4. O’smir va o’spirinlar suitsidal xulq-atvorining o’ziga xos
xususiyatlari
Ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlarida suitsidal xulq-atvor o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Ikkita asosiy “avj”ga bo’linadi: “yoshlikning avji” – 15 dan 23
yoshgacha va “involyutsiya avji” – 40 yoshdan so’ng. Tajriba va ko’p sonli
tadqiqotlarning ko’rsatishicha, eng ko’p o’ziga xos xususiyat bolalik-o’smirlik
bosqichi va inson hayotining involyutsion davriga ajratib ko’rsatiladi.
O’smirda suitsidal ko’rinishning tahlil natijalarini ko’rsatishicha, bu yoshda
suitsidal xulq-atvor, garchi kattalarning xulq-atvori bilan ko’p tomonlama o’xshash
bo’lsa-da, baribir o’z yoshiga xos xususiyatlarga ega. Bu fiziologik va psixologik
mexanizmlar, o’sayotgan organizm va shaxsning shakllanish davridagi o’ziga
xoslik bilan bog’langan.
Bolalar va o’smirlarda autoagressiv harakatlar o’ta xavflidir.
O’smirlar uchun o’lim ancha oshkora hodisa sifatida shakllanib boradi.
Lekin ular o’zlari uchun, mototsiklni juda tez haydash, xavfli narsalar bilan tajriba
o’tkazish yoki o’ziga jalb qiluvchi, lekin tahlikali faollik bilan shug’ullanishlarini
rad etadilar. Keyinchalik, o’smir o’zining o’limi haqidagi fikrga keladi, lekin bu
vahimani engib o’tib rad etadi. Bolalar ko’pincha o’smirlar suitsid sodir etib, o’lim
bilan yakunlanishini nazardan qochiradilar. Kattalarga qaraganda, ularda haqiqiy
suitsidal urinish va namoyishkorona shantaj autoagressiya (o’ziga yo’naltirilgan
agressiya) o’rtasida aniq chegaralar mavjud emas. Bu bolalar va o’smirlarda
autoagressiyaning hamma ko’rinishlarini amaliyotda turli ko’rinishdagi suitsidal
xulq-atvor sifatida ko’rib chiqishga majbur qiladi.
O’zining o’limiga atrofdagilarning guvohligi yoki “qayta tug’ilish”ga intilish
bolalar va o’smirlar suitsidenti uchun xosdir. Bolalik davrida o’lim haqidagi
tasavvur bir necha bosqichda bo’ladi: bola ongida o’lim haqidagi tasavvurlarning
butunlay yo’qligidan, to hayotdan ketishning rasman belgilari bilan tanishish (aza,
janoza tushunchalari) va boshqalar. Bolaning o’limdan xabardor bo’lish na uning
shaxsiyatiga, na uning yaqinlarining shaxsiyatiga to’g’ri kelmaydi, aksincha
shakllanmagan o’lim bu abadiy o’lim, go’yoki uzoq muddatga yo’qlik yoki tiriklik
sifatida tushuniladi Bola ikkala tarafda bo’lish imkoniyatini tan oladi: atrofdagilar
uchun o’lish va shu bilan birga ularning qayg’urishlarini, o’z janozasiga guvoh
bo’lishni va uni xafa qilganlarning afsuslanishlarini kuzatishni istaydi. O’lim
qo’rquvining yo’qligi bola psixikasini ajratib turuvchi xususiyatdir. Bolalar va
o’smirlarni namoyishkorona harakatlardan uzoqlashtirish xato hisoblanadi.
Hayotiy tajriba va tasavvurlarning etarli emasligi natijasida bironta usul tanlay
olmaydi. Natijada rejasizlik, o’z joniga qasd qilish usullarini bilmaslik yuqori
darajada o’lim xavfini tug’diradi. Shuningdek, xavf yosh xususiyatlariga qarab
ham ortadi. Lekin, hayot qadri tushunchasini anglamay turib, o’smirlarda o’lim
qo’rquvi shakllanadi. “Metafizik intoksikatsiya”, o’smirning o’ziga xos
psixologiyasi, jumladan hayot va o’lim mavzusida fikrlashida namoyon bo’ladi.
Umumiy beqarorlik, tanqidning etishmasligi, o’ziga nisbatan yuqori baho berish va
xudbinlik hayot qadrini anglashning pasayishi uchun sharoit yaratadi, bunda
o’smirning hissiyotlari salbiy tus oladi hamda mojaroli vaziyatlarda suitsidal xulq-
atvor uchun zamin yaratadi.
O’z hayotiga nuqta qo’yish maqsadini anglash mezonlaridan tashqari,
kattalarda o’z joniga qasd qilish haqiqatini aniqlash uchun suitsid va suitsident
xulq-atvorining o’ziga xos xususiyatlari uslublari tahlil qilinadi.
Suitsidning xavfli mojaroli vaziyatlarini tahlil qilish orqali ular bola yoki
o’smir uchun arzimas narsalar, kattalarning fikricha, kelishmovchiliklar sababli
yuz beradi. Shuningdek, baholashda ayrim maksimalizm: o’z qilmishlarining
haqiqiy oqibatlarini ko’ra bilmaslik va bo’lgan hodisalarning oqibatini tashxis
qilish, hayotiy tajribaning yo’qligi bolalikning o’ziga xos davri va chorasizlik,
mojaroning hal bo’lmasligi, afsuslanish va yolg’izlik hissini paydo qiladi.
Bularning hammasi, hattoki, arzimas nizoli vaziyatlar bola uchun, ayniqsa, o’smir
uchun atrofidagi kattalarning ba’zida xolis baholamasliklari suitsid xavfini
oshiradi. Bularning hammasi pubertat yoshda suitsidal xavfning oshishiga sabab
bo’ladi.
Agarda katta yoshli suitsidentlar orasida ahamiyatli darajada erkaklar (1G’3)
ustun bo’lsa, o’smirlar orasida bu ko’rsatkich ya’ni qarama-qarshi qizlar o’rtasida,
shu yoshdagi o’g’il bolalarga qaraganda (3,9% qarshi 1,6%), o’zini o’ldirish,
deyarli, 2,5 marta ko’p. Bu erda, aniqlanishicha, suitsidal xulq-atvor jinsga bog’liq
emas, balki qizlar rivojlanishda ushbu yosh diapazonida oldindaligidir.
Suitsidal sindromga yosh bosqichining ta’siri quyidagi ma’lumotda ya’ni
o’limga intilishning kuchli shakliga duchor bo’lganlar 1,3 % 10–11 yoshli
o’smirlar, 1,9 % 12–13 yoshlilar, 2,7% 14–15 yoshlilar va 4,5% 16–18 yoshlilarda
kuzatiladi. Bu fenomen bola modeli bilan atrofdagi ijtimoiy dunyoning munosabat
umumlashmasida ko’proq javobgarlik xulq-atvori yotadi. Qizlarga nisbatan o’g’il
bolalarda avvalroq katta bo’lib, bu jarayonni o’zida chuqur his qiladi.
O’smir yoshda suitsidal xulq-atvorni paydo bo’lishiga oilaviy munosabatlar
omili sezilarli darajada ta’sir qiladi. Tadqiqotlarga ko’ra, ota va ona 21 %
“muammoli” o’smirlarga ideal hisoblanadi, normal guruhda o’g’il va qiz bolalar bu
ko’rsatkichning 41% (ota uchun) va 5% (ona uchun) ni tashkil etadi.
Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, onalar ko’pgina o’smirlarning ishonchini
qozonishgan (77% hamma so’ralgan o’g’il va qiz bolalar). O’smirda suitsidal
sindrom qanchalik kuchli bo’lsa, onasiga shunchalik kam ishonadi, yanayam
kamroq otasiga (23–29%). Ota-onalar bilan ishonchli munosabatlarning yo’qolishi
– o’smirlarda suitsidal sindromining kuchli omillaridan biri sanaladi. O’smir ota-
onasiga qanchalik kam ishonsa, uni shunchalik ko’p o’z joniga qasd qilish haqidagi
fikr qiynaydi. Bolalarning ota-onasi bilan yaxshi munosabatlari suitsid tahlikasini
1% gacha kamaytiradi, aksincha, doimiy janjallar bu tahlikani 18% ga
ko’paytiradi. Bolalar faqat ota-onalari bilan nizolarnigina emas, ularning o’zlariga
befarqliklarini ham og’ir oladilar. 17% yosh insonlarda yolg’izlikning halokatga
olib borishi mumkinligi, ularning aytishicha, o’z hayotlarining og’ir daqiqalarida
ham hech kimdan yordam so’rashni xohlamasliklaridir. Atrofidagi o’nlab odamlar
orasida birontasi yo’qki – tug’ishganlari, yaqinlari, do’stlari va o’qituvchilari –
hech kim, yosh insonlarning katta tashvishlarini bo’lishsa, ko’nglini bo’shatsa,
hamdardlik hissini his qilsa yoki foydali maslahat bera olganda namoyon bo’ladi.
O’smirlik davri ontogenez bosqichining o’ziga xos xususiyati, suitsidal xulq-atvor
motivatsiyasi va dinamikasidan farqlanadi. Bu yoshda yashirin depressiya ham
suitsidga sabab bo’lishi mumkin. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, bolalar va
o’smirlardagi depressiya ko’pincha, giperaktivlik, agressiya bilan niqoblangani
sababli tashxis qo’yish qiyinlashadi. O’smir yoshi uchun boshqalardan farqli
o’smirlardan iborat suitsid xavfli guruhlar mavjud bo’lib, ular sevgi va jinsiy
munosabatlar tuyg’ulari ideallashtirilgan axloqi bilan ajralib turadi.
Bolalarda suitsidal xulq-atvorning asosiy sabablari:
-32% – xafalik;
-30% – norozilik;
-38% – yolg’izlik, uyat, o’zidan qoniqmaslik.
O’smirlarda suitsidal urinish va o’lim o’rtasidagi nisbat – 50:1. Qizlar va
o’g’il bolalar suitsidal urinishining nisbati – 2,5:1. Namoyishkorona urinish
orasidagi nisbat – 4,3:1. 19 yoshgacha bo’lgan suitsidentlarning ko’proq qismini
qiz bolalar tashkil qiladi. Suitsidal urinishga qo’l urgan o’smirlarning holati psixik
jihatdan shikastlangan, suitsiddan keyingi psixik holat, shaxsiy xarakterga oid
ta’sirlanishning o’ziga xos xususiyatlari, suitsidal urinish va somatik oqibatlar
bilan bog’liq qo’shimcha tashvishlar, oilaviy mikroiqlim va atrof muhit holati bilan
belgilanadi.
Ob’ektiv qonuniyatlarga ko’ra, tadqiqotchilarning oldida o’smir suitsidi
muammosiga oid, ko’pincha, kimlar suitsidga qo’l uradi, degan savol turadi.
O’smirlardan qaysi biri “tahlika guruhi”ga kiradi? Xavfga kim duchor bo’ladi?
Qaysi tipdagi odamlar “suitsid xavfli” ekanligi ma’lum bo’lsa ham, ma’lumki,
ba’zi o’smirlar arzimagan vaziyatlar sababli o’z joniga qasd qilish tahlikasiga
duchor bo’ladilar. Quyidagilarda suitsidal xavf yuqori bo’ladi:
-depressiv o’smirlar;
-spirtli ichimlik va narkotikka ruju qo’ygan o’smirlar;
-yo suitsidga uringan yoki oila a’zolaridan kimdir suitsidga qo’l urganda
guvoh bo’lgan o’smirlar;
-iste’dodli o’smirlar;
-maktabda yomon o’zlashtirgan o’smirlar;
-homilador qizlar;
-tajovuz qurboni bo’lgan o’smirlar.
Alohida-alohida olganda, o’z holicha, o’smir duch kelgan har bir vaziyat
yoki muammolar, albatta, uning suitsidal xavfning yuqori chegarasida bo’lishini
anglatmaydi. Biroq, bunday muammolar, so’zsiz uning hayotini qiyinlashtiradi.
Bunday vaziyatlarning birontasiga duch kelgan o’smir emotsional, aqliy va
jismoniy tomondan noxushliklarga qarshi turolmaydi va suitsid uning uchun eng
to’g’ri yo’l, deb hisoblaydi.
Bola va o’smirlik yoshida suitsidal xulq-atvor shakllanishi ko’p hollarda
suitsident shaxsining ba’zi xususiyatlariga bog’liq. Bunday shaxslarda emotsional
beqarorlik, yuqori hissiyot, sentizivlik, ta’sirchanlik kuzatiladi. Bu sifatlar
xarakterga
urg’u berish darajasigacha ifodalangan, ijtimoiy-psixologik
dezadaptatsiyasi nuqtai nazaridan shaxsning pubertat davrini tashkil etadi.
Dostları ilə paylaş: |