O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Muammoli vaziyat:
Hozirgi kunda o’zbek xalqining etnik shakllanishi to’g’risida turli tarixiy adabiyotlarda turlicha qarashlar ilgari surilmoqda. Bu muammoni tarixiy manbalardan tanqidiy, xolisona foydalanib, uni yangicha yondashuv asosida oboektiv hal qilish lozim.

Huning uchun ham prezidentimiz I.Karimov uchrashuvdagi suhbatda ”... qadim ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq madaniyat tashkil etganmi yo ko’chmanchimi? O’zbek xalqining shakllanishida qanday elatlarning tahsiri bo’lgan? Bilaman, bular og’ir savollar. Lekin ularga javob topishimiz zarur”, deb aytdilar. prezidentimizning yana quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir: “Yana qaytarib aytmoqchiman: biz o’zimizni millat deb bilar ekanmiz, o’zbekchiligimiz haqida aniq tushunchaga ega bo’lishimiz kerak. Turkiy-tilli xalq bor, turk halqi bor. Farqini har bir fuqaromiz, avvalo, farzandlarimiz bo’lib olsinlar”.Islom Karimovning uchrashuvda aytgan quyidagi gaplari o’zbek xalqining shakllanishi tarixi bilan shug’ullanuvchi tarixchilarning tadqiqotlari uchun metodologik asos bo’la oladi. “Movarounnahr sarhadlariga uzoq tariximiz davomida ne-ne bosqinchilar kirib kelmagan, ko’p yillar, balki asrlar davomida yurtimizda ne-ne o’zga sulolalar hukmronlik qilmagan, deysiz. Bir so’z bilan aytganda, ming yillar davomida yurtimizga kelib-ketganlar ozmi? Erondan Ahmoniylar, Yunonistondan Aleksandr keldi, Arabistondan Qutayba, Mo’g’ulistondan Chingizxon, keyinchalik rus istilochilari keldi. Lekin xalq qoldi-ku. Xo’sh, bunda qanday sir-sinoat bor? Xalq qanday ichki kuch-qudratga tayanib o’zligini saqlab qoldi? Qadim-qadim zamonlardan o’troq yashagani, ilm-mahrifatga intilgani, buyuk madaniyatga ega bo’lgani, o’z urf-odatlarini muqaddas bilgani uchun emasmi? O’zbek nomi qachon paydo bo’lgan? Sovet tarixshunoslarining yozishicha, go’yo XVI asrda bizning zaminimizni Dashti Qi’choq xonlari ishg’ol qilgandan keyin o’zbek nomi paydo bo’lgan emish. Axir, biz Movarounnahr deb ataladigan ikki daryo oralig’ida ungacha ham xalq yashagan-ku! Yoki xalq boshqa millat bo’lganmi? Mantiq qani bu yerda. Biz sovet zamonidan qolgan bu aqidani qabul qilsak, millatimiz tarixi mana shu navbatdagi bosqinchilar davridan boshlangan, degan noto’g’ri xulosa kelib chiqmaydimi? Unda bizning necha ming yillik tariximiz qaerga qoladi? Samarqand ham, Buxoro ham, Xiva ham o’zbeklarniki ekan, bu yerlarda o’zbek davlati bo’lgan ekan, nega endi o’z tariximizni XVI asrdan, kimdir kelib-ketib, nomini qoldirib ketgan davrdan boshlashimiz kerak? Ungacha ham bu yerda o’troq xalq yashagan-ku! Bu yerda ana shu o’troq xalqning madaniyati bo’lgan-ku! Bu yerda XIII asrning 20-yillaridan XIV asrning 70-yillariga qadar mo’g’ullar hukmronlik qilganlar va ularning madaniyati mahalliy madaniyatga singib ketgan. Bunda mahalliy xalqning madaniyati, albatta, asos bo’lgan, ustunlik qilgan.

Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz.
Yana bir bor qaytaraman: men tarixchi emasman. Ammo, umuman, dunyo xalqlari va xususan yurtimiz tarixiy taraqqiyot yo’lining asosiy qonuniyatlarini mantiqiy tahlil qilsak, shu narsa ayon bo’ladiki, Aleksandr ham (uni SHarqda ko’proq Iskandar Zulqarnayn degan nom bilan bilishadi). Qutayba ham, Chingizxon ham, general CHernyaev ham, umuman, kim bo’lmasin, yurtimizga bir necha o’n ming yo bir necha yuz ming lashkari bilan kelgan, ishg’ol qilgan va bu yerdagi siyosiy hokimiyatni qo’lga olgan. Yana takrorlayman: siyosiy hokimiyatni. Tamom. To’g’ri, hukmronliklari mobaynida ular mamlakatimizning iqtisodiy, savdo, ilmiy, madaniy imkoniyatlaridan o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga zo’r berganlar. Biroq, shu yerda asrlar davomida yashab kelayotgan mahalliy aholini, uning ko’p ming yillik madaniyatini yo’q qilolmaganlar, qilolmasdilar ham”.