlarning yo'q bo'lib ketishi tufayli ba'zida atigi o'nlab odamlarni tashkil qiladi, balki o'simliklar, hasharotlar, qushlar, qo'ziqorinlar ...

Qizil yoki tog 'bo'ri

Tana uzunligi 1 metrgacha, vazni 12 dan 21 kg gacha, tulki kabi ko'rinadi, aslida u buning uchun azob chekdi. Voy ovchilar, ayniqsa zoologiyani yaxshi bilmaganlar, bu turni ommaviy o'qqa tutdilar. Tog' bo'risi o'zining go'zal mo'ynali mo'ynasi, yorqin qizil rangi va o'ziga xos “diqqatga sazovor joyi” bilan odamlarni o'ziga jalb qildi - dumning uchi, tulkidan farqli o'laroq, qora edi. Qizil bo'ri Uzoq Sharqda, Xitoy va Mo'g'ulistonda yashaydi, mayda suruvlarda sayohat qilishni afzal ko'radi - 8 dan 15 tagacha.
Amur (Ussuri) yo'lbarsi
Amur (Ussuri) yo'lbarsi - mamlakatimiz hududida saqlanib qolgan noyob mayda mayda kenja turi. Sixote-Alinning qirg'oqlarida bu yovvoyi mushuklarning populyatsiyasi hali ham eng kam bo'lganligi ma'lum. Amur yo'lbarslarining uzunligi ikki metrga etishi mumkin. Ularning dumi ham uzun - bir metrgacha.
Taimen yoki oddiy taymen
Taimen Rossiyaning Qizil kitobiga kiritilgan va Rossiya Federatsiyasining bir necha mintaqalarida ayniqsa himoyalangan. IUCN ma'lumotlariga ko'ra, 57 ta daryo havzasining 39 tasida qirilib ketgan yoki sezilarli darajada qisqargan: chekka joylarda istiqomat qiluvchi bir necha aholi barqaror deb hisoblanadi.
Mushk kiyiklari
Musk kiyik - bu kiyikka o'xshab ko'rinadigan, ammo undan farqli o'laroq, shoxsiz tuyoqli tuyoqli hayvon. Ammo mushk kiyiklarida himoya qilishning yana bir usuli bor - bu hayvonning yuqori jagida o'sadigan tishlari, chunki bu zararsiz mavjudot aslida boshqa hayvonlarning qonini ichadigan vampir hisoblanardi.
O'rmon yotoqxonasi
O'rmon yotoqxonasi rasmiy ravishda Rossiya Federatsiyasining ba'zi hududlarining Qizil kitobiga kiritilgan. Bular Kursk, Orel, Tambov va Lipetsk viloyatlari. Ushbu tur xalqaro miqyosda Vena konventsiyasi bilan himoya qilinadi. Shuningdek, u IUCN Qizil ro'yxatiga kiritilgan.
Uzoq Sharqdagi Leopard
Uzoq Sharqdagi leopard - bu Qizil kitobga kiritilgan aqlli hayvon, u hech qachon odamga hujum qilmaydi. Ammo bizning odamimiz shunday deb o'ylaydimi? Yo'q! Taqiqlanishlarga qaramay, brakonerlar bu hayvonlarni yo'q qilishni davom ettirmoqdalar va nafaqat ularni. Ommaviy qirilib ketgan va leopardning asosiy ozuqasi - kiyik va sik kiyiklari. Bundan tashqari, yangi avtomagistrallar va uylarni qurish uchun butun o'rmonlar yo'q qilinadi, hayvonlar va barcha o'simliklarni yo'q qiladi.
Qor qoploni (Irbis)
Rossiyaning Qizil kitobiga kiritilgan yana bir yirtqich. Qor qoplonlarining yashash joyi - O'rta Osiyoning tog'li hududlari. Ushbu hayvon hali ham kamdan-kam uchraydigan bo'lsa-da, hali ham sayyoramizda mavjud bo'lgan hayvonlar ro'yxatida saqlanib qolganligi sababli, noqulay va qattiq muhitda yashash tufayli.
Tog' echkisining kenja turi Primorskiy o'lkasida yashaydi, bu turning vakillari kichik guruhlarda - 6 dan 8 tagacha odamgacha saqlanadi. Rossiyada bu turning ko'pligi juda oz - taxminan 700 kishi. Amur goraliga o'xshash tur Tibet platosi va Himolay tog'larida uchraydi.
Kulan
Hozirgi paytda tabiatda yovvoyi Osiyo eshagining kenja turi deyarli topilmadi. Ba'zi shaxslar Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqda qayd etilgan. Turlarning populyatsiyasini tiklash uchun Turkmaniston zaxiralaridan biri ushbu hayvonlarni sun'iy ravishda ko'paytirishga majbur bo'ldi.
Atlantika морri
Barents va Qora dengizlarning yashash joylari. Voyaga etgan morjning tana uzunligi 4 metrgacha, vazni esa bir yarim tonnagacha etadi. Yigirmanchi asrning o'rtalariga kelib, u deyarli yo'q qilindi, endi ekologlarning sa'y-harakatlari tufayli populyatsiyaning sekin o'sishi qayd etildi, ammo hech kim turlarning aniq sonini aniq ayta olmaydi, chunki maxsus jihozlar va muz parchalarisiz bu hayvonlarning uylariga kirish juda qiyin.