O‘simlik to‘qimalari. Hosil qiluvchi va qoplovchi to‘qimalar

IKKILAMCHI  QOPLOVCHI  TO‘QIMA - PERIDERMA

 

       Ikkilamchi qoplovchi to‘qima fellogen deb atalgan tug‘diruvchi to‘qimadan hosil bo‘ladi. Ba’zi bir o‘simliklarda fellogen epidermis tagida joylashgan hujayralardan tuzilgan bo‘ladi. Masalan, qayin, dub, chinor, zarang daraxtlari. Ba’zan fellogen epidermis-ning o‘zidan ham hosil bo‘ladi. Masalan, olma, tol va boshqalar. Ba’zan fellogen po‘stloqning ichkariroq joylashgan hujayralaridan hosil bo‘ladi. Fellogen-ning hujayralari kariokinez usulda bo‘linib ko‘payib turadi. Natijada fellogen o‘zidan yuqoriga probkani (fellemani), ichkariga fellodermani (po‘stloqni) ishlab chiqaradi.

       Fellemaning tashqi tomoni suberin moddasi bilan sug‘orilib probkalanadi. Probka tarkibidagi suberin 58%, sellyuloza 22 %, lignin  15%, suv 5% dir. Probkalangan hujayra o‘zidan, suvni, havoni, changlarni, tovushni, elektrni o‘tkazmaydi. Shuning uchun sanoatda probka katta ahamiyatga ega. Masalan, samolyotsozlikda, xolodilnik ishlab chiqarishda va boshqalarda ishlatiladi.

       Probkani dub daraxtidan olinadi. Probka beradigan dub daraxti qora dengiz bo‘ylarida o‘sadi. Probkasi 15 sm gacha bo‘ladi. Probka tushib ketmaydi. Probka dub daraxtidan xar 10-15 yilda kesib olinadi. Probkani amurskoye barxatnoye derevo daraxtidan olish mumkin. Bu daraxtning probkasi uncha qalin emas, sifati ham probka dubidan past bo‘ladi, shuning uchun ham undan qurtqaruvchi moddalar tayyorlanadi. Probkaning ichi odatda havo bilan to‘la bo‘ladi. Probka o‘simliklarning meva po‘stida (anor meva po‘sti), tugunagida (kartoshka tugunagida) ham uchraydi. Probka bilan qoplangan o‘simlik organlari chechevichkalar orqali nafas olib, suv bug‘latib turadi. Chechevichka bor joyda probka bo‘lmaydi. Probka o‘rnida yumshoq, siyrak joylashgan hujayralar bo‘ladi. Ana shu hujayralar orqali suv bug‘lanadi va gaz almashish protsessi bo‘ladi. Chechevichkani ustitsadan farqi, chechevichka hamma vaqtda ochiq bo‘ladi, ustitsa esa ochilib va yopilib turadi.

 

UCHLAMCHI QOPLOVCHI TO‘QIMA (KORKA -QOBIQ)

 

       Fellogen bir necha yillar davomida probkani ishlab chiqazib turadi. Keyinchalik fellogen hujayralari o‘ladi. Po‘stloqning ichkari tomonidagi hujayralardan yangi fellogen hosil bo‘ladi. Bu hosil bo‘lgan fellogen o‘zidan yuqoriga probkani, ichkari tomonga esa fellodermani ishlab chiqaradi. Qaytadan hosil bo‘lgan probkani tashqari tomondagi xujayralarning hammasi o‘ladi. Chunki o‘zidan suvni va havoni o‘tkazmaydi. Bu hujayralardan oziq moddalar yetib bormaydi.

       Bu o‘lgan hujayralar qobiqqa aylanadi. Qayin daraxtida qobig‘ 8-10 yildan so‘ng, dub daraxtida 25 yildan so‘ng, paxtada esa 50 yildan qobig‘ vujudga keladi. Qobig‘ning qadinligi 10 sm ga yetadi. Qobig‘ daraxtlarda vaqti bilan tushib turadi. Qobig‘ning tushishi daraxtlarga zarar yetkazmaydi. Qobig‘ 1 qatorda xashoratlar ham tushib turadi.

 

 

 

ADABIYOTLAR

 

1. L.I.Kursanov, N.A.Komarinsskiy. V.F.Razdorskiy, A.A.Uranov «O‘simliklarning anatomiyasi va morfologiyasi» 1 tom Toshkent 1972.

2. V. G. Xrjanovskiy «Kurs obщyey botaniki» chast 1 M. 1982 g.

3. V.A.Burigin, D.X.Jongurazov, J.K.Saidov, G.D.Mustaqimov Botanika va o‘simliklar fiziologiyasi asoslari T. 1972.

4. K.Z.Zokirov, X.A.Jamolxonov. «Botanikadan ruscha-o‘zbecha ensiklopediya lug‘at» 1 tom 1973 y.

5. Yakovlev G.P.Chelombitko V.A. «Botanika. M, «Vыshaya shkola», 1990 y.

6. Maxkamova X.F. Botanika. O‘qituvchi. T. 1995 y.

7. I. Hamdamov, P. Shukurullayev, YE. Tarasova , YU. Qurbonov, A. Umirzoqov «Botanika asoslari», Toshkent «Mehnat» 1990 y.