О‘zbekiston r espublikasi

Kontrast
– fransuzcha keskin farq degani bo‘lib, ranglarning 
qarama-qarshiligi yoki ranglarning bir-biridan keskin farqi.
Muammoli topshiriq
Yog‘och yuzasiga islimiy naqsh elementlarini tushirishda qanday usuldan 
foydalangan ma’qul?
Kasb-hunarga oid ma’lumotlar
Yog‘ochlarga ishlov berish asosida turli xil buyumlarni yasash 
bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lganingizdan so‘ng, 
yog‘ochga ishlov berish ishlari bilan shug‘ullanadigan kasb egalari 
haqida ham bir qator ma’lumotlarni o‘qib-o‘rganishimiz mumkin. Bular 
quyidagilardan iborat: 
– Duradgorlik ishlari ustasi;
– Naqqoshlik usta-rassomi;
– Badiiy yog‘och o‘ymakorligi usta-rassomi;
– Yog‘och o‘ymakorlik bo‘yicha usta;
– Badiiy yog‘och o‘ymakorligi ustasi.
Muammoli topshiriq
Yog‘ochni arralayotganda arra tanasi qisi lib qoldi. Arra tanasi qisilib 
qolmasligi uchun nima qilinadi? Muammoning yechimini o‘ylab toping 
va amalda bajarishga harakat qilib ko‘ring. 

---

43
2-BOB. POLIMER MATERIALLARGA ISHLOV BERISH 
TEXNOLOGIYASI
Kauchuk to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Polimerlar va 
metallarning birikmalaridan hosil bo‘lgan konstruksiyalar
Tarkibida vulkanizator, vulkanizatsiyalash jarayonini tezlashtiruvchi, 
faollashtiruvchi, yumshatkichlar, eskirishini sekinlashtiruvchi tabiiy va 
sintetik kauchuklardan rezina va rezina buyumlar olinadi. Qo‘shilgan 
oltingugurt miqdoriga qarab vulkanizatsiyalashdan so‘ng kauchuklardan 
yumshoq, o‘rtacha yumshoq va qattiq rezina (ebonitlar) olinadi. Yumshoq 
rezinada 2–4%, o‘rtacha yumshoq rezinada 12–18% va ebonitda 50% 
oltingugurt bo‘ladi.
Yumshoq va o‘rtacha yumshoq rezinalar har xil apparat va 
uskunalarning ichki yuzini qoplash; ebonitlar esa apparatlarni yemi-
rilishdan saqlash uchun qatlamlar sifatida va konstruksion materiallar 
sifatida ishlatiladi. Undan trubalar, plastinkalar, naychalar tayyorlanadi. 
Rezinalar kislotabardosh, issiqbardosh, sovuqbardosh, yog‘ va benzinga 
chidamli ko‘rinishda chiqariladi. 
Kauchuklardan 50 000 xilga yaqin turli buyumlar yasaladi. Bular 
ichida eng ahamiyatlisi havoda va yerda yuruvchi transportlarning 
shinalaridir. Ulardan kiyim-kechaklar, oyoq kiyimlar, lentalar tayyor-
lanadi.
Kauchuk turli tashqi muhit ta’siriga barqaror bo‘lgani tufayli ularning 
ahamiyati kimyo sanoatida juda katta.
Kauchuklardan ko‘p miqdorda g‘ovak materiallar ishlab chiqariladi 
va sanoatning turli sohalarida keng miqyosda ishlatiladi.
Sanoatda ishlatiladigan kauchuklarga misol qilib, tabiiy kauchuk, 
ftor kauchuk, natriy butadien kauchuk, polixloropren, butadiennitril, 
butadienstirol, fenilmetilsiloksan, feniletilsiloksan va boshqalarni 
keltirish mumkin. Bu kauchuklar –60
0
C dan +250
0
C gacha, 
modifikatsiyalanganlari –80
0
C dan +600
0
C gacha haroratga va tashqi 
muhitga bardosh bera oladi. 

---

44
Plastmassa – yunoncha «plastik» – «qayishqoq» va lotincha 
«massa» – «yumaloqlangan narsa» so‘zlarining birikmasidan tashkil 
topgan. 
Birinchi kashf qilingan plastmassalar bosim va qizdirish natijasida 
muayyan sharoitda shaklga aylanib, sovugandan keyin tashqi muhit 
ta’sirida ilgarigi holatiga qaytolmas edi. 
Keyinchalik issiqlik ta’sirida qayta ishlanadigan plastmassalar ham 
ixtiro qilindi. Jahonda birinchi bo‘lib plastmassa selloidni 1856-yil 
ingliz kimyogari Aleksandr Parkezi ixtiro qilgan.
Plastmassalar shaklining qayta tiklanishi bo‘yicha termoplast va 
reaktoplast turlarga bo‘linadi. Termoplast plastmassalarning (masalan, 
polietilen, polivenilxlorid, polistirollar) molekulalari bo‘ylama joy lash-
ganligi sababli issiqlik ta’sirida shaklini o‘zgartiradi, ya’ni ular dan yasalgan 
buyumlarning chiqindilarini qayta ishlash mumkin. Reaktoplastlarning 
(masalan, aminoplast va ftoroplastlar) molekulalari to‘rsi mon joy-
lashganligi sababli ularni qayta ishlab bo‘lmaydi.
Plastmassalar arzonligi va xususiyatlari bo‘yicha boshqa material-
lardan qolishmasligi sababli ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladi. Hozirgi 
vaqtda ishlab chiqarilayotgan materiallarning 20 foizini plastmassa 
tashkil qiladi. Lekin ular parchalanmasligi tufayli atrof-muhitni ifloslaydi, 
o‘simliklar tomirlarini oziqlanishiga to‘sqinlik qiladi va gidrofobligi 
uchun organizmga zarari bor. Jizzax viloyatida Italiya bilan hamkorlikda 
qurilgan «O‘zitalplast» korxonasi turli xil xalq iste’moli mollari ishlab 
chiqarmoqda. Plastmassalar olinishi bo‘yicha uch guruhga bo‘linadi: 
polimerizatsion hamda polikondensatsion qatronlar va tabiiy polimerlar 
asosida olinadigan plastmassalar.