O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

Alifbodagi o‘zaro farqlar

Arabcha	Lotincha	Kirillcha	Lotincha	Xalqaro fonetik alifbo
VII /VIII—1929	1936—-1940	1940—1992	1992—
ﺍ, ه	Ə ə	А а	A a	[a], [ae]
ﺏ	B b	Б б	B b	[b]
ﺩ	D d	Д д	D d	[d]
ﻩ	E e	Э э	E e	[e]
ﻑ	F f	Ф ф	F f	[f]
گ	G g	Г г	G g	[g]
ﺡ,ﻩ	H h	Ҳ ҳ	H h	[h]
ی	I i	И и	I i	[i]
ﺝ, ژ	Ç ç,	Ж ж	J j	[j]
ﻙ	K k	К к	K k	[k']
ﻝ	L l	Л л	L l	[l]
ﻡ	M m	М м	M m	[m]
ﻥ	N n	Н н	N n	[n]
ﺍ	A a	О о	O o	[o]
پ	P p	П п	P p	[p]
ﻕ	Q q	Қ қ	Q q	[q]
ﺭ	R r	Р р	R r	[r]
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s	[s]
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t	[t]
ﻭ	U u	У у	U u	[u]
ﻭ	V v	В в	V v	[v], [w]
ﺥ	X x	Х х	X x	[x]
ی	J j	Й й	Y y	[j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	З з	Z z	Z z	[z]
ﻭ	O o	Ў ў	O’ o’	[o’]
ﻍ	G’g’	Ғ ғ	G’ g’	[g’]
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Sh sh	[sh]
چ	C c	Ч ч	Ch ch	[ch]
ء, ع	'	Ъ	’	[tutuq belgisi]

O’zbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarning o’rtalaridan O’zbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb e’lon qilindi. 1929-1930 o’quv yilidan O’zbekiston lotin yozuviga o’tdi va biz o’zbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotlardan uzilib qoldik. 

1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga o‘tilgan. U 1940-yilgacha ishlatilgan:
A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə F f
G g G’ g’ H h I i J j K k L l M m
N n N n O o Ө ө P p Q q R r S s
Ş ş T t U u V v X x Y y Z z
'
1940-yilda O’zbekistonda kirill yozuviga o’tildi. Buning natijasida 1929-1940-yillar oralig’ida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, o’quv adabiyotlardan uzilib qoldik:
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н О о
П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ш ш Ъ ъ Ь ь Э э Ю ю Я я Ў ў
Ққ Ғғ Ҳҳ
1940-yildan 1991 yilgachao’rtahisobbilano’zbektilida50 mingnomda 50 millionnusxadakitoblarchopetilgan (bungashuyillarinashretilganjurnal, gazetalarkirmaydi) hisobdaolsak, bizyanalotinyozuvugao’tishqanchadan–qanchaadabiyotdanyiroqlashishimizmumkinligiayonbo’ladi.
Lekin, dunyoningengrivojlanganmamlakatlari (ularnisanabo’tirishninghojatiyo’q) lotinyozuvidanfoydalanadilar.
Demak, O’zbekistonnidunyoningrivojlanganmamlakatlariqatorigaqo’shilishiuchunlotinyozuvigao’tishmaqsadgamuvofiqdir. O’zbekistondabujarayonbosqichma-bosqichamalgaoshirilyapti.
Tayanchso’zlar:alifbo, alfavit, yozuv, bosma, yozma,O’rxun-Enasoy,tasnif, oromiy, kirill, lotin.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.O’rta Osiyo xalqlari eramizgacha bo’lgan davrda qanday yozuv turlaridan foydalanishgan?
2. O’rxun- Yenisey yozuvlari haqida nimalarni bilasiz?
3. Arab yozuvining O’rta Osiyoda qo’llanilishi.
4. Kirill yozuviga o’tilishining tarixiy sabablari.
5. Lotin imlosiga o’tishning nazariy va amaliy ahamiyati.
Topshiriqlar


1-topshiriq:Quyidagi so’zlarni o’zbek tiliga tarjima qiling va ular ishtirokida gap tuzing.
Погода, охота, голос, звук, еда, столовая, пицца.


2-topshiriq:Nuqtalar o’rniga x, h undoshlaridan mosini qo’yib, maqollarni ko’chiring.
1....alq ishi-...aq ish. 2. Odamning ...usni me...natda. 3. Ish ishta...a ochar. 4. ...alol ish-lazzatli yemish. 5. ...azina g’oyibdan emas, me...natdan. 6. Suvsiz ...ayot, me...natsiz ro...at bo’lmas. 7. Me...nat ba...t keltirar.
15-mavzu: Alifbo. Tovush va harf
Reja:
1. Alifbo va uning paydo bo’lishi.
3. Tovush va nutq tovushlari.
4. Harf va alfavit.


Alifbo (arab alifbosining boshlang‘ich ikki harfi — alif vabonomidan olingan) — biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma’lum an’anaviy tartib berilgan yozuv belgilari (mas, o’zbekalifbosi, rus alifbosi)yoki bo‘g‘in belgilar (mas, hind alifbosi — devanagari) majmui. 
Alfavit ma’lum bir tartibda joylashtirilgan harflar yig’indisidir. Tabiatdagi barcha tovushlarni o’rganish bilan “Fizika” fanining “Akustika” bo’limi shug’ullanadi. Akustika tovush ikki xil usul bilan hosil qilinadi deb o’rgatadi:
1. Havoning tebranishi
2. Havo bosimining siqilishi natijasida
Demak, tovush kislorod, ya’ni havo bor joyda eshitiladi, vakuum (havo yo’q joy) holatida tovush hosil bo’lmaydi.
Nutq tovushlari o’pkadan chiqayotdan havo oqimining bo’g’iz va og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrashi yoki un paylarining tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Nutqimizda ko’plab tovushlarni tallafuz qilamiz, ammo yozuvda bir necha tovushnigina ma’lum belgilar bilan ifodalaymiz.
Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini tallafuz qilamiz va eshitamiz.Harflarni esa ko’ramiz, yozamiz va o’qiymiz.
O’zbek tilida 6 ta unli, 23 ta undosh harf bor:


A a B b D d E e F f G g H h I i
J j K k L l M m N n O o P p Q q
R r S s T t U u V v X x Y y Z z
O’ o’ G’ g’ Sh sh Ch ch ng


Tayanch so’zlar: alifbo, tovush, nutq tovushi, harf, alfavit, eshitmoq ko’rmoq, yozmoq, o’qimoq.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Alifbo nima va u dastlab qanday paydo bo’lgan?
2.Tovush nima?
3.Nutq tovushlari tabiatdagi boshqa tovushlardan qanday farqlanadi?
4. Harf nima? Alfavit-chi?
5.Tovush bilan harf munosabatini qanday izohlaysiz?
Topshiriqlar
1-topshiriq: Nuqtalar o’rniga x, h undoshlaridan mosini qo’yib,
maqollarni ko’chiring.
1. ...alq ishi-...aq ish. 2. Odamning ...usni me...natda. 3. Ish ishta...a ochar. 4. ...alol ish-lazzatli yemish. 5. ...azina g’oyibdan emas, me...natdan. 6. Suvsiz ...ayot, me...natsiz ro...at bo’lmas. 7. Me...nat ba...t keltirar.


2-topshiriq: Quyidagi so’zlarni rus tiliga tarjima qiling.
Ot, tom, moy, son, don, bosh, osh, joy, kon, lola, mol, mohir, nok, non.
16-mavzu: Orfoepiya. Talaffuz qoidalari
Reja:
1.Orfoepiya tushunchasi.
2.Orfoepiyaning o’rganish ob’yekti.
3. O’zbek tili orfoepiyasi va qoidalari.

Tog’ri talaffuzqoidalarning yig’indisi orfoepiya deb yurtiladi. To’g’ri so’zlash, avvalo, shaxsning ma’lum bir qonun–qoidalariga amal qilib so’zlash va yozish tushuniladi.

1)muhim, munis, muhit, savol, shamol kabi so’zalrnig birinchi bo’g’indagi a tovushi o tovushiga yaqin talaffuz qilinsa ham a yoziladi.
2)traktor, direktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’indagi unli deyarli talaffuz qilinmaydi: bog’lar (ko’p bog’) – bog’lar (harakat), surma (harakat), atlas (shoyi) – atlas (xarita) .
3)Gapda, odatda, urg’u olgan so’z bo’lsa, hammasi mantiqiy urg’u olishi mumkin. Men makatabga bordim. Maktabga men bordim.
Talaffuzda ohang muhim o’rin tutadi. Ohang vositasida so’z birikmalari va gap hamda uning bo’laklari farq qilinadi: Tozagul (ot, atoqli ot) – toza gul (so’z birikmasi). 1.Mashinadan / ikki bolali ayol tushdi. 2.Mashinadan ikki / bolali ayol tushdi. 1 – gapda ayol bitta, bola ikkita, 2 – gapda esa ayol ikkita.
Gap bo’lak sintagma deb yuritiladi. Gul janubining oydin kechasi / Asta keldi dengiz yoniga. Bu gapda ikkta sintagma mavjud. Sintagmalar orasiga yozuvda ba’zan vergul qo’yiladi, ba’zan qo’yilmasligi ham mumkin.
Tayanch so’zlar:orfoepiya, talaffuz, nutq, ohang, meyor, urg’u,sintagma.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Orfoepiya nimani o’rgatadi?
2.Qanday talaffuz qoidalarini bilasiz?


Topshiriqlar
1- topshiriq:Matnni o’qing. So`zlarning og’zaki va yozma tartibiga e’tibor bering.
Haykaltaroshlik
Haykaltaroshlik - tasviriy san’at turi; borliqni hajmli shakllarda, makonda uch o’lchamda tasvirlashga asoslanadi. Tasvir ob’yekti, asosan, inson; shuningdek, hayvonlar (animalistika), tabiat (manzara) va narsalar (natyurmort). Haykaltaroshlikning ikkita asosiy ko’rinishi — aylanib kuzatish imkonini beruvchi dumaloq haykal hamda faqat bir tomondan ko’rishga mo’ljallangan bo’rtma (qabariq) tasvir relyef turi farqlanadi. Relyef, o’z navbatida, yuzaga nisbatan bir oz bo’rttirib ishlanadigan barelyef hamda tasvir yuzaga nisbatan ancha bo’rttirib ishlanadigan gorelyefta bo’linadi; shuningdek nursoya o’yini hisobiga tasvir ko’zga tashlanadigan tekis yuzaga ishlanadigan yana o’yma ko’rinish mavjud.
Haykaltaroshlik. bajaradigan vazifasi va mazmuniga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: monumental haykaltaroshlik, bezak haykaltaroshligi, dastgoh, mayda haykaltaroshlik turlari o’zaro yaqin aloqada rivojlanadi hamda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Me’morlik san’ati bilan bog’liq bo’lgan monumental haykaltaroshlikka muhim tarixiy voqealar, atoqli shaxslar xotirasini abadiylashtirish maqsadida o’rnatilgan monument, yodgorliklar, haykaltaroshlik ansambllari kiradi, ular o’zida katta mazmunni ifodalaydi hamda mustaqil ahamiyatga ega; biroq haykaltaroshlikning bu turi bevosita muhit, me’moriy insho-otlar hamda tabiat bilan uyg’un bo’lishi lozim, bu unga yanada ulug’vorlik va ta’sirchanlik baxsh etadi. Monumental haykaltaroshlikka xos bo’lgan xislatlardan biri qahramonlarni ko’tarinki ruhda tasvirlashdir. Monumental haykaltaroshlik asarlari uzoqdan ko’rishga mo’jallanganligi sababli, katta-katta yaxlit shakllardan keng foydalaniladi; odam yuzidagi mayda unsurlar, kiyimdagi buklanishlar, mayda qismlar ko’rsatilmasligi mumkin.