O‘zbek tili va Gumanitar fanlar

Chidamlilikni rivojlantirish. Chidamli bo‘lish yengil atletikachilarga faqat musobaqalarda qatnashish vaqtida emas, balki katta hajmdagi trenirovka ishini bajarish uchun ham kerak. U organ va sistemalarning tayyorlik darajasiga, sport texnikasining takomil darajasiga va harakatlarni tejamli bilishga bog‘liqdir. Chidamlilik umumiy va maxsus bo‘ladi. Umumiy chidamlilik-har qanday sportchining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi bo‘lib, avvalo markaziy nerv sistemasidagi yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalardagi jiddiy ijobiy o‘zgarishlarning natijasidir. Ma’lumki, qisqa masofaga yuguruchi marfoncha yugurushda, marfonchi esa 400 m tez yugurushda chidamsizdir. Ko‘p soatli musobaqaga bardosh bera oladigan langarcho‘p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurushda chidamsiz bo‘lib chiqish mumkin.
Umumiy chidamlilik yillik trenirovkaga kiritilgan jismoniy mashqlarning deyarli hammasi vositasida hosil qilinadi. Albatta, yengil atletikaning ayrim turidagi maxsus trenirovka ham umumiy chidamlilikni oshiradi. Lekin umumiy chidamlilikni oshirishning eng yaxshi vositasi unchalik jadallamay uzoq vaqt yugurush shuningdek, chang‘ida yurishdir. Umumiy chidamlilikni hosil qilish uchun, organizmdagi jarayonlarning ish tugagandan keyin yuz beradiganlaridan ko‘ra, ish davom etayotganda sodir bo‘ladiganlarning ahamiyati ko‘proq. Xuddi mashq bajarayotgan vaqtda bosh miya qobig‘ida organlar va sistemalar funksiyalarini boshqaradigan dinamik steroitip hosil qiladigan, yengil atletikachining ayni shu faoliyatiga sabab bo‘ladigan nerv jarayonlari takomillashadi. Yaxshilanish daurstroq bo‘lsin uchun, trenirovka mashqlarini uzoq vaqt davomida bajarish zarur, bu esa ularni jadallashtirmay bajargandagina mumkin. Bu talab yurak-qontomir sistemasi ish qobiliyatini yaxshilashga qaratilgan mashqlarda kuch berishni asta-sekin va ehtiyotkorlik bilan oshirish kerakligi, shuningdek, oyoq muskullarini dastlabki paytlarda uzoq, lekin kam jadal mashqlar bilan mustahkamlash kerakligi haqidagi talablarga mos keladi.
Taraqqiyotda orqada qolgan ayrim organ va sistemalarni rivoj toptirishining eng yaxshi yo‘li kam jadallik bilan uzoq vaqt yugurush ekanining ham katta ahamiyati bor. Albatta umumiy chidamlilikni oshirishda “yugurish vositalari” bir me’yorda yugurushdagina iborat emas, lekin bu hamma vaqt ayniqsa yangi boshlayotgan va tayyorligi yetarli bo‘lmagan yengil atletikachilari uchun asosiy vosita bo‘lib olishlarini yengillashtirish uchun, bir necha vaqt aralash mashq qilishlari kerak. Birinchi mashg‘ulotda yugurish ko‘p davom etmaydi: yangi shug‘ullanuvchilar uchun 5-8 min dan oshmaydi. Yugurish qancha davom etishini yengil atletikachining ixtisosiga va yugurishidagi tayyorlik darajasiga qarab belgilash kerak. Endi boshlovchi yengil atletikachilar 1000 m ni 6-7 min da. ayollar esa 7-8 min da yugurib o‘tishlari kerak. Keyinchalik bunday tezlik bilan 25-30 minut davomida yugurish kerak. Umumiy chidamlilikni oshirishning dastlabki vaqtida yugurish tezligi doimo bo‘lib, faqat uning davom etish vaqti oshiriladi. Lekin tayyorlik darajasi o‘sishi bilan, yuguruvchining o‘ziga sezilmasdan tabiiy ravishda tezlik ortib borishi mumkin.
O‘rtacha masofalarga yuguruvchilar yugurish vaqtida paydo bo‘ladigan qiyinchiliklarga bardosh berishni o‘rganishlari, iroda fazilatlarini tarbiyalashlari ham lozimdir. 400 m ga yuguruvchilarga chidamlilikni rivojlantirishning boshqalardan farqi juda katta. Bu masofalarga yugurishda kislorod iste’mol qilish chegarasiga katta bo‘lsa ham unga bo‘lgan talab qondirilmasdan, juda katta tezlikda o‘tadi.
Ularning chidamliligi dastlab takror yugurishlar vositasida rivojlantiriladi. Lekin keyinchalik 300-450 m masofaga mumkin qadar katta tezlikda takror yugurishlar, shuningdek, 300-400 m ga bir marta shu kungi eng tez natija bilan yugurish chidamlilikni rivojlantirishning asosiy vositasi bo‘lib qoladi. 100-200 m ga yuguruvchi masxsus chidamliligining o‘ziga xos tomonlari ko‘p. Bu masofalarda yugurish jadalligi maksimal jismoniy mashqlar qatoriga kiradi. Bunday masofalarni eng yuqori tezlikda yugurib o‘tish uchun, yuguruvchi maksimal darajada zo‘r berish kerak. Buning sababi shundek 100-200 m ga yugurish vaqtida nafas olish va yurak-qon tomir sistemalari o‘z faoliyatlarini ishlayotgan muskullarga keragicha kislorod yetkazib berish darajasiga ko‘tarib ulgurmaydilar. Kislorod qarz juda ko‘payib ketib, muskullarda modda almashinish mahsulotlari tez yig‘ila boshlaydi. Natijada muskullar charchashi jadal orta boradi yugurish tezligi pasayib ketadi. 100-200 m ga yugurganda charchoq tez o‘sib borishining eng muhim sababi bosh miya nerv to‘qimalaridagi o‘zgarishlardir. Maksimal zo‘r berishlari paytida, ayniqsa gipoksemiya sharoitida, asabga juda qattiq zo‘r keladi. Ish qobiliyati tezda pasayib ketishi ham shundan. Agar yuguruvchi juda katta zo‘r berayotganiga qaramay, haddan tashqari qattiq kuchanmasdan bemalol yengil yugursa 100-200 m ga yugurishda ham charchoq sekinroq ko‘payadi. Charchashni kamaytirish kamaytirish uchun tegishli qobiq jarayonlarini va nerv-muskul apparatini takomillashtirish, muskullardagi bioximik jarayonlar foydasini oshirish, qondagi kisloroddan yaxshiroq foydalnish kerak.