«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fanining maqsad (1)
Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi O‘zbekcha fe’llargagina xos bo‘lgan ushbu kategoriya fe’lga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlardan hisoblanadi. Chunki o‘zbek tilida har qanday fe’l bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Rus tilida inkor ma’nosini ifodalash uchun asosan не yuklamasidan foydalaniladi. Mazkur yuklama fe’ldan ajratib yoziladi, shuning uchun bu holat rus tilida fe’l kategoriyasi sirasiga kiritilmaydi. To‘g‘ri, rus tilida не yuklamasi bilan qo‘shib yosiladigan ayrim fe’llar ham yo‘q emas (mas. ненавидеть, негодовать, недомогать). Ammo ularni ushbu yuklamasiz umuman qo‘llab bo‘lmaydi. Bu so‘zlardagi не yuklama sifatida emas, balki old qo‘shimcha tarzida o‘zakka yopishib qolgan. Shu bois mazkur fe’llardan yasalgan ot ham ana shu old qo‘shimcha bilan qo‘llanadi. Masalan: ненависть (nafrat). O‘zbek tilida bo‘lishsizlik (yoki) inkor ma’nosini ifodalovchi –ma affiksi rus tilidagi не yuklamasiga nisbatan qo‘llanish imkoniyati jihatidan va mazmunan boyroqdir. Chunki, birinchidan, -ma affiksi fe’lning deyarli barcha shakllarida inkorni ifodalsh uchun qo‘llana oladi. Ikkinchidan, harakat nomining ham bo‘lishsiz shaklini yasash uchun xizmat qiladi. Uchinchidan, turli ma’nolarni ifodalash uchun harakat tarzi shakllaridagi yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham, ba’zan bir vaqtning o‘zida har ikkalasiga ham qo‘shilishi mumkin. Bunda ifodalangan ma’nolar rus tilida turli vositalar yordamida beriladi. Masalan: yozmay qo‘ydi – перестал писать; yozib qo‘ymadi – не записал; yozmay qo‘ymaydi – обязательно напишет. Birinchi so‘z qo‘shilmasidagi inkor ma’nosi rus tilida стать yordamchi fe’l oldidan переpristavkasini qo‘yish yordamida hosil qilingan. Umuman olganda, o‘zbek tilidagi bo‘lishsiz fe’l+ qo‘ydi tarzidagi qo‘shilmalar rus tilida asosan shu vositalar bilan beriladi: bormay qo‘ydi (перестал ходить), o‘ylamay qo‘ydi (перестал думать), shug‘ullanmay qo‘ydi (перестал заниматься) va hokazo. Ikkinchi qo‘shilmadagi inkor ma’nosi birgina не yuklamasi yordamida berilgan bo‘lsa, uchinchisida bu vositalarning ikkalasi ham ishtirok etmagan. Chunki
yozmay qo‘ymaydi qo‘shilmasining birinchi qismidagi inkorni ikkinchi qismdagi –ma affiksi inkor qilmoqda va bunda qat’iy bo‘lishlilik alohida ta’kidlanmoqda. Shu bois ushbu qo‘shilmaning to‘liq ma‘nosini berish uchun rus tilida обязательно(albatta) so‘zi ishtirok etmoqda. Rus tilidagi не yuklamasi bunday qo‘llanish imkoniyatlariga ega emas.
