O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma'no tavsifi mundarija

Sifatdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati

Sifatdoshlar nokesimlik shakllari bo‘lib, fe’lni nutqqa voqelantirar ekan, uni o‘zidan keyingi ot(ba’zan fe’l)ga bog‘lashdek sintaktik va o‘zi shakllantirayotgan fe’lga sifatlik belgisini berishdan iborat morfologik ma’nolarni namoyon qiladi.
Sifatdosh ko‘rsatkichlarining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati ularning umumiy sintaktik mohiyati - fe’lni ot(yoki fe’l)ga tobe uzv sifatida bog‘lash va shu bilan bog‘liq holda kelib chiqqan ma’noviy xususiyat - fe’l anglatgan harakat va harakat natijasini narsa-predmetning belgisi sifatida nutqda voqelantirishdan iboratdir.
Sifatdosh shakllarining so‘z lug‘aviy ma’nosiga ta’siri nutqiy hodisa bo‘lib, istalgan fe’l nutq tarkibida kirgandagina sifatdoshlik xususiyatini namoyon qiladi. Shaklning lug‘aviy ma’noga ta’siri leksema semasiga ta’sir qilish degan gap emas. Masalan, o‘qigan bola birikmasidagi “o‘qimoq” so‘zi ma’nosida orttirilgan “belgi” ottenkasi [o‘qi] leksemasining lisoniy mohiyatini o‘zgartirmaydi.
Lug‘aviy ma’noga ta’sir tur kategoriyasining barcha shakllarida birdek emas. Ravishdoshlar o‘zgalanish jarayonida fe’lning lug‘aviy ma’nosini kuchli o‘zgartirmay, unga, asosan, tobelovchi sintaktik vazifa yuklasa, sifatdoshlar fe’ldagi dinamik belgini barqarorlashtirib, uning lug‘aviy ma’nosini qisman bo‘lsa-da, o‘zgartiradi. Shuning uchun ayrim nazariyotchilar sifatdoshlarni alohida so‘z turkumi sifatida qaraydilar.
Ko‘rib o‘tilganidek, sifatdoshlar o‘z mikrotizimi ichida sifatlik belgisini barqarorlashtirish va fe’lni otga (qisman fe’lga) tobe uzv sifatida bog‘lash belgilarini muayyanlashtirish jihatidan emas, balki zamon, harakat tarzi kategoriyalari uchun kategorial, sifatdoshlar uchun nokategorial bo‘lgan ma’nolarni ifodalash jihatidan farqlanadi. Sanab o‘tilgan -gan, -yotgan, -adigan / ydigan shakllari turli xil sifatdoshlar emas, balki tur kategoriyaning bitta shakli sifatida namoyon bo‘ladigan sifatdoshning zamon, harakat tarzi kabi boshqa kategoriyalarga xos ma’nolar bilan farqlanuvchi ko‘rinishlaridir. Shu sababli sifatdoshlarni alohida grammatik kategoriya - paradigma sifatida baholashga asos yo‘q.⁵
Fe’l leksemalar nutqiy aloqada rasmiylashar ekan, yuqorida aytilganidek, tur kategoriyasi shakllaridan birini qabul qilishi shart. Fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar orasida harakat nomlari alohida o‘rin tutadi. Ko‘rib o‘tilgan sifatdosh va ravishdosh shakllari kommunkatsiya jarayonida fe’lni fe’likdan “uzoqlashtirib”, unga tobe uzvlik maqomini bergan holda o‘zidan keyingi so‘zga bog‘lash vazifasini yuklasa, harakat nomi shakllari esa fe’llikni kuchsizlantirish uchungina xizmat qiladi. Ammo shuni aytib o‘tish kerakki, bu shakl vositasida nutqda reallashgan fe’l o‘z fe’llik belgilarini sifatdosh va ravishdoshga qaraganda ko‘proq xiralashtiradi, ya’ni harakat/holat belgisi kuchsizlanib, predmetlashish - gapda otga xos belgilar bilan sintagmatik munosabat hosil qilish kuzatiladi. harakat nomi shaklariga nisbatan qat’iy ”predmetlashish” terminini qo‘llamaymiz, albatta. Chunki, mazkur so‘zshakllar fe’llik belgilarini(nisbat - o‘qitish, izlanish, qisman bo‘lishsizlik - istamaslik, chekmaslik) ham o‘zida saqlab qoladi.