O’rta osiyoda paleografiya, epigrafika va me’morchilik tarixi

Ismoil Somoniy maqbarasi.
Markaziy Osiyo aholisiga islom dinini qabul 
qildirilishi, Somoniylar davrida uni davlat dini sifatida shakllanishi va mahalliy 
xalq uchun uni e'tiqodga aylantirilishi arxitekturada ham, binokorlikda ham o'z 
aksini topgan. 
Ko'plab monumental binolar, diniy inshootlar, karvonsaroylar, jamoat binolari 
qurila boshlangan. Shaharlar va aholi punktlarida masjidlar, madrasalar barpo 
etilishi rivojlangan. Jome' masjidlar oldida azon aytish uchun minoralar tiklangan. 
Turar-joy binolari qurish ishlari ham ma'lum tarzda rivoj topgan. Bu binolar 
qurilishida sinchli konstruksiyalar ishlatilgan. Bino va inshootlarning yog'och 
elementlari (ustun, eshik, shiftlar) o'ymakorlik, sir berish yo'llari bilan 
pardozlangan. 
Monumetal inshootlar barpo etishda avvallari xom g'ishtlar, keyinchalik esa 
pishgan g'ishtlar ishlatilgan. Binolar arxitekturasida gumbaz, ravoq va peshtoqli 
konstruksiyalar qo‘llanila boshlagan. Bu konstruksiyalar, asosan ganch 
qorishmalari asosida pishgan g'ishtdan tayyorlangan.
O'sha davrdan hozirgacha saqlanib kelinayotgan katta ahamiyatga ega bo'lgan 
nodir va noyob inshootlardan-me'moriy yodgorliklardan biri bu Ismoil Somoniy 
maqbarasidir. 
 Minorai Kalon. 
Buxoroning belgisi hisoblangan Minorai Kalonning barpo 
etilish vaqti va Rabot Malik karvonsaroyining qurilish davri Qoraxoniylar davriga 
to'g'ri keladi. Tarixdan ma'lumki, X asrning ikkinchi yarmida Somoniylarga qarshi 
turk g'ulomlaridan iborat harbiy boshliqlar ishtirokida fitna va qo'zg'olonlar 
boshlanib ketgan. Natijada 996-yilda turklar Buxoroda qo'zg'olon ko'targanlar va 
bu yerni egallaganlar. 999-yilda Nasr tomonidan shaharni egallab olinishi 
Movarounnahrda Qoraxoniylar hukmronligini o'rnatgai. Ular 1141 yilgacha davlat 
boshida turganlar.
 
Buxoroda 1127-yilda bunyod etilgan Minorai Kalon jahon me'morchiligining, 
me'moriy-muxandislik san'atining yuksak cho'qqisiga chiqqan asarlaridan 
hisoblanadi. Keyinchalik bu yerda Poyi Kalon me'moriy ansambli shakllangan
. 

---

Minorai Kalon Buxoro shahrining qiyofasini belgilab bergan va hozir ham u 
Buxoroning belgisidir. Minoraga noyob shakl berilgan bo'lib, poypeshi qirrador, 
tanasi konussimon shaklda, yuqoriga qarab toraya boradi; muqarnasli qafasa bilan 
tugaydi. Balandligi 50 m (ba'zi adabiyotlarda 46 m, ba'zi manbalarda 47 m degan 
ma'lumotlar keltirilgan), devorlarini qalinligi 0,8-0,9m, poydevor chuqurligi 10m 
gacha ketgan. Poypesh qismida inshootning doira diametri 9m ni tashkil etadi. 
Minora ichidagi 105 pog'onadan iborat bo'lgan aylanma zina - rotonda orqali uning 
tepasiga chiqiladi. Minoraning tepasida ichidagi zinapoyani yoritish uchun 16 
ravoqli darchalar o'rnatilgan, ular orqali atrofni kuzatish mumkin. Uning ustida esa 
bosqichma-bosqich chiqarilgan karniz ishlangan.