ÖVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ Əlyazmas ı
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- R C A T Giri ş F ƏS L 1. М aliyy
- olunmasında maliyy ə n əzar ətinin rolu, m əqs əd v ə v əzif əl əri 1.2. Мaliyy ə n əzar
- 2.3. Dövl ət maliyy ə n əzar ətini h əyata keçir ən orqanlar
- Dissertasiya i şinin h əcmi v ə strukturu.
- 1.2. Maliyy
|
1
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QT SAD UN VERS TET
MAG STRATURA MƏRKƏZ Əlyazmas
ı hüququnda
(MAG STRANTIN A.S.A)
“Dövlət maliyyə nəzarəti və onun təkmilləşdirilməsi” mövzusunda
MAG STR D SSERTAS YASI
stiqamətin şifri və adı : M 010000 qtisadiyyat
xtisasın şifri və adı : M 010003 Maliyyə və kredit
Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri: Dos. Qarayev A. . Prof. Kərimov A.M
BAKI - 2015 2
BAKI 2015 MAG STR D SSERTAS YASININ Ş PLANI Magistr dissertasiyasının mövzusu: “Dövlət maliyyə nəzarəti və onun təkmiləşdirilməsi” M Ü N D Ə R C A T Giriş
1.1. qtisadiyyatın idarə olunmasında maliyyə nəzarətinin rolu, məqsəd və vəzifələri 1.2. Мaliyyə nəzarətinin formaları, növləri və metodları 1.3. Maliyyə nəzarəti sistemində audit nəzarətinin yeri və rolu
FƏS L 2. Azərbaycan Respublikasında dövlət maliyyə nəzarətinin müasir vəziyyəti 2.1. Respublikada büdcə-vergi nəzarətinin təşkili xüsusiyyətləri və müasir vəziyyəti 2.2. 2.3. Dövlət maliyyə nəzarətini həyata keçirən orqanlar
FƏS L 3. Respublikada dövlət maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi və effektivliyinin artırılması 3.1. Dövlət maliyyə nəzarətinin mövcud problemləri və onların aradan qaldırılması məsələləri 3.2. Аzərbaycanda dövlət maliyyə nəzarətinin müasir tələblər səviyyəsində qurulması və effektivliyinin artırılması
Nəticə stifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı Rezume Summary Magistrant: Mitəlov Rəvan Əzizxan oğlu Elmi rəhbər: dos. Qarayev A. . 3
bilməz. Bu proseslər daim müxtəlif və ciddi təsirlərə məruz qalır, nəticədə sosial- iqtisadi həyatda dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə mexanizminin fəaliyyətini çətinləşdirən çoxlu problem yaranır. Həmin problemləri önləmək, aradan qaldırmaq və mümkün olan hər hansı yeni neqativ amilin qarşısını almaq üçün hökmən iqtisadi nəzarət sistemi olmalıdır. qtisadi nəzarət sisteminin vacib komponentlərindən biri maliyyə nəzarətidir. Maliyyə nəzarəti –bütün iqtisadi subyektlər: dövlət, müəssisə və təşkilatların maliyyə fəaliyyəti üzərində qanunverici və icraedici hakimiyyət orqanlarının nəzarətidir. Onun məqsədi dövlətin iqtisadi siyasətinin uğurla yerinə yetirilməsini təmin etmək, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində maliyyə ehtiyatlarının formalaşması və onlardan səmərəli istifadə prosesini gerçəkləşdirməkdir. Əslində, bütün bunlar maliyyənin ümumi vəzifələridir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyənin rolu son dərəcə artdığından maliyyə nəzarətinin əhəmiyyəti də hiss ediləcək dərəcədə yüksəlir. nzibati amirlik sistemindən fərqli olaraq demokratik idarəetmə prinsiplərinə söykənən bazar iqtisadiyyatı sistemində dövlətin iqtisadi funksiyaları xeyli məhdudlaşdırılır və bu, iqtisadi azadlığı stimullaşdırır, lakin belə bir azadlığın əldə edilməsi heç bir vəchlə özbaşınalığa və zərərli nəticələrə gətirib çı xarmamalıdır. Buna görə də yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində iqtisadiyyata dövlət nəzarəti mexanizminin önəmi artır. Maliyyə nəzarətinin əsas formalarından olan dövlət maliyyə nəzarəti konstitusiya və müvafiq qanunvericilik aktları əsasında aparılmaqla, onun məqsədi bilavasitə dövlətin maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi, ölkədə maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi, dövlət büdcəsinin və büdcədənkənar fondların vəsaitlərinin yaradılması və istifadə olunması üzərində nəzarətdən ibarətdir. Hazırda dövlət maliyyə nəzarəti respublikanın qanunverici və icra orqanları, maliyyə və vergi orqanları, xəzinə sistemi və digər dövlət idarəetmə orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Bu subyektlərdən xəzinə və vergi qurumları çox mühüm rol oynayırlar.
4 Dövlət maliyyə nəzarəti həmçinin ayrı-ayrı nazirlik və komitələrin nəzarət-təftiş idarələri, baş mühasibatlığı və maliyyə idarələri vasitəsilə də həyata keçirilir. ndiki halda iqtisadi inkişafın müasir mərhələsində köhnə nəzarət sisteminin yenidən qurulması, təzələnməsi, təkmilləşdirilməsinə də ehtiyac duyulur. Maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi, hər şeydən əvvəl, nəzarətin ən müasir mexanizmlərinin təşkilini və fəaliyyət göstərməsini, nəzarət sisteminin əlaqələndirilməsini və təsir gücünün artırılmasını və s. nəzərdə tutmalıdır. Tədqiqat işinin predmeti və obyekti. Tədqiqat işinin predmetini Azərbaycanda dövlət maliyyyə nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsinin nəzəri aspektləri, obyektini isə maliyyə ehtiyatlarının formalaşdırılması və istifadəsi zamanı meydana çıxan pul- bölgü prosesi təşkil etmişdir. Tədqiqatın əsas məqsədi və vəzifələri. Dissertasiya işinin məqsədi yeni iqtisadi şə raitdə dövlət maliyyə nəzarətinin zəruriliyinin, məqsəd və vəzifələrinin öyrənilməsi, bu sahə ilə bağlı müxtəlif nəzəri yanaşmaların sistemləşdirilməsi, dövlət maliyyə nəzarəti sistemində mövcud problemlərin araşdırılması və onun effektivliyinin artırılması yollarını müəyyənləşdirməkdir. Dissertasiya işinin məqsədinə uyğun olaraq tədqiqatda aşağıdakı vəzifələrin həlli nəzərdə tututlmuşdur: - müasir iqtisadi şəraitdə nəzarət mexanizminin və onun vacib tərkib hissəsi olan maliyyə nəzarətinin formalaşması prinsipləri, şərtləri və rolunun nəzəri-metodoloji məsələlərinin elmi araşdırılması və bu istiqamətdə təklif və tövsiyyələr hazırlamaq; - müasir şəraitdə dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsini aparmaq və son dövrlərdə baş verən meyllərin analitik təhlilini vermək; - maliyyə nəzarətinin əsasən də dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin qabaqcıl dünya təcrübəsi və Azərbaycan reallığı əsasında təkmilləşdirilməsi və effektivliyinin artırılması istiqamətində elmi təkliflər və tövsiyyələr hazırlamaq. Tədqiqat işinin nəzəri və metodoloji əsaslarını Azərbaycanın və digər ölkələrin bu sahə, dövlət maliyyə nəzarəti haqqında elmi əsərləri, Azərbaycan Respublikasının qanunları, normativ-hüquqi aktları və s. təşkil edir.
5 Tədqiqatın elmi yeniliyi. Maliyyə nəzarətinin gələcək inkişafı, onun səmərəliliyi xeyli dərəcədə dövlətin qanunvericilik bazasının zamanın tələbinə uyğun təkmilləşdirilməsindən bilavasitə asılıdır. Maliyyə nəzarətini tənzimləyən normativ- hüquqi baza bu nəzarəti demokratik dövlətə xas olan keyfiyyətcə yeni səviyyəyə keçirməyi təmin etməlidir. Bununla bərabər, maliyyə nəzarəti sistemində aşağıdakı istiqamətlərdə müəyyən digər tədbirlərin görülməsi də məqsədəuyğun olardı: - maliyyə nəzarətinin normativ-hüquqi bazasının mövcud reallıqlara uyğun təkmilləşdirilməsi; - maliyyə nəzarəti sahəsində informasiya texnologiyalarının tətbiqinin genişləndirilməsi; - müxtəlif nəzarət orqanları tərəfindən aparılan yoxlamaların təkrarlanmasının qarşısının alınması; - yoxlamaların keyfiyyət göstəricilərinin artırılması və yoxlamaların sayının azaldılması; - aparılan yoxlamalar zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsi və mənfi hallara qarşı ciddi nəzarət mexanizmlərinin tətbiqi və s. Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqatın elmi-nəzəri və praktiki nəticələri dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və yenidən qurulması prosesində istifadə oluna bilər.
ilə müvafiq standartlara uyğun yazılmış və 76 səhifədən ibarətdir. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və təkliflər hissələrindən ibarətdir. Burada həmçinin çoxlu sayda
diaqramlardan, sxemlərdən, qrafiklər və
cədvəllərdən istifadə olunmuşdur. Dissertasiya işinin birinci fəsli “Maliyyə nəzarətinin formalaşmasının nəzəri- metodoloji əsasları” adlanır. Fəslin adından da göründüyü kimi bu fəsildə əsasən maliyyə nəzarətinin təşkilinin nəzəri əsaslarına toxunulmuşdur. Dissertasiya işinin ikinci fəsli “Azərbaycan Respublikasında dövlət maliyyə nəzarətinin müasir vəziyyəti” adlanır. Bu fəsildə respublikada büdcə, vergi, sığorta 6 nəzarətinin müasir vəziyyəti və təşkili xüsusiyyətlərindən, eləcə də onları həyata keçirən orqanlardan geniş bəhs edilir. Dissertasiya işinin üçüncü fəsli isə “Respublikada dövlət maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi və effektivliyinin artırılması yolları” adlanır və burada əsasən dövlət maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi мясяляляриня эениш йер верилир.
7
METODOLOJ ƏSASLARI. 1.1. qtisadiyyatın idarə olunmasında maliyyə nəzarətinin rolu, məqsəd və vəzifələri Iqtisadi və sosial proseslərin inkişaf etdiyi bir şəraitdə xalq təsərrüfatının idarə edilməsində, xüsusilə bazar münasibətləri şəraitində maliyyə nəzarətinin rolu və ə həmiyyəti getdikcə artır. Maliyyə nəzarəti dedikdə, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı məqsədilə istər müəssisələrin, istərsə də dövlətin və bələdiyyələrin pul fondlarının təşkili, bölüşdürülməsi və məqsədyönlü istifadə edilməsi üzərində nəzarət başa düşülür. Başqa sözlə ifadə etsək, maliyyə nəzarəti – bütün iqtisadi subyektlər: dövlət, müəssisə və təşkilatların maliyyə fəaliyyəti üzərində qanunverici və icraedici hakimiyyət orqanlarının nəzarətidir. Maliyyə nəzarəti bir tərəfdən maliyyə idarə edilməsinin həlledici hissəsi, digər tərəfdən maliyyə sisteminin idarə olunmasının effektliliyinin vacib şərti kimi çıxış edir. Maliyyə nəzarətinə iki nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq doğru olar: 1. Xüsusi nəzarət orqanlarının bütün iqtisadi subyektlərdə maliyyə qanunvericiliyi və
maliyyə intizamına riayət olunması üzrə reqlamentləşdirilmiş fəaliyyəti kimi; 2. Maliyyə əməliyyatlarının effektivliyinin təmin edilməsi üçün maliyyə və pul axınlarının idarə edilməsinin vacib elementi kimi. Qeyd olunan aspektlər bir-biri ilə sıx bağlıdır, ancaq nəzarətin məqsədləri, metodları və subyektlərinə görə fərqlənirlər. Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarətedici funksiyasının təzahürü, yaxud gerçəkləşdirilməsi kimi çıxış edir və burada həmin nəzarətin məqsədləri, mahiyyəti müəyyənləşir. Onu da qeyd edək ki, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin və ictimai münasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq maliyyə nəzarətinin məqsəd və istiqamətləri dəyişə bilər. .A. Belobjetskinin fikrincə: «Maliyyə nəzarəti nəzarət funksiyaları verilmiş dövlət orqanlarının və ictimai orqanların müəssisə, birlik, idarə, təşkilat, maddi istehsal və qeyri-istehsal sahələri bölmələrinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə, həmin
8 fəaliyyətin iqtisadi səmərəliliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi, təsərrüfat və maliyyə ə məliyyatlarının qanuniliyinin, mötəbərliliyinin və məqsədəmüvafiqliyinin, mülkiyyətin qorunub saxlanılmasının təyin edilməsi, istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyin və dövlət büdcəsi gəlirlərinin artırılmasının təsərrüfatdaxili ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq məqsədilə həyata keçirilən nəzarət kimi başa düşülməlidir» . V.T. Batıçko “Maliyyə hüququ” kitabında maliyyə nəzarətini aşağıdakı kimi xarakterizə edir: “Maliyyə nəzarəti hüquqi normalarla tənzimlənən dövlət, bələdiyyə, ictimai və digər təsərrüfat subyektlərinin maliyyə planlaşdırılması fəaliyyətlərinin, gəlirlərin əsaslanmış və dolğun formada pul fondlarına daxil olması və onların istifadəsinin effektivliyinin yoxlanılması üzrə fəaliyyətlərin məcmusudur”. U.Y.Danilevski isə maliyyə nəzarətinin tərifini belə ifadə edir: « qtisadiyyatın, istehsalın idarə olunmasının ümumi mexanizminin mühüm funksiyalarından biri və ayrılmaz tərkib hissəsi olmaq etibarilə, maliyyə nəzarəti maliyyə, kredit və istehsal göstəricilərini əhatə edir. Nəzarət sferasına istehsal, bölgü, pul, mal-material dəyərlilərinin pul ifadəsində dövriyyəsi və istehlakı daxil edilir”. Rus alimi E.Y.Qraçeva isə maliyyə nəzarətini maliyyə sisteminin bütün həlqələrində maliyyə resurslarının yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi üzərində dövlət nəzarətinin bir növü kimi ifadə edir. Maliyyə nəzarətinin məzmununa eyni yanaşmanı digər bir iqtisadçı A.L.Apel “Maliyyə hüququnun əsasları” əsərində bölüşür. Onun fikrincə maliyyə nəzarəti ölkənin effektiv sosial-iqtisadi inkişafı məqsədilə dövlətin pul fondlarının formalaşdırılması, bölüşdürülməsi və istifadəsinin qanuniliyi və məqsədəuyğunluğu üzərində nəzarətdir. Maliyyə nəzarəti sferasına pulun istifadə olunması ilə həyata keçirilən bütün ə məliyyatlar daxildir. Bu zaman ilk növbədə maliyyə ehtiyatlarının formalaşdırılması və istifadəsi ilə bağlı olan birbaşa və bilavasitə qarşılıqlı əlaqələr və fəaliyyətin bütün sahələrində pul vəsaitləri fondları üzrə əlaqələr qeyd olunmalıdır. Konkret olaraq maliyyə nəzarətinə sferasına aşağıdakı istiqamətlər daxil oluna bilər:
- Müxtəlif səviyyəli büdcələrin tərtibi və icra olunmasına nəzarət olunması;
9 - Büdcə və büdcədənkənar fondların vəsaitlərinin səmərəli və məqsədyönlü istifadəsi, banklarda və digər kredit təşkilatlarında büdcə vəsaitləri ilə ə məliyyatların düzgünlüyünə nəzarət olunması; - Mövcud büdcə və vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına nəzarət olunması; - Мəcmu ictimai məhsulun dəyərinin və Milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünə nəzarət olunması və sair. Maliyyə nəzarətinin məqsədi maliyyə resurslarının iqtisadiyyatın bütün sahələri və həlqələrində effektiv və məqsədyönlü istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün maliyyə nəzarətinin aşağıdakı vəzifələri müəyyən olunur: - maliyyə münasibətlərinin bütün subyektlərinin dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlar qarşısında maliyyə öhdəliklərinin bütövlükdə və vaxtında təmin ediməsi; - mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul fondlarının vəsaitlərinin effektiv və məqsədyönlü istifadəsinə, eləcə də müəssisə, idarə və təşkilatlarda material dəyərlilərinin səmərəli istifadəsinə kömək etmək; - mühasibat uçotu və hesabatların düzgün aparılmasının təmin edilməsi; - müəssisələrdə istehsaldaxili maliyyə resurslarını üzə çıxarmaq, xərclərin azaldılması, mənfəət və rentabelliyin artırılması imkanlarını müəyyən etmək; - maliyyə intizamının pozulması hallarının aradan qaldırılması, maliyyə intizamının artırılması istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi və s. Qeyd olunan vəzifələrin həyata keçirilməsi maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətində qanunçuluğun təmin olunmasının, büdcə, şəxsi və cəlb olunmuş vəsaitlərdən səmərəli və qənaətlə istifadə olunmasının əsas şərti olub, maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsinə də şərait yaradır. Maliyyə intizamına əməl edilməsinə aid məsələlərdə maliyyə nəzarəti müəssisələrin, təşkilatların, dövlət-maliyyə-bank strukturlarının məsuliyyəti ilə sıx bağlıdır. Bu məsuliyyət maliyyə intizamını pozanlara qarşı inzibati və iqtisadi tədbirlərdə özünü göstərir. qtisadi təsir tədbirləri maliyyə sanksiyaları və yasaqları yolu ilə reallaşdırılır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə intizamı tez-tez pozulsa da, maliyyə yasaqlarına tez-tez ehtiyac duyulsa da, maliyyə nəzarəti belə halların tezliklə
10 aradan qaldırılmasına, istehsalın səmərəsini azaldan yasaqların mümkün qədər az olmasına yönəldilməlidir. Maliyyə nəzarətinin obyekti xalq təsərrüfatının bütün sahələri və həlqələrində maliyyə resurslarının formalaşdırılması və istifadəsində yaranan pul-bölgü prosesidir. Maliyyə nəzarətinin obyektinin müəyyən edilməsi mübahisəli məsələlərdən biridir. Iqtisadi-elmi ədəbiyyatlarda müxtəlif müəlliflər maliyyə nəzarətinin obyektini fərqli şəkildə müəyyən edirlər. Məsələn, S.P.Opyonişev və V.A.Jukov qeyd edirlər ki, maliyyə nəzarətinin mahiyəti və yeri haqqında danışarkən onun həyata keçirilməsində müəssisə, təşkilat, bank, səhmdar cəmiyyətləri və s. yəni sahibkarlıq edən subyektlərin rolunun araşdırılmasına ehtiyac duyulur.Və bu səviyyədə maliyyə nəzarəti maliyyə-təsərrüfat nəzarətini də həyata keçirir, yəni o, təkcə sırf maliyyə deyil, hətta bəzi hallarda vergi hesablanmasının düzgünlüyünü, istehsalatın səmərəliliyini və büdcə vəsaitlərinin istifadə səmərəliliyini müəyyən etmək üçün təsərrüfat fəaliyyətini də əhatə edir Bununla bağlı maliyyə nəzarətinin obyekti təsərrüfat prosesləri kompleksi, maddi istehsal və qeyri istehsal sahələrinin pul münasibətləri olur. Maliyyə nəzarətinin, qeyd olunan anlamda həyata keçirilməsinin iki aspekti ön plana çəkilir - birincisi, pul vəsaitlərinin və maddi dəyərlilərin qorunmasının, qeydiyyat və hesabat məlumatlarının etibarlılığının təmin olunması, dövlət maliyyə qanunvericiliyinə riayət edilməsi, ikincisi, müəssisələrin fəaliyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi, istehsalın fasiləsizliyinin və təsərrüfatçılığın səmərəliliyinin yüksəldilməsi imkanlarının aşkar edilməsi. Başqa sözlə desək, maliyyə nəzarətinin obyekti büdcə vəsaitlərinin tam səfərbər edilməsi ilə əlaqədar ərazi, sosial və sahə baxımından, milli gəlirin bir hissəsinin yenidən bölüşdürülməsi və dövlətin öz funksiyasını yerinə yetirməsi məqsədi ilə onun səmərəli istifadə olunması üçün, hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranan pul münasibətləridir. S.V.Stepaşin “Dövlət maliyyə nəzarəti” əsərində maliyyə nəzarətinin obyekti kimi milli gəlirin istehsalı, bölüşdürülməsi və onun səmərəli istifadəsinə dair, bir tərəfdən dövlət, digər tərəfdən hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranan münasibətləri 11 müəyyən edir. Deməli, maliyyə nəzarətinin obyekti həyata keçirilməsi pulla qiymətləndirilən nəzarət altında olan subyektiv fəaliyyətdir. Nəticə etibarilə pulla dəyərləndirilməsi mümkün olmayan fəaliyyət maliyyə nəzarəti obyekti ola bilməz. Maliyyə nəzarətinin predmeti də iqtisadçılar arasında müzakirə obyektidir. Y.A.Danilevski və T.M.Mezenseva maliyyə nəzarətinin predmetini nəzarət olunan obyektlərin iqtisadi münasibətləri kimi müəyyən edirlər. R.Q.Somoyev “Maliyyə, pul tədavülü və kredit” kitabında maliyyə nəzarətinin bilavasitə predmetinə büdcə prosesinin bütün mərhələlərindəki büdcə göstəricilərini, təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətlərinin maliyyə göstəricilərini (mənfəət, gəlirlər, maya dəyəri, rentabellik, əsas və dövriyyə fondları və s.), büdcə və büdcədənkənar fondlara vergi ödənişlərini, pul-kredit münasibətlərini xarakterizə edən göstəriciləri, eləcə də dəyər formasındakı bütün göstəriciləri aid edir. Bizim fikrimizcə maliyyə nəzarətinin predmetinin müəyyən edilməsinə müxtəlif yanaşmalar içərisində V.M. Rodionovanın və V. .Şleynikovanın yanaşması daha doğrudur. Onlara görə maliyyə nəzarətinin predmetinə ayrı-ayrı təsərrüfat subyektləri, eləcə də sahələr, ərazi vahidləri, regionlar və bütövlükdə ölkə səviyyəsində maliyyə resurslarının formalaşdırılması və istifadəsindəki pul-bölgü prosesi aid edilə bilər. Beləliklə, maliyyə nəzarətinin predmetinə - maliyyə göstəriciləri, mənfəət, əlavə dəyər vergisi, bütün növ gəlirlər, maya dəyəri, rentabellik, fondlar və sairə aiddir. Bütün bu göstəricilər sintetik xarakterə malik olduğundan müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin bütün istehsal sahələrinə hərtərəfli nəzarət etməyə və eyni zamanda maliyyə-kredit mexanizmi ilə qarşılıqlı əlaqəsinə nəzarətin həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Maliyyə nəzarətinin subyektləri isə maliyyə nəzarətini həyata keçirən hüquqi və fiziki şəxslərdir. Iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə maliyyə nəzarəti sistemi eyni tipli olub, aşağıdakı elementləri özündə birləşdirir: • cra hakimiyyəti orqanlarından asılı olmayan, qanunverici orqana tabe olan Hesablama Palatası; • Büdcəyə vergi daxilomalarına nəzarət edən vergi qurumları; • Qeyri-dövlət nəzarət xidmətləri; 12 • Daxili nəzarət xidmətləri və sair. Totalitar tipli dövlətlərdə maliyyə nəzarəti qlobal və müntəzəm xarakter daşımaqla, fiskal məqsədlərə xidmət edir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə (məsələn postsosialist, postsovet respublikalarında) isə maliyyə nəzarəti sistemi spesifik xüsusiyyətlərə malik olur və daim təkmilləşdirilir. Beynəlxalq səviyyədə çoxillik təcrübələr əsasında maliyyə nəzarətinin təşkilinin ə sas prinsipləri müəyyən olunmuşdur ki, hər bir dövlət praktikada onların reallaşmasına çalışmalıdır. Bu prinsiplər INTOSAI-nin (Ali nəzarət orqanlarının beynəlxalq təşkilatı) Lima deklarasiyasında öz əksini tapmışdır. Göstərilən deklarasiyada maliyyə nəzarətinin aparılması zamanı aşağıdakı prinsiplərin nəzərə alınması vacib hesab olunur:
- Müstəqillik və obyektivlik; - Səriştəlilik və aşkarlıq. Qeyd etdiyimiz baza prinsiplərindən bir sıra törəmə pinsiplər də yaranır ki, bu prinsiplərə də aşağıdakılar aid edilə bilər: -nəticəlilik; -dəqiqlik; - professional davranış; -effektivlik; -müxtəlif nəzarət orqanlarının fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi və s.
13
liyyə nəzarəti müxtəlif əlamətlərə əsasən təsnifləşdirilir və formalar seçilir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, maliyyə nəzarətinin forma, metod və növlərinin müəyyən edilməsində də iqtisadçılar arasında fikir ayrılıqları mövcuddur. Iqtisadçı alimlərdən T.A.Başkatova, E.Y,Qraçeva, A.S.Narinskiy, N.Q.Hacıyev, V.M.Rodionova, V. .Şleynikov, N. .Silaev, V.A.Piven, S.O.Şoxin həyata keçirilmə zamanından asılı olaraq maliyyə nəzarətini ilkin, cari və sonradan nəzarətə ayırırlar. Digəriləri isə maliyyə nəzarətinin həyata keçirilmə zamanı ilə yanaşı, digər kriteriyalar üzrə də formalarını müəyyən edirlər. Məsələn, V.M.Rodionova və V. .Şleynikov nəzarətin həyata keçirildiyi materialların xarakterindən asılı olaraq maliyyə nəzarətinin iki formasını: sənədli və faktiki nəzarəti qeyd edirlər. A.S.Narinskiy və N.Q.Hacıyev yoxlamaların əhatə dairəsinin həcmindən asılı olaraq maliyyə nəzarətini tam və qismən maliyyə nəzarətinə ayırırlar. T.A.Başkatova nəzarətin obyektindən asılı olaraq onun aşağıdakı formalarını fərqləndirir: - büdcə nəzarəti; - vergi nəzarəti; - valyuta nəzarəti; - kredit nəzarəti; - sığorta nəzarəti və s. Qeyd etdiyimiz bəzi fikirlərlə razılaşmaq bir qədər çətindir, çünki alimlərin bir qismi maliyyə nəzarətinin formaları qismində onun növlərini də qeyd edirlər.
Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|