O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi
O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi
Yüklə 52,5 Kb.
|
|
O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta’limotning rivojlanishi.
Qadimgi zamonlardayoq (yangi eradan avval 600-500 yillarda) dexqonchilik bilan shug’ullangan odamlar kul va chirindilarga boy tuproqlarda hosilning ko’proq bo’lishini bilganlar va bundan foydalanganlar. Keyinchalik o’simliklarni oziqlantirish to’g’risidagi tushunchalar rivojlanib bordi. O’rta asrlarda yashagan gollandiyalik tabiatshunos Y.V.Van-Gelmont tajribalari ayniqsa dikkatga sazovor. U sopol idishga 91 kg quruq tuproq solib og’irligi 2,25 kg ga teng tol shoxchasini ekadi va yomg’ir suvi bilan sug’orib turadi. 5 yildan so’ng tolning og’irligi 77 kg ga yetadi. Idishdagi tuproqning og’irligi esa faqat 56,6 g ga kamayadi. Van-Gelmontning fikricha agar o’simliklar o’z tanasini tuproq hisobiga tuzadigan bo’lsa, u holda tol shoxchasi qancha ko’paysa, idishdagi tuproq shuncha kamayishi kerak edi. Lekin bu holat sodir bo’lmaydi. Shuning uchun ham u o’simliklar o’z gavdasini suvdan tuzadi degan xulosaga keladi. Shu tarika o’simliklar oziqlanishining «suv nazariyasi» vujudga keladi va uzoq muddat davomida e’tirof etildi. Lekin bundan ancha avval Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) o’simliklar tuproqdan murakkab moddalarni surib oladi va ushalar hisobiga o’z tanasini tuzadi degan edi. Bu tushunchani XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teyer yanada rivojlantirdi. U «gumus nazariyasi»ni yaratdi. Unga ko’ra o’simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziqlanadi. Tuproqda chirindi moddalar qancha ko’p bo’lsa, o’simliklar shuncha faol o’sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo’ladi. O’simliklar uchun mineral tuzlarning ahamiyati fransuz agroximigi J.B.Bussengo (1837) ishlarida yanada aniqrok ko’rsatildi. Uning tasdiqlashicha toza qumda ham (suv, kul va mineral tuzlar solinganda) o’simliklar yaxshi o’sishi mumkin. Buni isbotlash uchun u vegetasion tajribalar o’tkazadi va birinchilar qatorida o’simliklar atmosfera azotini o’zlashtirolmaydi, balki boshqa elementlar qatorida ildiz orqali o’zlashtiradi, degan xulosaga keldi. O’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini har tomonlama rivojlantirgan olimlardan nemis ximigi Y.Libix bo’ldi. 1840 yil Y.Libix o’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini rivojlantirish bilan bir qatorda gumus nazariyasini inkor qildi. Libix fikricha, tuproq unumdorligi faqat mineral moddalarga bog’liq. Y.Libix birinchi bo’lib tuproqqa o’g’itlar sifatida toza tuzlarni solishni taklif etdi. U mineral elementlarning ahamiyatini to’g’ri baholadi, lekin o’simliklar azotni havodan ammiak holida qabul qiladi, deb oylaydi. Keyinchalik u bu fikr xatoligini tushundi va o’simliklar azotni ildiz orqali nitratlar holida qabul qiladi degan fikrga qo’shildi. Biroq, shu bilan birga Libix tuproqdagi organik moddalarning ahamiyatini inkor qildi. Holbuki tuproq tarkibidagi gumus o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi, tuproq mikroflorasini rivojlantirish va boshqalarda katta ahamiyatga ega. Y.Libix «minimum qonuni» va «qaytarilish qonunlari»ni taklif etdi. Bu qonunlar boyicha tuproqda o’simliklarga zarur mineral elementlar minimumga yetmasa, ularning foydasi ham bo’lmaydi. Qaytarilish qonunida esa o’simliklar o’z hosili bilan tuproqdan qancha mineral modda olsa, o’rniga shuncha qaytarish zarur, deb tushuntiriladi. Aks holda yildan yilga tuproq unumdorligi, demak hosildorlik ham kamayib boradi. Libixning fikrlari umuman to’g’ri. Agrotexnik tadbirlarni to’g’ri o’tkazish va tuproqni mineral elementlar bilan o’z vaqtida ta’minlash natijasida hosildorlikni oshirib borish mumkin. I.Knop va Y.Sakslarning 1859 yilda o’tkazgan tajribalari ham «gumus nazariyasi» ni inkor qildi. Ularning fikricha faqat 7 ta element: azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy va temir bo’lsa, o’simliklarni suvda ham o’stirish mumkin. Shunday qilib, ular o’simliklarni vegetasion usullar bilan (tuproq, suv, kum) o’stirish mumkinligini isbotladilar va mineral oziqlanish nazariyasini tasdiqladilar. O’simliklarni ildiz orqali oziqlanish g’oyasini P.A.Kostichev, V.V.Dokuchayev, K.K.Gedroys, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar yanada rivojlantirdilar.
O’simliklar tabiiy muhitdan oz yoki ko’p miqdorda, davriy jadvalda ko’rsatilgan elementlarning hammasini yutish qobiliyatiga ega. Lekin shu elementlardan hozirgacha faqat 19 tasining o’simliklar uchun ahamiyati kattaligi, ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo’lmasligi aniqlangan. Bular uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, magniy, temir, marganes, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy va kobalt. Shulardan 16 tasi mineral elementlar gruppasiga kiradi. Chunki uglerod, vodorod va kislorod o’simlikka CO2, O2 va H2O holida qabul qilinadi. O’simliklar suv va barcha mineral elementlarni ildiz orqali tuproqdan qabul qiladilar. Mineral moddalar tuproq eritmasida, chirindida, organik va anorganik birikmalar tarkibida va tuproq kolloidlariga adsorbsiyalangan holatda uchraydi. Ionlarning o’zlashtirilishi faqat o’simliklarga bog’liq bo’lmay, balki shu ionning tuproqdagi konsentrasiyasiga, uning tuproqdagi siljishiga va tuproq reaksiyalariga bog’liq. O’simliklar tanasidagi elementlarning 95% ni to’rtta element: uglerod, vodorod, kislorod va azot tashkil etadi. Bu elementlar organogenlar ham deyiladi. Chunki ular o’simlik tanasidagi organik moddalarning (oqsillar, yog’lar, uglevodlar) asosini tashkil etadi. Qolgan barcha elementlar- 5% ni tashkil etadi va ular o’simlik kuli tarkibiga kiradi. Ya’ni o’simliklar kuydirilganda ma’lum miqdorda kul holida qoldiq qoladi. Bu mineral elementlardan iborat. Uning miqdori o’simlik turiga va organlariga bog’liq. Masalan, o’tchil o’simliklarda, (% hisobida): Donlarda – 3 Poyasida- 4 Ildizida- 5 Barglarida- 15 Yog’ochchil o’simliklarda, (% hisobida): Poyada- 3 Yog’ochlik qismida- 1 Tana po’stlogida- 7 Barglarida-11 bo’lishi mumkin. Modda almashinuv jarayoni faol bo’lgan barglarda kul miqdori eng ko’p (2-15%) bo’lishi mumkin. Kulning mineral tarkibi ham murakkab xarakterga ega ( jadval, %):
Mineral elementlarning o’simliklar tanasidagi miqdori asosida uch guruhga bo’linadi: 1)makroelementlar, 2)mikroelementlar,3)ultramikroelementlar. Makroelementlarga- o’simliklar tarkibidlagi miqdori 10-2 % va undan ko’p bo’lgan barcha elementlar (N, P, K, Ca, Na, Mg, va boshqalar) kiradi. Mikroelementlarga - o’simliklar tarkibidagi miqdori 10-3-10-5 % bo’lgan elementlar (Mn, B, Cu, Zn, Mo va boshqalar) kiradi. Ultramikroelementlarga o’simlik tarkibidagi miqdori juda oz (10-6 % va undan kam) elementlar kiradi (Cs, Se, Hg, Ag, Au, Li, Ra). O’simliklar tanasidagi har bir mineral element ma’lum fiziologik funksiyani bajaradi. Yüklə 52,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|