Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

ZY = F (ZK, ZL, ZN). 
Bu formula quyidagi munosabatni ifodalaydi. Agar kapital, mehnat va moddiy xarajatlar 
qiymati Z ga oshsa, ishlab chiqarish hajmi Z marta ortadi. Aynan shu xususiyat ishlab 
chiqarishning keng ko'lamli o'sishiga xosdir: u sarflangan ishlab chiqarish omillari 
miqdoriga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Bu bog'liqlik
O'zgarish darajasi iqtisodiy ko'rsatkichlar keng ko'lamli o'sish bilan ishlatilgan 
asosiy vositalar, moddiy resurslar va xodimlar sonining ko'payishi bilan ishlab chiqarish 
hajmi o'sishi sababli kapital unumdorligi, moddiy intensivlik va mehnat unumdorligi 
kabi iqtisodiy ko'rsatkichlarning qiymatlari doimiy darajada saqlanib qoladi. Ishlab 
chiqarishni keng ko'lamda kengaytirish mamlakatda etarli miqdordagi ishchi kuchi va 
mavjudligini nazarda tutadi Tabiiy boyliklar, buning hisobiga iqtisodiyot ko'lami oshishi 
mumkin. Biroq, bu muqarrar ravishda ko'payish sharoitlarini yomonlashtiradi. Shunday 
qilib, uskunalar yoqilgan faoliyat yuritayotgan korxonalar. Qayta tiklanmaydigan tabiiy 
resurslarning tobora kamayib borayotganligi sababli har bir tonna xom ashyo va yoqilg‘i 
qazib olish uchun ko‘proq mehnat va ishlab chiqarish vositalari sarflanishiga to‘g‘ri 
kelmoqda. Natijada, iqtisodiy o'sish borgan sari qimmatga tushadi. 
Ishlab chiqarish o'sishining asosan ekstensiv yo'liga uzoq muddatli e'tibor olib 
keladi milliy iqtisodiyot boshi berk ko'chaga. Misol uchun, bu SSSRda 1980 -yillarda 
sodir bo'lgan, o'shanda uni saqlab qolishning iloji bo'lmagan yuqori stavkalar mehnat 
zahiralari oqimini qisqartirish, mamlakatning Yevropa qismidagi tabiiy xom ashyo 
zahiralarining kamayishi bilan birga takror ishlab chiqarishni kengaytirdi. Iqtisodiy 
o'sishning yangi imkoniyatlari takror ishlab chiqarishni 
intensivlashtirish
bilan bog'liq.
Iqtisodiy o'sishning murakkabroq turi intensivdir. Uning asosiy farqlovchi 
xususiyati texnik taraqqiyot asosida ishlab chiqarish omillari samaradorligini 
oshirishdir. Ushbu turdagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan biz ko'rib chiqqan 
ishlab chiqarish funktsiyasi o'zgartiriladi. Uning yangi ifodasi: 
Y = A (K, L, N). 

---

14 
Bu formulada A omillarning jami ko'rsatkichidir. Formula shuni ko'rsatadiki, agar 
omillar xarajatlarining qiymati o'zgarmasa va ularning umumiy unumdorligi A 1% ga 
oshsa, ishlab chiqarish hajmi ham 1% ga oshadi. Intensiv kengaytirilgan ko'payish bir 
qator xususiyatlarga ega. Bu yanada progressiv, chunki fan va texnika yutuqlari ishlab 
chiqarishning moddiy sharoitlari samaradorligini oshirishda hal qiluvchi rol o'ynay 
boshlaydi. Shu munosabat bilan jamiyat miqyosida ilmiy-texnikaviy axborot ishlab 
chiqarish rivojlanmoqda, u pirovardida tobora samaraliroq ishlab chiqarish vositalarida 
mujassamlashmoqda. Shu bilan birga, mehnatkashlarning madaniy-texnik darajasi oshib 
bormoqda. Ishlab chiqarishning intensive o'sishi bilan tabiiy resurslarning ma'lum 
cheklanganligi tufayli iqtisodiy o'sishdagi to'siqlar bartaraf etiladi. Ishlab chiqarishni 
kengaytirishning eng foydali omili resurslarni tejashdir. Masalan, foydalanish orqali 1 
tonna standart yoqilg'ini (700 kkal) tejash yangi texnologiya, bir xil miqdordagi yoqilg'i 
ishlab chiqarishga qaraganda 3-4 baravar kam xarajatlarni talab qiladi.
Shu bilan birga, intensivlashtirish xalq xo'jaligi tuzilmasini chuqur progressiv qayta 
qurish, 
tashabbuskor va yuqori malakali ishchi kadrlarni keng qamrovli tayyorlash bilan bog'liq. 
E.F. Borisov o'z darsligida "kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning intensiv turining 
o'ziga xos xususiyati shundaki, u bilan iqtisodiy o'sishning juda yuqori sur'atlari mumkin 
emas. Shu bilan birga, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot mamlakatning ishchi kuchiga ega 
bo'lgan hududlarida ortib borayotgan ishsizlikni keltirib chiqarishi mumkin.” Ishlab 
chiqarish resurslari iqtisodining ayrim sohalariga qarab intensivlashtirishning bir necha 
turlari ajratiladi: 

---

15 
Intensifikatsiyaning mehnatni tejaydigan turi yangi texnologiya ishlab 
chiqarishdan mehnatni siqib chiqarayotganidan dalolat beradi. Bunda mahsulot ishlab 
chiqarishning o'sish sur'ati xodimlar sonining o'zgarish tezligid an oldinda bo'ladi. Bu 
jarayon birinchi sanoat inqilobi natijasida keng miqyosda, ishlab chiqarishning sanoat 
bosqichida sodir bo'ldi.
Intensivlashtirishning kapital tejaydigan turi shundan iboratki, texnika va asbob-
uskunalar, xom ashyo va materiallardan samaraliroq foydalanish natijasida ishlab 
chiqarish vositalaridan tejamkor foydalanishga erishiladi. Ushbu o'zgarishlar ilmiy -
texnikaviy inqilobning (STR) dastlabki bosqichida, yuqori samarali avtomatik uskunalar 
keng o'zlashtirilib, mahsulotlarni arzonlashtirganda, shuningdek, polimer kimyosi 
yutuqlari va boshqa samarali tarzda o'zini namoyon qila boshladi. ishlab chiqarishning 
moddiy omillari va nihoyat, har tomonlama intensivlashtirish iqtisodiy taraqqiyotning 
shunday yo'nalishi bo'lib, unda resurslarni tejashning barcha ko'rsatilgan shakllari 
qo'llaniladi. Shunda ishlab chiqarishning mehnat va moddiy sharoitlari ham tejaladi. 
Ushbu turdagi intensivlashtirish amalda sharoitlarda amalga oshiriladi zamonaviy 
bosqich Ilmiy-texnik inqilob va yuqori texnologiyalar. Har tomonlama intensivlashtirish 
kengaytirilgan ko'payishning butun jarayonining sifat jihatidan yangilanishiga olib 
keladi. Qimmatbaho, keng ko'lamli yuksalishlardan farqli o'laroq, har tomonlama 
intensivlashtirish iqtisodiy o'sish traektoriyasini harajatsiz ta'minlaydi.
Biz eng tez o'sib borayotgan hajmni ko'ramiz milliy daromad (ND), ishlab 
chiqarish vositalarini ishlab chiqarish (K0) va ishchi kuchi soni (P) biroz sekinroq o'sadi. 
Natijada, ishlab chiqarish birligining tannarxi (St) pasayadi, kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish esa sifat jihatidan yangi xususiyatlarga ega bo'ladi. Yigirmanchi asrning 
o'rtalaridan boshlab boshlangan ilmiytexnikaviy inqilob sharoitida G'arbda ustuvor 
rivojlanish turi. sanoati rivojlangan mamlakatlar intensiv iqt isodiy o'sishga aylanadi. 
Keling, ushbu variantlarning xususiyatlarini tushunishga harakat qilaylik.
Ishlab chiqarishning intensiv o'sishi Intensiv o'sish odatda ishlab chiqarish 
ko'lamining sezilarli darajada oshishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, bu o‘sish sifat 
jihatidan yangi, samaraliroq ishlab chiqarish omillarini ishlab chiqarishga keng joriy 
etish asosida amalga oshirilishi muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish ko'lamini 

---

16 
oshirish, odatda, turli ilg'or texnologiyalar, fan yutuqlari, yanada zamonaviy 
texnologiya, ishlab chiqarishning xarajatlar qismini qisqartirish, ishchilarning 
malakasini rejali ravishda oshirish va boshqalar orqali ta'minlanadi. Aslida, ushbu 
omillar tufayli resurslarni tejash va mahsulot sifati kutilgan va ob'ektiv ravishda oshadi.
Ishlab chiqarishning keng ko'lamli o'sishi. bu tur avvalgisidan ko'ra tarixan 
qadimiyroqdir. Xususan, ekstensiv o'sish ibtidoiy odamga xosdir. Bu, birinchi navbatda, 
bilan bog'liqishlab chiqarishni kengaytirish, qo'shimcha mehnat, tabiiy resurslarni jalb 
qilishda foydalaniladigan resurslar hajmini oshirish, ekin maydonlarini kengaytirish. 
Biroq, avvalgisidan farqli o'laroq, ishni optimallashtirish bilan emas, balki muhim 
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, ushbu tur kapital qo'yilmalar hajmini oshirishni o'z 
ichiga olishi kerak. Shu bilan birga, texnologik baza sezilarli darajada o'zgarmaydi. 
Rivojlanishning muayyan bosqichlarida keng ko'lamli o'sish juda progressivdir. 
Masalan, chorvachilik jamiyatlarida. Biroq, ertami-kechmi bu og'ir iqtisodiy 
inqirozlarga olib keladi.