O’yin bog’cha yoshidagi bolalarda yetakchi faoliyat sifatida

Bolalarda tashabbuskorlik, jamoaizm, burch xislarini ustiradi. Bunga «Kim birinchi», «koptok», «ok kuyonchautiribdi», «etib ol» o‘yinlari kiradi.
37
Xarakatli o‘yinlar asosan sayr va jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’tkaziladi. Drammalashtirilgan o‘yinlarni ham bolalar sevib o’ynaydilar. Bu o‘yinlar turli xil ertak va xikoyalar saxnaga qo’yiladi,rollarni esa bevosita bolalarni uzlari ijro etadilar. Masalan: «Kizil shapkacha», «Tormok», «SHolg`om» drammali o‘yinlar bolalarni nutqi xayol va qobiliyatlarini tarkib toptiradi. Bolalar yil davomida egalagan bilim va ko’nikmalari quydagi o’yin mashiqlar orqali ifodalaydi. “Topgan –topoloq”, “Bayroqchaga qarab yur “, ”Yil fasilari” “Munchoqlarni ip’ga tizing “, “Poezd tuzing”, “Garaj” , “Toping nechta o’yinchoq”, “ Kim ziyrakroq”, “ Mozaika”, “Kun qisimlari” .
38
Xulosa va tavsiyalar Maktabgacha yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati bu o‘yindir. Bog’cha yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup olimlarning diqqatini uziga jalb kilib kelmokda. Maktabgacha yoshdagi bolalar uzlarining o‘yin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning xamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Ma’lumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan sari uning atrofdagi narsa va xodisalar buyicha dunyokarashi kengayib boradi. Bogcha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi ham etmaydigan, xaddi sigmaydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bulishga intiladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday extiyojlarning birontasini xam xakikiy yul bilan kondira olmaydi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli extiejlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasidagi karama - karshilik yuzaga keladi. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning o‘yin faoliyati qandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. SHuning uchun bolalarni o‘yinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan emas balki shu o‘yin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir.
Ikkinchidan esa, bolalar o‘yin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib xoxlaganlaricha erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning o‘yin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir. O‘yin bolalar xaetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bulgan mexnat xam, turli narsalar xakida tafakkur kilish, xom xayol, dam
39
olish va xushchakchaklik manbalari xam mujjasamlangandir, ya’ni mana shu jarayonlarning barchasi o‘yin faoliyatida anik buladi. SHuni xam ta’kidlab utish kerakki o‘yin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni bilish vositasigina emas, balki kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli o‘yinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xislatlari xam shakllanadi. Demak, bogchadagi ta’lim tarbiya ishlarining muvaffakiyati ko‘p jixatdan bolalarning o‘yin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga boglikdir. SHunday kilib, o‘yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha bolalar xayolining uzi o‘yin jarayonida yuzaga kelib rivojlanadigan narsadir. Bolalarning o‘yin faoliyatlarida xar xil xayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chikarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning xam) tashki muxitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol xamda ijodiy yaratuvchan, uzgartiruvchan jarayondir. Bolalar o‘yin faoliyatlarining yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, o‘yin jarayonida bolaning kiladigan xatti-xarakatlari va bajaradigan rollari kupincha umumiylik xarakteriga ega buladi. Buni shunday tushunish kerakki, bola uzining turli-tuman o‘yinlarida fakat uziga tanish bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-xarakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning xamda uchuvchilarning xatti-xarakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar(ba’zan kichik gurux bolalari xam) uzlarining o‘yinlarida konkret odamlarni va ularning xarakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). Urta, katta bogcha yoshidagi bolalarning o‘yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bula boshlaydi.
Bolalarning o‘yinlari orkali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Bundan tashkari, agarda biz bolalarning o‘yini
40
faoliyatlarini tashkaridan kuzatsak, o‘yin jarayonida ularning barcha shaxsiy xislatlari (kimning nimaga kuprok kizikishi, kobiliyati, irodasi temperamenti) yakkol namoyon bulishini kuramiz. SHuning uchun bolalarning o‘yin faoliyatlari ularni individual ravishda urganish uchun juda kulay vositadir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda uzlari yolgiz uynaydilar. Predmetli va konstruktorli o‘yinlar orkali bu yoshdagi bolalar uzlarining idrok, xotira, tassavur ,tafakkur xamda xarakat layokatlarini rivojlantiradilar. Syujetli rolli o‘yinlarda bolalar asosan uzlari xar kuni kurayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –xarakatlarini aks ettiradilar. O‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bulgan ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Tavsiyalar Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib quyidagi tavsiyalarni ishlab chiqdik.
1) Maktabgacha ta’lim tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bolalarning o‘yin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila borishga boglikdirligini har bir maktabgacha tarbiya muassasasi murabbiylari bilishlari shart.
2) O‘yinlar orqali bolalarda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin.
3) Bolalarning o‘yin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir.
4) O‘yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay balki bolaning xulq-atvoriga ham ijobiy ta’sir kursatadi.
5) Maktabgacha tarbiya muassasasi murabbiylariga kurs ishida keltirilgan o`yinlardan foydalanishlarini tavsiya eramiz.
41