ÖVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ Əlyazmas ı
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövri inventarizasiya
- 1.3. Maliyy ə n əzar əti sistemind ə audit n əzar ətinin yeri v ə rolu
- audit n əzar əti
|
Maliyyə nəzarətinin müxtəlif kriteriyalar üzrə təsnifatı №
Ə lamətlər üzrə təsnifat Maliyyə nəzarəti Müəllif
1 Həyata keçirilmə reqlamentinə Məcburi
Könüllü Т .А. Başkatova, A.S.Narinskiy, N.Q.Hacıyev 2 Nəzarət subyektləri Prezident nəzarəti, Qanunverici və yerli özünü idarəetmə orqanlarının Т .А. Başkatova 14
nəzarəti, cra hakimiyyəti orqanlarının nəzarəti, Maliyyə- kredit təşkilatlarının nəzarəti, Müəssisə daxili nəzarət, Аuditor nəzarəti
3
Büdcə nəzarəti, Vergi nəzarəti Valyuta nəzarəti, Кredit nəzarəti Sığorta nəzarəti, nvestisiya nəzarəti Т .А. Başkatova 4 Fəaliyyət həcmi Tam nəzarət Qismən nəzarət A.S.Narinskiy, N.Q.Hacıyev 5
Nəzarət metodları Təsərrüfat fəaliyyətinin analizi Təftiş Т
Müayinə
N. .Silayev, S.A. Artemyev, V.A.Piven 6 nformasiya mənbələri
Sənədli nəzarət Faktiki nəzarət
V.M.Rodionova, V. .Şleynikov, V.A.Piven, L.M.Kramarovskiy
7
zamanı lkin nəzarət, Cari nəzarət Sonradan nəzarət
T.A.Başkatova, E.Y,Qraçeva, A.S.Narinskiy, N.Q.Hacıyev, V.M.Rodionova, V. .Şleynikov, N. .Silaev
Beləliklə, maliyyə nəzarətinin həyata keçirilmə zamanından asılı olaraq üç formasını qeyd edirlər: ilkin, cari, sonradan nəzarət. Ilkin maliyyə nəzarəti müəssisələrin, həmçinin dövlətin maliyyə planlaşdırılması fəaliyyətində çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ilkin maliyyə nəzarəti müəssisələrin maliyyə planlarının, idarə və təşkilatların gəlir və xərc smetalarının, büdcə layihələrinin, müqavilə şərtlərinin və s. sənədlərin tərtib edilməsi və təsdiqi zamanı həyata keçirilir. Belə olan halda ilkin maliyyə nəzarəti maddi, əmək və maliyyə ehtiyatlarının qeyri-səmərəli istifadəsinin qarşısını almağa kömək edir və həmçinin təsərrüfat orqanlarının fəaliyyətlərinin mənfi nəticələrini aradan qaldırmağa imkan verir.
15 Bundan başqa, ilkin maliyyə nəzarətinin köməyi ilə maliyyə planlarının, gəlir və xərc layihələrinin tərtib olunması mərhələsində müəssisələrin əlavə ehtiyatları aşkar edilə bilər ki, bu da maliyyə ehtiyatlarının artırılması və maliyyə vəziyyətlərinə görə müəssisələrin məsuliyyətinin gücləndirilməsi üçün xüsusilə vacibdir. Maliyyə nəzarətinin bu forması qanunların və digər normativ sənədlərin pozulmasını qabaqcadan aydınlaşdırmağa kömək edir. Cari maliyyə nəzarəti təsərrüfat –maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsi gedişində maliyyə planlarının icrası zamanı yerinə yetirilir. Bu zaman əmtəə dəyərlilərinin və pul vəsaitlərinin xərclənməsinin normalarını nəzarətdə saxlamaq mümkün olur. Maliyyə nəzarətinin bu forması büdcə ilə hesablaşmaların tam, vaxtında və bütünlüklə həyata keçirilməsi üçün müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinin ardıcıl surətdə faktiki materiallar əsasında təhlil edilməsini nəzərdə tutur. Cari maliyyə nəzarətinin təsərrüfatdaxili yığım ehtiyatlarının artmasının araşdırılmasında əhəmiyyəti böyükdür. Sonradan maliyyə nəzarəti hesabat dövrünün və maliyyə ilinin bütövlükdə başa çatmasından sonra həyata keçirilir. Bu nəzarətdə büdcənin icrası, müəssisə və təşkilatların maliyyə planlarının yerinə yetirilməsi zamanı pul vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi yoxlanılır. Sonradan maliyyə nəzarəti ilkin maliyyə nəzarəti ilə qarşılıqlı ə laqədardır və daha doğrusu ilkin maliyyə nəzarətinə əsaslanır. Belə ki, sonradan nəzarət, maliyyə əməliyyatları haqqında verilmiş ilkin nəzarət göstəriciləri əsasında aparılır. Ümumiyyətlə, maliyyə nəzarətini daha dəqiq reallaşdırmaq üçün adı çəkilən formaların hamısından bəhrələnmək lazımdır. Mülkiyyət forması və ya həyata keçirildiyi obyektdən asılı olaraq maliyyə nəzarətinin aşağıdakı növləri vardır: • Dövlət maliyyə nəzarəti; • Qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti. Ümumdövlət maliyyə nəzarəti maliyyə nəzarətinin əsas forması olmaqla dövlət hakimiyyət orqanları və idarələri tərəfindən həyata keçirilir. O nəzarət edilməli obyektlərə idarəçilik tabeçiliyindən asılı olmayaraq yönəldilir.
16 Prof. A.N. Kozırin "maliyyə nəzarətini həyata keçirən orqanların təbiətindən" asılı olaraq nəzarətin üç növünü fərqləndirir: -dövlət nəzarəti; -təsərrüfatdaxili nəzarət; - müstəqil nəzarət. Müəllif dövlətin maliyyə nəzarətinin də, öz növbəsində, iki növünü ayırd edir: a) ümumdövlət nəzarəti, yəni ümumi səlahiyyətli dövlət hakimiyyəti və idarəçilik orqanları, habelə xüsusi nəzarət orqanları tərəfindən həyata keçirilən maliyyə nəzarəti; b) idarə nəzarəti, yəni nazirliklər və idarələr, yerli özünüidarə orqanlarının nəzarət-təftiş şöbələri tərəfindən onlara tabe olan müəssisə və idarələrə münasibətdə həyata keçirilən maliyyə nəzarəti. Ümumiyyətlə isə, maliyyə nəzarətini həyata keçirən orqanların dairəsinə görə nəzarətin aşağıdakı növləri vardır: 1. Parlament nəzarəti; 2. Prezident nəzarəti; 3. Ümumi səlahiyyətli idarəçilik orqanlarının nəzarəti; 4. Maliyyə-kredit orqanlarının nəzarəti; 5. darədaxiili nəzarət; 6. Təsərrüfatdaxili nəzarət; 7. Auditor nəzarəti. Xüsusi səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən maliyyə fəaliyyətinin məzmunundan asılı olaraq maliyyə nəzarətinin növlərini bu şəkildə də qruplaşdırmaq olar: a) büdcə nəzarəti; b) vergi nəzarəti; c) bank nəzarəti; d) sığorta nəzarəti; e) valyuta nəzarəti; f) gömrük nəzarəti.
17 Maliyyə nəzarətinin bütün bu növlərini: a) məcburi nəzarət; b) könüllü (təşəbbüs ə sasında) maliyyə nəzarəti olmaqla qruplaşdırmaq olar. Prof. N. . Ximiçeva hesab edir ki, məcburi maliyyə nəzarəti iki halda həyata keçirilir: 1.
2.
səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarı ilə. Təşəbbüs əsasında maliyyə nəzarəti təsərrüfat subyektlərinin özlərinin müstəqil qərarı ilə həyata keçirilir. Maliyyə nəzarətinin metodları dedikdə isə qarşıya qoyulmuş məsələlərin həlli üçün müəyyən ardıcıllıqla icra edilən fəaliyyətlərin toplusu başa düşülür. Bir çox iqtisadçılar (A.L.Apel, E.Y.Qraçeva, N. .Ximiçeva, S.O.Şoxin) maliyyə nəzarətinin metodları olaraq nəzarətin həyata keçirilmə üsulları və qaydalarını qəbul edirlər. V.M.Rodionova və V. .Şleynikov maliyyə nəzarətinin metodlarını nəzarətin ə saslandırılmış və təcrübədən keçirilmiş üsullarının, eləcə də nəzarət obyektinin konkret elementlərinin analizi və dəyərləndirmələrinin məcmusu kimi xarakterizə edirlər. V.V.Bursevin fikrincə maliyyə nəzarətinin metodları dedikdə nəzarətin məqsədlərinə nail olunma yolları və ya qaydaları nəzərdə tutulur. Beləliklə, müasir dövrdə formalaşmış ümumi rəyə əsasən maliyyə nəzarəti metodları nəzarətin məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə olunan üsul və qaydaların məcmusudur. E.A.Voznesenskiy maliyyə nəzarətinin metodlarına balans yoxlamalarını, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilini, sənədli təftişi və sairəni aid edir. Qeyd olunan metodlardan hər birini o, nəzarətin vəzifələrini həll etməyə imkan verən tərkib hissələrinə ayırır. Bu baxımdan E.A.Voznesenskiy çoxsəviyyəli nəzarət sistemi konsepsiyasının yaradıcılarından hesab olunur. Bu günkü gün çoxsəviyyəli nəzarət sistemi konsepsiyası bir çox müasir müəlliflər (N.T.Beluxa, V.V.Bursev, O.A.Noqina, A.A.Terexov, M.A.Terexov) tərəfindən də qəbul edilir. V.V.Bursev maliyyə nəzarəti metodlarının tərkibinə
18 ümumelmi, empirik və spesifik nəzarət metodlarını aid edir. O.A.Noqina isə nəzarətin metodlarını aşağıdakı kimi qruplaşdırır: ümumelmi və xüsusi nəzarət metodları.
Ма liyyə nəzarəti metodlarının nisbətən tanınmış təsnifləşdirilməsi isə aşağıdakılardır: - sənədli nəzarət metodları; - faktiki nəzarət metodları. Sənədli nəzarət metodları sənədlərdən istifadəni nəzərdə tutur və ilkin uçot sənədlərinin, mühasibat qeydlərinin, müqavilələrin və sairənin əsasında aparılır. Мə sələn, yoxlama maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aid ayrı-ayrı sənədlər, balans hesabatları, məxaric məlumatları və s. əsasında aparılır. Yoxlama zamanı maliyyə Nəzarət metodları Xüsusi metodlar
i metodlar
n şəxslərə təsir metodları sintez, induksiya, deduksiya, təhlil, ekspertiza, analogiya
nandırma, Məcbur
etmə, Cərimə.
Spesifik metodlar qtisadi-
riyazi metodlar, iqtisadi təhlil
üsulları və s.
Emprik metodlar nventar-
laşma, Ekspertiza, Qarşılıqlı yoxlama, Ekperiment
19 intizamının pozulması halları üzə çıxarılarsa, bu neqativ halların aradan qaldırılması üçün tədbirlər də nəzərdə tutulur. Müayinə müəssisə, idarə və təşkilatların ayrıca bir fəaliyyət sahəsini əhatə edir. Yoxlamadan fərqli olaraq bu zaman daha geniş dairəli göstəricilərdən istifadə olunur. Təsərrüfat orqanlarının maliyyə vəziyyəti, onların gələcəkdə inkişaf perspektivləri, istehsalın yenidən qurulması və dəyişdirilməsi kimi məsələlər məhz müayinə zamanı müəyyən olunur. Sənədli nəzarət metodlarından biri olan təhlil metodu ən düzgün informasiya ə ldə etməyə imkan verərək illik hesabatların faktiki məlumatları əsasında aparılır. Bu zaman proqnoz və tapşırıqların yerinə yetirilmə səviyyəsi, maliyyə intizamına və vəsaitlərin xərc normalarına riayət olunması aşkar edilir. Sonuncu metod (təftiş) maliyyə nəzarətində ən mühüm metodlardan biridir və təşkilatların müəyyən hesabat dövründəki maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əhatə edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təftiş (yaxud auditor yoxlanışı) nəzarətin ən geniş tətbiq olunan metodudur. Təftiş dövlət tərəfindən məcburi qaydada, maliyyə intizamını pozan firmaların fəaliyyətini tam yoxlamaq hüququ ilə təşkil edilə bilər. Təftiş prosesində məlumatların əhatə dərəcəsindən asılı olaraq yoxlama tam başdan-başa aparılır və bu zaman bütüb sənədlər və material qiymətliləri nəzarətdən keçirilir. Əgər sənədlərin bir qismi nəzarətdən keçərsə, yoxlama qismən aparılmış hesab edilir. Təftişin məqsədlərindən asılı olaraq müxtəlif yoxlama üsullarından istifadə olunur: hesabat məlumatlarının tutuşdurulması, xəzinədə olan nağd pulun yoxlanılması, sənədlər əsasında qarşılıqlı yoxlama, əmtəə-material qiymətlilərinin inventarizasiyası, ekpertiza və s. Keçirilən təftişin yekununda isə akt tərtib olunur və onun əsasında müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətlərində üzə çıxarılmış nöqsanların aradan qaldırılması və daxili ehtiyatların səfərbər edilməsi üçün tədbirlər işlənib hazırlanır. Faktiki nəzarət metodları sənədlərlə deyil, bilavasitə mühasibat uçotu obyektləri ilə işə əsaslanır: əsas vəsaitlərlə, xammalla və s. Metodların verilmiş qrupuna inventarizasiya, nəzarət ölçmə, nəzarət məqsədilə alqı, müşahidə, baxış və sairə aid edilir. 20 Faktiki nəzarətin ən geniş yayılmış metodu – inventarizasiyadır. Onun köməyilə nəinki təşkilatın əmlakının qorunmasına nəzarət həyata keçirilir, həmçinin mülkiyyətin mövcudluğu haqqında faktiki məlumatların etibarlılığı təmin edilir. nventarizasiya - müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, hesablaşmalarının, maddi və digər sərvətlərin faktiki vəziyyətinin yoxlanılması, qiymətləndirilməsi və sənədlərlə rəsmiləşdirilməsidir. Azərbaycan Rеspublikasında invеntarlaşmanın aparılması prinsiplərini Maliyyə Nazirliyinin 3 iyul 2000-ci il "Əmlakın və öhdəliklərin invеntarizasiyasına dair
Təcrübədə bir neçə növ inventarizasiya mövcuddur. Qismən inventarizasiya hər bir obyekt üçün ildə bir dəfə aparilir; bu cür inventarizasiya (yoxlama) yüksək daxili təşkilati səviyyə tələb etməyən və bir qayda olaraq istehsal prosesinə maneçilik törətməyən ən etibarli üsuldur.
aparilir. Tam inventarizasiya təşkilatın bütün əmlakının yoxlanması deməkdir. Onlar illik hesabat tərtib etməzdən əvvəl ilin axırında həmçinin maliyyə və istintaq orqanlarının tələbi ilə tam sənədli təftiş zamanı aparılır.
şə xslərin yoxlanması, məsələn, kassada olan nağd pul vəsaitinin mövcudluğunun yoxlanması, müxtəlif növ materialların qalığının çıxarılması və i.a. zamanı aparılır. Faktiki nəzarət metodlarından biri də nəzarət məqsədilə alqı hesab olunur. Səlahiyyətli dövlət nəzarət orqanları, eləcə də daxili müfəttişlər yoxlama alqıları keçirə bilərlər. Yoxlama alqısının nəticələrinə görə əsasən protokol və ya akt tərtib olunur. Ekspertiza faktiki nəzarət metodlarından olmaqla, nəzarət tədbirlərinin həyata keçirilməsi dövründə lazım olduqda ayrı-ayrı sahələrdə xüsusi biliklərə malik mütəxəsizlərin dəvət edilməsini ifadə edir. Tez-tez hazır məmulatların, xammalın, göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin ekspertizası aparılır. Yoxlama zamanı təsdiq edilmiş keyfiyyət normalarından və 21 göstəricilərindən yayınmaların açıqlanması halında yoxlama aparanlar bunun yaranma səbəblərini, gələcəkdə onu yarada biləcək amilləri müəyyən etməyə borcludurlar. Ekspertizanın nəticələrinə görə müfəttiş tərəfindən qoyulmuş məsələləri tam və konkret cavablarla əhatə edən əsaslı qərar tərtib edilməlidir. Ekspertin son nəticələrinin etibarlılığı ona təqdim edilmiş materiallardan asılıdır. Ekspert tərəfindən təqdim olunan faktların qiymətləndirmələri obyektiv olmalıdır. Ekspertizanın keyfiyyətini müəyyənləşdirən əsas şərtlərdən biri məsələlərin ekspertə düzgün xülasə edilməsidir. Müşahidə nəzarət üsulu kimi kifayət qədər əvvəldən məlumdur. Müşahidə metodu yoxlayıcıya işlərin real vəziyyətini açıqlamaqda kömək edir. Müşahidə metodu növbəti yoxlamalar zamanı məqsədəuyğundur: • maddi dəyərlilərin saxlanılması, qəbulu və göndərilməsi qaydalarına riayət,
• yoxlama haqqında aktın hazırlanması və məlumatların kontragentlərlə yoxlanılması qaydası, • istehsalın və texnoloji proseslərin təşkili və s. Faktiki nəzarət metodlarından olan sorğu yazılı və şifahi şəkildə keçirilə bilər. Müfəttiş tərəfindən qoyulmuş suallara cavabların alınması nəzarətçi tərəfindən hansısa təzyiq və təhlükə olmadan razılıq əsasında olmalıdır. Sorğu keçirməzdən əvvəl yoxlanılan şəxsə müfəttişin hüquqlarının və səlahiyyətli şəxslərin öhdəliklərinin hansı qanunvericilik və normativ sənədlərlə tənzimləndiyini izah etmək lazımdır. Sualların siyahısı və qoyuluşu nəzarət tədbirlərinin məqsədləri və məsələləri ilə üst-üstə düşməli, yoxlanılan müəssisənin fəaliyyət çərçivəsini keçməməlidir. Yoxlanılan təşkilatın ə məkdaşının yazılı izahatı
nəzarət idarəsinə ünvanlanmalıdır, hansı ki, nəzarət tədbiri məhz onun sərəncamı ilə keçirilir. Yoxlama aparan şəxs cavabı və izahı alınmalı sualların siyahısını yazılı şəkildə hazırlamağa borcludur. Sənədləşdirmədə həmsöhbətin hansısa səbəblərə görə cavab verməkdən imtina etdiyi suallar da öz əksini tapmalıdır. Maliyyə nəzarəti metodlarından biri olan baxış metodu yoxlama praktikasında təftiş olunan obyektin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədilə tətbiq edilir. 22 Yoxlayıcı natamam tikinti obyektinin, ayrı-ayrı dəzgahların, anbarın və sairənin vəziyyətini nəzərdən keçirə bilər. Bu prosedur inventarlaşmadan sənədli rəsmiləşdirmənin (inventarlaşmanın təyinatı haqqında əmr, komissiyanın yaradılması, siyahının tərtibi və s.) olmaması ilə fərqlənir. Prosedur müşahidəyə daha yaxındır, lakin ondan fərqli olaraq, burada müfəttişin konkret obyektə baxış keçirmək haqqında qəti bildiriş niyyəti olur, halbuki müşahidə zamanı əvvəlcədən bildirmə olmadan daha yaxşı nəticələr əldə edilir. Tələb-sorğu maliyyə nəzarətinin getdikcə daha çox yayılan üsuluna çevrilir. Belə demək olar ki, bu metod nəzarətin faktiki və sənədli metodları arasında aralıq vəziyyətini tutur.
23
Respublikamızda dövlət nəzarətinə alternativ olan, bazar iqtisadiyyatı struktu- runun ayrılmaz ünsürlərindən biri olan audit nəzarətinin təşkili və inkişafının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Ümumiyyətlə audit nəzarəti dedikdə əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanılması başa düşülür. Audit aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin düzgün, bütöv və dəqiq əks etdirilməsini müəyyənləşdirmək məqsədi ilə qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun surətdə iqtisadi subyektlərin tərtib etdikləri illik maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanmasını nəzərdə tutur. Auditin əsasını dövlətin, müəssisənin müdriyyətinin və onun sahiblərinin (əmanətçilərin, səhmdarların) qarşılıqlı marağı təşkil edir. Bir sıra ölkələrdə audit dedikdə, müəssisələrin yoxlanılması və onun maliyyə hesabatı haqqında fikir söylənilməsi başa düşülür. Britaniya Audit Praktikasi Komitəsinin 1989-cu ildə verdiyi tərifə görə, Böyük Britaniyada audit “qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş bütün qaydalara riayət olunmaqla, müəssisənin mühasibat hesabatı barədə peşəkar fikir ifadə etmək məqsədi ilə həmin hesabatın xüsusi təyin edilmiş auditor tərəfindən müstəqil öyrənilməsi deməkdir.” Yuxarıda qeyd edilənlərə əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,“audit”- müəssisələrin (iqtisadı subyektlərin) maliyyə
(mühasibat) hesabatlarındakı məlumatların qüvvədə olan qanunçuluğa, təlimatlara və müvafiq normativ aktlara uyğunluq vəziyyətinin neytral, səlahiyyətli, yüksək ixtisaslı mütəxəsislər tərəfindən müstəqil qaydada yoxlanılması və bu yoxlamanın nəticəsinə əsasən auditor təşkilatının (auditorun) maliyyə (mühasibat) hesabatlarının düzgünlük səviyyəsi haqqında ə saslandırılmış fikir ifadə etməsidir (yoxlanılması prosesidir). Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin hamısında auditor xidmətləri fəaliyyət göstərir. Bu xidmət sahəsinin ən mühüm işgörmə amili müvafiq hüquqi bazanın olmasıdır.
24 Azərbaycan Respublikasında da dünya ölkələri təcrübəsinə və sərbəst bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun müstəqil auditor xidmətinin təşkilinə dair normativ sə- nədlər 1994-1996-cı illərdə qəbul olunmuşdur. Belə ki, 1994-cü ilin sentyabrında «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 1995-ci ilin iyunun- da Respublika Auditorlar Palatasının yaranmasına dair qərar və 1995-ci ilin sentyabrında «Auditorlar Palatasının fəaliyyətinə dair əsasnamə» qəbul olunmuşdur. 1996-cı ilin aprel ayından Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası öz fəaliyyətinə başlamışdır. «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu respublikada auditor xidmətinin təşkilini, onun həyata keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, auditorların funksiyalarını, hüquqlarını və vəzifələrini müəyyən edir, mülkiyyətçinin əmlak hüquqlarını müdafiə edən müstəqil maliyyə nəzarəti sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur.
Auditorlar Palatası isə auditor xidmətinin dövlət tənzimlənməsini və inkişafını təmin edən, mülkiyyətçilərin əmlak hüquqlarını, dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafeyini müdafiə edən, öz fəaliyyətində respublikanın qanunvericilik aktlarından irəli gələn tələblərə sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları tərəfindən riayət olunmasına nəzarət edən müstəqil maliyyə orqanıdır. Auditorlar Palatasının məlumatlarına əsasən 2010-cu il tarixə respublikada 44 sərbəst auditor və 50 auditor təşkilatı (48 yerli, 2 xarici auditor təşkilatının filialı) fəaliyyət göstərmişdir. Qeyd olunan dövrdə təsərrüfat subyektləri ilə 48.052.611,5 manat məbləğində 4572 müqavilə bağlanmışdır. Həmin müqavilələrin 12.979.984,7 manat məbləğində 630-u ilin əvvəlinə qalıq kimi, 35.072.626,8 manat məbləğində 3942-si isə hesabat dövründə bağlanılmışdır ki, bunun da xüsusi çəkisi xarici auditor təşkilatlarının filial və nümayəndəlikləri üzrə sayına görə 5,1% və məbləğinə görə 64,8%, yerli auditor təşkilatları üzrə sayına görə 46,5% və məbləğinə görə 19,6%, sərbəst auditorlar üzrə sayına görə 41,3% və məbləğinə görə 3,5% təşkil etmişdir. Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qanunvericiliyə görə auditor nəzarəti məcburi və təşəbbüslə (könüllü) auditə, eləcə də kənar və daxili auditə ayrılır.
25 “Audit xidməti haqqında” Az.Resp-nın Qanununda göstərilir ki,audit yoxlaması məcburi və könüllü (təsərrüfat subyektinin öz təşəbbüsü ilə) ola bilər.Qanunvericiliyə görə öz maliyyə heasbatlarını dərc etdirməli olan təsərrüfat subyektlər üçün, habelə qanunvericilik aktları ilə bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli dövlət orqanlarının müvafiq qərarına əsasən (onların sifarişi ilə) həyata keçirilən audit məcburi,digər hallarda isə könüllüdlür. Məcburi audit yoxlaması bilavasitə qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş hallarda və ya dövlət orqanlarının tapşırığı ilə keçirilir. Məcburi auditin həcmi və keçirilmə qaydası qanunvericilik normaları ilə tənzimlənir. Mövcud qanunvericiliyə görə səhmdar cəmiyyətləri,xarici investisiyalı müəssisələr,banklar və digər kredit təşkilatları, sığorta təşkilatları, məhdud məsuliyyətli müəssisələr, investisiya fondları, maliyyə-sənaye qurumları üzrə audit məcburidir. Kənar audit müstəqil, sərbəst auditorlar və ya auditor firmaları tərəfindən qarşılıqlı bağlanmış müqavilə əsasında icra olunur. Kənar audit əsasən dövlət vergi orqanları, digər orqanlar, həmçinin müəssisə ilə maraqlı olan banklar, xarici partnyorlar, səhmdarlar və sığorta birlikləri ilə müqaviləyə uyğun olaraq xüsusi auditor firmaları tərəfindən həyata keçirilir. Kənar auditin əsas vəzifələrinə: • yoxlanılan müəssisələrdə maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünü təyin etmək, • təsərrüfat fəaliyyəti və kommersiya nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün tövsiyyələr işləyib hazırlamaq və s. aiddir. Daxili audit müəssisə tərkibində müştərək struktur bölməsi və ştat vahidi kimi fəaliyyət göstərir və daxili iqtisadi nəzarət orqanı olmaqla, yalnız müəssisənin rəhbərinə və ya direktorlar şurasına tabe olmaqla, onların müəyyən etdiyi məsələləri araşdıraraq nəticələri haqqında yalnız onlara hesabat və informasiya verir. Daxili audit-təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinin inkişafına və səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş risklərin idarə olunması, nəzarət və idarəetmənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və inkişafına sistemli yanaşmaqla təsərrüfat subyektinə öz məqsədlərinə nail olmaqda köməklik edən obyektiv, təminatverici və məsləhətverici fəaliyyətdir. 26 Daxili audit xidmətinin vəzifələri aşağıdakılardır: 1. təsərrüfat subyektində müntəzəm və səmərəli fəaliyyətin təmin edilməsi, məqsədlərə nail olmaq üçün risklərin idarə edilməsi, istənilən dəyişikliyə qısa müddət ərzində münasibət bildirilməsi məqsədi ilə yaradılan daxili nəzarət sisteminin səmərəliliyini və adekvatlığını müəyyən etmək; 2. mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünü və etibarlılığını yoxlamaq; 3. təsərrüfat subyektinin xərclərinin səmərəliliyini qiymətləndirmək; 4. təsərrüfat subyektinin, ona tabe olan müəssisə və təşkilatların (onun törəmə təsərrüfat cəmiyyətlərinin) struktur bölmələrinin fəaliyyətinin normativ hüquqi aktlara və təsdiq edilmiş fəaliyyət planına uyğunluğunu yoxlamaq; 5. ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi, düzgünlüyü, onlardan istifadəyə nəzarəti və zərərdən mühafizə olunmanın yetərliliyini qiymətləndirmək. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə nəzarətinin mühüm formalarından olan audit nəzarətinin müasir mexanizmlərinin təşkili və fəaliyyət göstərməsi, onun təsir gücünün artırılması və sair məsələlər vacib bir vəzifə kimi qarşıda durmaqdadır. Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, respublikada auditin təşkili və aparılması sahəsində əsaslı işlər aparılmasına və bir sıra problemlərin həll olunmasına ehtiyac vardır. Yüksək səviyyədə inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təcrübəsi də göstərir ki, burada icra olunan bütün layihələr auditor nəzarətindən keçməklə həyata vəsiqə alır. Bir qayda olaraq qeyd olunan ölkələrdə icrası nəzərdə tutulan dövlət proqramları üzrə layihələrdə bu məqsədlə ayrılmış vəsaitin 1-2 faizi nəzarət tədbirlərinin icra olunmasına sərf olunur.
Respublikamızın idarə və müəssisələrində icra olunan təsərrüfat əməliyyatlarının qanunvericilik tələblərinə uyğun olmasını, onların şəffaflığını və dəqiqliyini təmin edən müstəqil nəzarət forması olan auditin geniş tətbiq olunması vacib şərtdir. Ümumiyyətlə bunu normal hal hesab etmək olmaz ki, Azərbaycan Respublikasının «Audit xidmətinin təşkili» haqqında qanununda belə respublikada fəaliyyət göstərən şirkət və birliklərin illik auditor yoxlamasından keçməsinə dair qayda müəyyən olunmamışdır. Eləcə də 27 həmin qanunda daxili auditin təşkili prinsipləri və onun mühüm müəssisədaxili iqtisadi nəzarət forması olduğu müəyyən olunmamışdır. Göstərilənləri nəzərə alaraq hesab edirik ki, respublikamızda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin əsaslı şəkildə genişlənməsi və iqtisadi islahatların həyata keçirildiyi şə raitdə iqtisadi nəzarətin və bu əsasda audit nəzarətinin hərtərəfli inkişafı və genişlənməsi çox vacib amildir.
28
2.1. Respublikada büdcə-vergi nəzarəti və onun müasir vəziyyəti
Maliyyə-büdcə nəzarəti, əsasən, bilavasitə büdcə prosesi çərçivəsində müxtəlif cür nəzarət tədbirlərindən - büdcə təsnifatının gəlir və xərc maddələrinin əsaslılığının qiymətləndirilməsi, bütün səviyyələrdən olan büdcələrin icrasının vaxtamüvafiqliyinin və tamlığının yoxlanılması, büdcədənkənar dövlət fondlarının xərclənməsinə nəzarət və sairədən ibarət olur. Büdcə nəzarəti iqtisadiyyatın inkişafına və dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitlərin maksimum artırılmasına və optimal maliyyə-büdcə siyasətinin işlənib hazırlanmasına şərait yaradır. Büdcə nəzarəti – hüquqi normalarda müəyyən edilmiş ictimai orqanlar tərəfindən həyata keçirilən nəzarət tədbirləri sistemidir. Bu tədbirlər Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən büdcə fəaliyyətinin qanuniliyini və məqsədəuyğunluğunu yoxlamağa istiqamətlənir. Büdcə nəzarətinin başlıca məqsədi kimi büdcə fəaliyyətinin qanuniliyinin təmin edilməsi, daha doğrusu büdcə münasibətlərinin bütün iştirakçıları tərəfindən büdcə qanunvericiliyinə riayət olunmasına nəzarət edilməsi çıxış edir. Bu məqsədə aşağıdakı vəzifələrin həlli ilə nail olmaq mümkündür: a) Maliyyə qanunvericiliyinə riayət olunması, b) Dövlət gəlirlərinin formalaşdırılması və məqsədəmüvafiq istifadəsi üzərində effektiv nəzarətin təmin olunması, c) Büdcə prosesinin gözlənilməsi, d) Büdcələrarası münasibətlər sistemi üzərində nəzarət, e) Büdcə sferasında hüquqpozuntularının qarşısının alınması, f) Nəzarət orqanlarının fəaliyyətlərinin koordinasiyası və s. Büdcə nəzarətinin subyektləri qismində aşağıdakı orqanlar çıxış edirlər: • Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, • Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, • Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası,
29 • Baş cərəncamçı və büdcə vəsaitlərinin sərəncamçıları və s. Müasir dövrdə aparılan büdcə nəzarəti iqtisadiyyatın inkişafına və dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitlərin maksimum artırılmasına və optimal maliyyə-büdcə siyasətinin işlənib hazırlanmasına yönəldilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyasına əsasən AR-nın hökuməti dövlət büdcəsinin tərtibi və icrasına nəzarət edir, pul və kredit sahəsində vahid siyasət həyata keçirir. O, nazirlik və komitələrin, idarələrin maliyyə fəaliyyətinə nəzarət edir, onu tənzimləyir, onlara tabe olan maliyyə nəzarətinin xüsusi orqanlarıının fəaliyyətini istiqamətləndirir. Icra orqanları tərəfindən maliyyə nəzarəti sahəsində əsas yeri Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tutur. Maliyyə Nazirliyinin struktur bölmələri bu və ya digər formada maliyyə münasibətlərinə nəzarət edir. Hər şeydən əvvəl Maliyyə Nazirliyi dövlət büdcəsinin tərtibi prosesində maliyyə nəzarətini həyata keçirir, büdcə vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsinə, büdcədənkənar fondların vəsaitlərinə nəzarət edir, valyuta əməliyyatlarının həyata keçirilməsində nəzarətdə də iştirak edir. Maliyyə Nazirliyi həmçinin Azərbaycan Respublikası hökumətinin qərarı ilə ayrılmış dövlət investisiyalarının istiqamətinə və istifadəsinə nəzarəti də həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi çərçivəsində operativ maliyyə nəzarətini Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti və Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi həyata keçirir. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında” 09 fevral 2009-cu il tarixli 48 nömrəli Fərmanı ilə yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti ə sasən dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlərin təyinatı üzrə səmərəli xərclənməsi üzərində dövlət maliyyə nəzarətini həyata keçirən icra hakimiyyəti orqanıdır. Büdcə vəsaitlərinin düzgün və səmərəli istifadəsi məqsədilə Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti dövlət büdcəsinin, o cümlədən məqsədli büdcə fondlarının
30 vəsaitlərinin xərclənməsi, habelə büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar əməliyyatlar üzrə vəsaitlərinin əldə edilməsi və xərclənməsi, dövlət zəmanəti ilə alınmış və dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına verilmiş kreditlərin xərclənməsi üzərində dövlət maliyyə nəzarətini həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasında dövlət maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi işinə metodiki rəhbərlik edilməsi, bu sahədə mövcud olan nöqsanları və neqativ halları doğuran səbəblərin aradan qaldırılması, habelə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər istiqamətlərdə fəaliyyət göstərilməsi də bu xidmətin əsas fəaliyyət istiqamətlərinə aiddir.
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti həmçinin dövlət büdcəsindən maliyyələşən və dövlət büdcəsindən dotasiya alan təşkilatlarda, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətlərdə və beynəlxalq təşkilatlarda fəaliyyət göstərən diplomatik xidmət orqanlarında dövlət maliyyə nəzarətini təmin etmək məqsədilə nəzarəti həyata keçirir, dövlət büdcəsinin rayon və şəhərlər üzrə yerli gəlir və xərclərinin tərtibi və icrası üzrə rayon və şəhər maliyyə idarələrinin (şöbələrinin) işlərini və həmin rayon və şəhərlərin ərazilərində fəaliyyət göstərən büdcə təşkilatlarının büdcə və büdcədənkənar vəsaitlər üzrə gəlir və xərc smetalarının icralarını və maliyyə intizamına əməl edilməsini yoxlayır. Bundan başqa Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti hüquq-mühafizə orqanlarının tapşırığı ilə yoxlamalar aparır. Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti maliyyə nəzarətini təftiş və yoxlamalar aparmaq yolu ilə həyata keçirir. Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidməti dövlət büdcəsi vəsaitlərinin düzgün, səmərəli və təyinatına uyğun xərclənməsini müəyyən etmək üçün respublikada büdcədən maliyyələşən bütün nazirlik, idarə və təşkilatlarda təftiş işinin təşkilinə cavabdehdir. Büdcə təşkilatlarında təftiş aparılarkən aşağıdakılar yoxlanılmalıdır: 1. Smeta təyinatlarının düzgünlüyü, mühasibat uçotunun düzgün aparılması, hesabatların tərtibi və uçot məlumatları ilə hesabat məlumatlarının uyğunluğu, şə bəkə, ştat və kontingent planlarının yerinə yetirilməsi və xərclərin həmin göstəricilərə uyğunluğu, pul vəsaitləri və mal-material qiymətlilərin qorunub saxlanması və onlardan qənaətlə istifadə olunması, əsaslı təmirə çəkilən xərclərin səmərəliliyi, avadanlıq və inventar alınması, mal-material qiymətlilərin silinməsi
31 normalarına riayət olunması, uşaqlı ailələrin və işləyən pensiyaçıların sosial müdafiəsi üçün komissiyalar tərəfindən az təminatlı ailələrə təyin edilən müavinətlərin, həmçinin işləyən pensiyaçılara ödənilən pensiyaların düzgünlüyü, ə mək haqqı fondunun düzgün xərclənməsi, büdcədənkənar (xüsusi vəsait) fondların yaradılması və onların xərclənməsi, debitor və kreditor borcların vəziyyəti, onların reallığı və yaranma səbəbləri, təhtəl-hesab şəxslərlə hesablaşmalar, pul vəsaitləri və mal-material qiymətlilərin inventarizasiyasının aparılması barədə qüvvədə olan qaydalara riayət olunması, əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsinin vəziyyəti, əvvəlki təftişlə aşkar olunmuş faktların aradan qaldırılması vəziyyəti və bu məqsədlə görülmüş tədbirlər. 2. Büdcə təşkilatlarında büdcə vəsaitinin xərclənməsinin düzgünlüyü yoxlanılarkən təsərrüfat xərclərinə ayrılan vəsaitlər hesabına dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində nağd qaydada və köçürülmə ilə mal alışı, habelə dərman və sarğı materiallarının, ərzaq məhsulları alınarkən onların qiymətlərinin təsdiq edilmiş qiymətlər səviyyəsinə uyğunluğu, alışa dair təsdiqedici sənədlərin olması və mühasibatlıqda mədaxil edilməsi vəziyyəti araşdırılmalı, xəzinədarlığın bu sahədəki nəzarət funksiyalarının yerinə yetirilib-yetirilməməsi yoxlanılmalıdır.
üzrə xərclənməsini yoxlamaqla bərabər, həmin vəsaitlər hesabına keçmiş illərdən qalmış kreditor borcların ödənilməsi hallarına yol verilməsi müəyyən edilməli, dövlət öhdəçiliyi olmayan və müəyyən edilmiş limitlərdən artıq kreditor 4. Təftiş olunan büdcə idarələrində (təhsil, səhiyyə, mədəniyyət şöbələrində, ərazi nümayəndəliklərində) Respublika Prezidentinin Fərmanları ilə əmək haqlarının, digər yardımların artırılmasının tətbiq edilməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq. Yoxlama gedişində proqramda göstərilən suallarla kifayətlənilməməli, büdcə vəsaitlərindən səmərəli istifadə, maliyyələşmənin düzgün icra olunması və xəzinədarlıq sisteminin həyata keçirilməsində müəyyənləşdirilmiş bütün prinsiplərin gözlənilməsinə xüsusi fikir verilməli, habelə lazım gəldikdə ortaya çıxan digər məsələlər də araşdırılmalıdır. Təftiş üçün müəyyən edilmiş vaxtdan səmərəli istifadə etmək məqsədilə əsas istiqaməti yoxlanılan təşkilatın daha vacib sahələrinə yönəltmək lazımdır. 32 Aparılan təftişin nəticələri üzrə akt tərtib olunmalıdır. Aktda müəyyən olunmuş nöqsan və çatışmamazlıqlar öz əksini tapmalı, onların aradan qaldırılması məqsədilə təkliflər verilməlidir. Təftişin nəticələri təftiş olunan büdcə təşkilatlarında müzakirə edilməli, yerli büdcənin tərtibi və icrası üzrə aparılmış təftişlərin ümumi nəticələrinin müzakirə olunması üçün qərar layihəsi təqdim edilməlidir. Təftiş və yoxlamalarda cinayət xarakterli faktlar aşkar edildikdə, bu barədə rəhbərliyə məlumat verilməli, dövlətə dəymiş zərərin bərpa olunması məqsədilə materiallar hüquq-mühafizə orqanlarına göndərilməlidir. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi yanında Baş Dövlət Xəzinədarlığı “Azərbaycan Respublikasında Dövlət Xəzinədarlığının yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1995-ci il 4 dekabr tarixli 398 saylı Fərmanına ə sasən təşkil edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında” 09 fevral 2009-cu il tarixli 48 nömrəli Fərmanı ilə isə qeyd olunan orqanın əsasında Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi dövlət büdcəsinin kassa icrasını həyata keçirən və həmin maliyyə əməliyyatlarının uçotunu aparan, büdcə xərcləri üzrə dövlətin adından büdcə təşkilatları qarşısında öhdəlikləri qəbul edən, Azərbaycan Respublikasında dövlətə məxsus maliyyə vəsaitlərinin vahid mərkəzdən idarə edilməsi, bu vəsaitlərin daxil olması və məqsədyönlü xərclənməsi sahəsində cari nəzarəti həyata keçirən icra hakimiyyəti orqanıdır. Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyi öz fəaliyyətində AR Konstitusiyasını, AR-nın qanunlarını, AR Prezidentinin fərman və sərəncamlarını, AR-nın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsini və digər aktları rəhbər tutur. Dövlət Xəzinədarlığına - Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyinin mərkəzi aparatı və ona tabe olan xəzinədarlıq srukturları daxildir. Xəzinədarlığa rəhbərliyi Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirinin müavinlərindən biri icra edir. 33 Büdcə təşkilatlarının satın aldığı mallara, qəbul etdiyi iş və xidmətlərə görə qabaqcadan dövlət (büdcə) öhdəlikləri götürülməsi və bu öhdəliklər çərçivəsində satınalmalardan yaranan kreditor borclarının ödənilməsinin həyata keçirilməsi, dövlət büdcəsinin icrasını yerinə yetirməklə büdcə gəlirlərinin büdcəyə daxil olmasını və xərclərinin vahid büdcə təsnifatına uyğun olaraq ünvanlı istifadəsinin təmin edilməsi, dövlət xəzinədarlığının inkişafını, vahid xəzinə hesabının idarə edilməsini və bu hesabdan vəasitlərin silinməsinə sərəncam verilməsinin təmin edilməsi və sairə agentliyin əsas fəaliyyət istiqamətlərini təşkil edir. Xəzinədarlıq Agentliyi əsasən aşağıdakılara nəzarət edir: 1. Dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitlərdən təyinatı üzrə istifadə olunmasına, habelə büdcədənkənar vəsaitlərin təsdiq edilmiş smetaya uyğun istifadəsinə, 2. Rayon, şəhər üzrə maliyyə idarələrinin və şöbələrinin xəzinədarlıq strukturunda və regional (zona) xəzinədarlıq orqanlarında xəzinə işlərinin müvafiq qaydalara uyğun qurulmasına, büdcə vəsaitlərinin hərəkətinin xəzinə hesablarında düzgün əks etdirilməsinə, mövcud kredit resursu və büdcə limiti həddinin gözlənilməsi prinsipinə əməl edilməsinə, ödəniş üçün əsas olan təsdiqedici sənədlərin mövcud qanunvericiliyə uyğunluğuna, 3. Xəzinə işlərinin normativ sənədlərin tələblərinə uyğun təşkilinin və aparılmasının icra vəziyyətinə, 4. Büdcə təşkilatları tərəfindən alınan mal, iş və xidmətlərin xəzinə hesab kitablarında uçota alınmasına, 5. Dövlət maliyyəsindən istifadə sahəsində şəffaflığı təmin etmək məqsədilə dövlət büdcəsindən maliyyələşən bütün idarə, müəssisə və təşkilatlar üzrə maliyyə əməliyyatlarının müvafiq uçot qaydalarına uyğun aparılmasına, 6. Dövlət büdcəsində büdcə kəsirinin örtülməsi üçün nəzərdə tutlmuş maliyyələşmə mənbələrindən istifadəyə, 7. Dövlət büdcəsi vəsaitlərinin idarə edilməsinin, o cümlədən mərkəzləşdirilmiş xərclər üzrə nəzərdə tutlmuş resurslardan istifadənin səmərəliliyinin təmin edilməsinə, 34 8. Dövlət büdcəsinə bütün daxilolmalar, büdcədənkənar haqlar (ödənişlər), büdcədənkənar dövlət fondları (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun gəlirləri, əməliyyat xərcləri və beynəlxalq banklarda və digər maliyyə institutlarında vəsaitlərin yerləşdirilməsi ilə bağlı xərclər istisna olmaqla), məqsədli büdcə fondları, dövlət büdcəsinin kəsirinin bağlanması üçün dövlət təminatı ilə alınmış kreditlər üzrə maliyyə əməliyyatlarına və digər dövlət maliyyə əməliyyatlarına. Büdcə nəzarətinin subyektlərindən biri olan Hesablama Palatası haqqında aşağıda bəhs ediləcəyi üçün onun üzərində geniş durmağa ehtiyac görmürük. Qısaca onu qeyd etmək istərdik ki, Hesablama Palatası dövlət büdcəsinin icrasına nəzarəti həyata keçirir, hər il dövlət büdcəsinə, dövlət büdcəsinin icrasına dair hesabat və müvafiq qanun layihələrinə rəy verir, qanunla müəyyən edilmiş dövlət büdcəsindən maliyyələşmələrin aparılmasını təhlil edir. O, həmçinin dövlət büdcə vəsaitlərinin xəzinə hesabına daxil olmasının və istifadəsinin təsdiq olunmuş göstəricilərə uyğunluğunu müəyyən edir. Maliyyə nəzarəti çərçivəsində vergi nəzarəti xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun fəaliyyəti maliyyə münasibətlərinin bir hissəsi olan vergi münasitbətləri və vergi kateqoriyasının obyektiv mövcudluğu ilə müşayiət olunur. Vergi nəzarətinin iqtisadi mahiyyəti ilə əlaqədar elmi ədəbiyyatlarda müxtəlif anlayışlar mövcuddur. Müqayisə üçün vergi nəzarətinin iqtisadi mahiyyətinə elmi ə dəbiyyatlarda rast gəlinən təriflərə diqqət yetirək. Rus iqtisadçısı E.V. Prollonun vergi nəzarətinin iqtisadi xarakteristikasına iki baxışı mövcuddur: “Vergi nəzarətinin mahiyyətinə iki mövqedən yanaşmaq olar: birincisi, funksiya və ya iqtisadiyyatın dövlət idarə edilməsi elementi kimi, ikincisi, vergi qanunvericiliyinin icrası üzrə xüsusi fəaliyyət kimi. Vergi nəzarətinin bu tərəfləri ayrılmaz vahid sistem təşkil edir ki, bu da vergi nəzarətini özündə müxtəlif statistik elementləri və onların dinamik qarşılıqlı təsirini, fasiləsiz inkişafını və təkmilləşdirilməsini əks etdirən klassik kibernetik sistem kimi təqdim etməyə imkan verir”
Rus iqtisadçısı A.V. Brızqalin hesab edir ki, “vergi nəzarəti - bu, xüsusiləşdirilmiş (təkcə vergi və yığımlara münasibətdə) dövlət nəzarətidir…” . 35 “Vergi nəzarəti – vergi subyektləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsini və büdcəyə və büdcədənkənar fondlara vergilərin düzgün hesablanmasını, vaxtında və tam ödənilməsini təmin edən mövcud səlahiyyətli təşkilatların fəaliyyə- tinin qanunverciliklə nəzərdə tutulmuş vasitə və üsullarının məcmusudur”. Rus iqtisadçıları E.Y. Qraçova və E.D. Sokolova səlahiyyətli orqanların fəaliyyə- tini bu cür ifadə edirlər: “Vergi nəzarəti ümumdövlət maliyyə nəzarətinə aiddir və vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsini, büdcəyə və büdcədənkənar fondlara vergilərin və yığımların düzgün hesablanmasını, vaxtında və tam ödənilməsini təmin edən səlahiyyətli təşkilatların fəaliyyətinin vergi hüququ normaları çərçivəsində tənzimlənməsini müəyyən edir”. Bu cür fikri rus iqtisadçısı O.A. Makarova da dəstəkləyir. Onun fikrincə, “Vergi nəzarəti vergilərin və yığımların düzgün hesablanmasının yoxlanılması, həmçinin vergi qanunverciliyinin pozulması və onları yaradan halların aşkar edilməsi və aradan qaldırılması, vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsi məqsədilə vergi orqanlarının vəzifəli şəxslərinin Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş səlahiyyətləri və forması çərçivəsində fəaliyyətidir”. Professor Damət Bağırovun fikrincə, “vergi nəzarəti vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin uçotuna, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına vahid nəzarət sistemi olub, vergi orqanları tərəfindən vergilərin tam və vaxtında yığılmasının təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Vergi nəzarətinin əsas məqsədi dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etməkdən ibarətdir”. Azərbaycan Respublikasında vergi nəzarətinin forma və üsulları Azərbaycan Respublikasının “Vergi Məcəlləsi” ilə müəyyən edilir. Vergilərin bütün səviyyəli büdcələrə tam və vaxtında yığılması, vergitutma obyektlərinin uçotu, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət olunması üzərində nəzarət Azərbaycan Respublikasının Verglər Nazirliyinə həvalə edilmişdir. Vergi orqanları vergi nəzarətini vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin uçotunu aparmaqla, uçot və hesabat məlumatlarını yoxlamaqla, vergi ödəyiciləri və digər şəxslər arasında sorğu aparmaqla, gəlir əldə etmək üçün istifadə olunan binalara baxış keçirməklə və Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş digər formalarda həyata keçirirlər. 36 Vergi nəzarətinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə vergi ödəyicisi olan hüquqi şəxslər – olduqları (dövlət qeydiyyatı haqqında sənədlərdə qeyd olunmuş hüquqi ünvan), vergiyə cəlb olunan gəlirləri Azərbaycan mənbəyindən olan və bu gəlirlərdən ödəmə yerində vergi tutulmayan qeyri-rezidentlər Azərbaycan mənbəyindən gəlirin alındığı yer üzrə, fərdi sahibkarlar və Vergi Məcəlləsinin müddəalarına uyğun olaraq bəyannamə verməli olan rezident fiziki şəxslər yaşadıqları yer üzrə vergi orqanlarında uçota alınırlar. Kommersiya hüquqi şəxslərinə, habelə xarici kommersiya hüquqi şəxsin nümayəndəlik və filiallarına qanunvericiliyə müvafiq qaydada dövlət qeydiyyatına alındığı zaman vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi verilir və həmin andan onlar vergi uçotuna alınmış hesab olunurlar. Bu zaman verilən dövlət qeydiyyatı haqqında şə hadətnamə Məcəllənin məqsədləri üçün vergi ödəyicisinin vergi uçotuna alınmasını təsdiq edən şəhadətnamə hesab olunur. Vergi ödəyicilərində vergi yoxlamaları onların fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin ə sas üsuludur. Vergi yoxlamaları vergi ödəyicilərinin ilkin mühasibat və digər sənədləri ə sasında vergilərin düzgün və vaxtında hesablanması və büdcəyə ödənilməsini müəyyən etmək üçün həyata keçirilir. Vergi yoxlamalarının əsas məqsədi vergi ödəyicilərinin vergi hesabatlarının məlumatları ilə vergi orqanlarının aldığı məlumatların tutuşdurulmasıdır. Vergi yoxlamalarının obyektlərinə aşağıdakıları aid etmək mümkündür: mühasibat kitabları, pul sənədləri, hesabatlar, planlar, smetalar, bəyannamələr, müqavilə və kontraktlar, əmrlər və işgüzar yazışmalar, vergi və digər məcburi ödənişlərin ödənilməsi ilə bağlı olan digər sənədlər. Vergi yoxlamalarının subyektləri isə aşağıdakılardır: - Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kommersiya təşkilatları və müəssisələri; - Yerli və xarici hüquqi şəxslərin iştirakı ilə yaradılmış birgə müəssisələr; - Qeyri-dövlət və qeyri-kommersiya idarə və təşkilatları; - Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, xarici vətəndaşlar və vətəndaşlığı olmayan şəxslər.
37 Vergi yoxlaması zamanı vergi ödəyicisinin digər şəxslərlə bağlı fəaliyyəti haqqında məlumat alınması zərurəti yaranarsa, vergi orqanı həmin şəxslərdən yoxlanılan vergi ödəyicisinin fəaliyyətinə aid olan sənədləri tələb edə bilər. Bu hərəkət üçün vergi orqanının qərarı olmalıdır. Vergi praktikasında bu qarşılıqlı yoxlama adlanır. Vergi yoxlamaları zamanı vergi orqanları və onların vəzifəli şəxsləri düzgün qərarların qəbul edilməsi üçün əhəmiyyətli olan bütün halları, o cümlədən vergi ödəyicisi üçün əlverişli olan halları aydınlaşdırmalıdırlar. Vergi yoxlamaları aparılma yerinə əsasən, yoxlanılan məsələlərin həcminə, yoxlamaların təşkili üsuluna və aparılma üsuluna görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir: Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|