Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

 
 
I.BOB. O‘ZBEKISTON IQTISODIY O’SISH TUSHUNCHASI VA 
O’LCHANISHI. 
 
1.1. 
Iqtisodiyot tushunchasi o’sish va uning ahamiyati. 

---

6 
Iqtisodiyotda tovar va xizmatlarni qazib olish, ishlab chiqarish, almashtirish, 
taqsimlash va iste'mol qilish jarayonlarini o'rganadigan ijtimoiy fan
. 
Majoziy ma'noda 
iqtisod - xarajatlarning boshqarilishi va me'yorini anglatadi; tejash.
Iqtisodiyot so'zi lotin 
tilidan olingan 
Iqtisodiyot
, va bu o'z navbatida yunoncha "uy", νόmos (nómos), "norma" 
degan ma'noni anglatuvchi "oos" (oíkos) yunoncha atamalarining birlashmasidan kelib 
chiqqan "ookomika" (oikonomiya)
Iqtisodiyot kontseptsiyasi jamiyatlar kam 
resurslardan qanday qilib qiymatga ega bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish uchun 
foydalanishi va ular tovarlarni shaxslar o'rtasida qanday taqsimlashi haqidagi 
tushunchani qamrab oladi.Resurslarning etishmasligi moddiy resurslar cheklanganligi 
va insonning istaklari va ehtiyojlari cheksiz va to'ymasligini hisobga olgan holda cheksiz 
miqdorda tovar ishlab chiqarish mumkin emas degan fikrni keltirib chiqaradi. Resurslar 
aslida 
etarli, 
ammo 
ma'muriyat 
hozirda 
noto'g'ri. 
Gandi bir marta aytgan edi: "Yer yuzida hamma ehtiyojlarini qondirish uchun etarli, 
ammo 
ba'zilarning 
ochko'zligini 
qondirish 
uchun 
etarli 
emas". 
Ushbu tamoyilga asoslanib, iqtisodiyot odamlarning ehtiyojlari va ushbu ehtiyojlarni 
qondirish uchun mavjud bo'lgan resurslar o'rtasidagi munosabatlar natijasida 
odamlarning xattiharakatlarini kuzatadi. Iqtisodiyot fani iqtisodiy tizimlarning 
ishlashini va iqtisodiy agentlar bilan munosabatlarni tushuntirishga harakat qiladi 
(kompaniyalar yoki jismoniy shaxslar), mavjud muammolar haqida mulohaza yuritish 
va echimlarni taklif qilish.
Shunday qilib, asosiy iqtisodiy muammolarni tekshirish 
va qarorlarni qabul qilish ishlab chiqarish haqidagi to'rtta asosiy savolga asoslanadi: 
nima ishlab chiqarish kerak? Qachon ishlab chiqarish kerak? Qancha ishlab chiqarish 
kerak? Kim uchun ishlab chiqarish kerak? Shuningdek, globallashuv va tsiklning 7 ta 
asosiy 
xususiyatlariga 
qarang. 
Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot. 
Iqtisodiyotda ikkita tarmoq tubdan ajralib turadi: mikroiqtisodiyot va 
makroiqtisodiyot.Mikroiqtisodiyot iqtisodiy agentlarning (kompaniyalar, xodimlar va 
iste'molchilar)individual qarorlaridagi xatti-harakatlarning turli shakllarini o'rganadi, 
shu bilanbirga makroiqtisodiyot mikroiqtisodiy jarayonlarni tahlil qiladi, umuman 

---

7 
iqtisodiyotni va o'zgaruvchan o'zgaruvchilar bilan (umumiy ishlab chiqarish, inflyatsiya 
darajasi,ishsizlik, ish haqi va boshqalar) kuzatib boradi.
Aralash iqtisodiyot 
Nima Aralash iqtisodiyot Iqtisodiy tizim ma'lumki, rejalangan yoki yo'naltirilgan 
iqtisodiyo elementlarini birlashtirgan bo'lib, ular davlat qo'ygan maqsadlar va chegaralar 
va erkin bozor iqtisodiyotiga bo'ysunadi. Xuddi shunday, bu ham kapitalizmning 
xususiy mulki va sotsializmning kollektiv mulki birgalikda mavjud bo'lgan iqtisodiy 
modelning nomi. 
Siyosiy iqtisod: 
Tushunchasi siyosiy iqtisod XVII asrda hozirgi uchta asosiy ijtimoiy tabaqalar: 
burjua, er egalari va proletariylar o'rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlariga murojaat 
qilish paydo bo'ldi. Fiziokratizmning iqtisodiy nazariyasidan farqli o'laroq, er 
boylikning kelib chiqishi hisoblanadi, siyosiy iqtisod aslida mehnat qiymatning haqiqiy 
manbai bo'lib, undan qiymat nazariyasi kelib chiqqan deb taklif qildi.
19-asrda siyosiy iqtisod tushunchasi chetga surilib, uning o'rniga matematik 
yondoshishga imtiyoz beradigan iqtisodiy tushunchalar bilan almashtirildi. Bugungi 
kunda siyosiy iqtisod atamasi fanlararo tadqiqotlarda qo'llaniladi, ularning maqsadi 
siyosat bozor xatti-harakatlariga qanday ta'sir qilishini tahlil qilishdir. (iqtisodiyotda) — 
mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish hajmining oldingi yil 
(davr)larga nisbatan koʻpaygan miqdorda takrorlanishi. Iqtisodiy oʻsishni taʼminlash har 
qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi 
sonining koʻpayishi, kishilar ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy Oʻsishni 
shart qilib qoʻyuvchi asosiy sabablardandir. Iqtisodiy Oʻsish aholi turmush darajasini 
oshirishga, xalq farovonligini taʼminlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy oʻsish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi 
turadi. Iqtisodiy oʻsish ishlab chiqarishning ilgʻor tuzilmasiga, yuqori mehnat 
unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta boʻlgan raqobatbardosh 
mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. 
Boshqacha aytganda, iqtisodiy Oʻsish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini 

---

8 
muttasil qoʻpaytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va 
ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy Oʻsishni aniqlash va hisoblashda mamlakat Iqtisodiy taraqqiyotining 
eng umumiy koʻrsatkichi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos boʻlib xizmat qiladi 
va iqgisodiy oʻsishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ijobiy tomonga 
oʻzgarishini koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsish surʼatlari YAIM oʻsish surʼatlarida oʻz aksini 
topadi. Iqtisodiy Oʻsish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini 
ifodalaydi. Real YAIM hajmining oʻzgarishi mamlakat Iqtisodiyoti holati va dinamikasi 
toʻgʻrisida maʼlumot bersada, iqtisodiy Oʻsishni toʻliq aks ettirmaydi. Mas, mamlakat 
aholisining Oʻsish surʼati 3% ni, real YAIM ning Oʻsish surʼati ham 3% ni tashkil etdi. 
Bunday holatda, garchi YAIM hajmi oʻsganboʻlsada, kishilarning daromadlari 
oʻzgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy Oʻsishni toʻlaroq aksettirish uchun boshqa bir 
koʻrsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan real YAIMning oʻzgarishi 
qoʻllaniladi. 
Real YAIM hajmining oʻzgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining muayyan 
davr oraligʻidagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan real YAIM 
hajmining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush darajasi orqali baho 
berishga xizmat qiladi. Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish 
omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining oʻzaro taʼsirida shakllanadi. Bular 
iqtisodiy Oʻsishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin 
maydonlarni kengaytirish YAIM oʻsishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi). Ushbu omillarni 
ishlab chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy 
Oʻsishekstensiv oʻsish deb ataladi.
Iqtisodiy Oʻsishning sifat omillari ham mavjud boʻlib, ularga mehnat, kapital va 
yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy 
Oʻsish intensive oʻsish deb yuritiladi. Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi 
ekstensiv Oʻsish.ning imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi 
sharoitida intensiv oʻsish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv 
iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qoʻrsatkichlar 
Iqtisodiy Oʻsish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. Oʻsish sohasida — bandlikning 

---

9 
yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir 
qator koʻrsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish 
moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; isteʼmol sohasida — 
isteʼmolning va noishlab chiqarish jamgʻarishning oʻsishi shunday koʻrsatkichlarga 
kiradi. Iqgisodiy oʻsishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va isteʼmol 
tuzilmasi oʻzgarishlariga taʼsir koʻrsatishidir. 
Iqtisodiy o'sish turlari 
Iqtisodiy o'sish ikki xil: ekstensiv va intensiv. Ekstensiv iqtisodiy o'sish ishlab 
chiqarish omillarini bir xil sifat jihatidan ko'paytirish, faoliyat sohasini kengaytirish 
orqali ijtimoiy ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan tavsiflanadi. 
Intensiv iqtisodiy o'sish iqtisodiy aylanmaga sifat jihatidan yanada ilg'or ishlab 
chiqarish omillari va texnologiyalarini jalb qilish orqali ijtimoiy ishlab chiqarish 
hajmining oshishi bilan bog'liq. Bundan tashqari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ulkan 
tarkibiy o'zgarishlar sharoitida jadal iqtisodiy o'sish milliy mahsulotning nolga teng yoki 
ahamiyatsiz o'sishi bilan tavsiflanishi mumkin, ammo mahsulot sifat ko'rsatkichlarining 
sezilarli darajada oshishi bilan birga keladi. Iqtisodiy o'sishning bu jihati mezo-darajada 
eng aniq namoyon bo'ladi, ya'ni. alohida tarmoqlar darajasida. 
Misol tariqasida 70-yillarning boshidan boshlab Qo'shma Shtatlardagi metallurgiya 
sanoatini keltirish mumkin. po'lat ishlab chiqarish hajmini taxminan 2 barobarga 
qisqartirdi, po'latdan xom ashyo sifatida foydalaniladigan mahsulotlar hajmi esa nafaqat 
kamaymadi, balki ko'paydi. Bu metallurgiyadagi texnologiyadagi sifat o'zgarishlarining 
natijasi bo'lib, po'latning sifat ko'rsatkichlarining yaxshilanishi tufayli ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarning metall iste'moli keskin kamayishiga olib keldi.