O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

Termodinamik muvozanatda bo’lmagan tizimlarda ko’chish hodisalari 
Bizga ma`lumki, gaz molekulalarining tezligini kinetik nazariyasining asosiy 
tenglamasi 
m

2 

3
k
т 2
2 
(14.1) 
deb hisoblanganda molekulalarning tezliklari uchun juda katta son qiymat kelib 
chiqadi. Xona temperaturasida molekulalar tezligi havo molekulalari uchun 500 
m/c 

---

va vodorod molekulalari uchun 1800 m/s ga teng bo`lib chiqadi va bu bevosita

---

tajribada tasdiqlangan. Bu qiymatlar kutilmagan darajada katta bo`lib tuyuladi, 
chunki yuzaki qaraganda yaxshi ma`lum bo`lgan dalillarga zid keladi. 
Misollar yordamida tushuntiraylik: 
a) Muvozanat holatida gazning temperaturasi u egallagan hajmning hamma 
yerida birday bo`ladi. Bu degan so`z, gazda zarralarning o`rtacha kinetik energiyasi 
hamma joyda bir xildir. 
Agar biror tarzda gazning biror qismi isitilsa, shu bilan gazning 
muvozanati 
buzilgan bo`ladi. Biroq bundan keyin gaz o`z holicha qo`yilsa, birmuncha 
vaqt 
o`tgandan keyin gazning muvozanati tiklanadi, temperatura gazning hamma 
joyida qaytadan 
birday bo`lib 
qoladi. 
Temperaturaning
bunday tenglashishi molekulalarning uzluksiz haraktlari tufayli 
bo`lishi ravshan. Faqat gazning energiya ko`p 
bo`lgan 
joyida 
energiya 
ko`chishi ro`y beradi. Bu jarayon issiqlik o`tkazuvchanlik deb ataladi. Gaz 
molekulalarining harakat tezliklari katta bo`lsada, issiqlik o`tkazuvchanlik 
gazlarda juda kichik bo`lishi tajribalarda ko`rilgan. 
b) Agar biror hajmni egallagan gazga boshqa gazni qo`shsak va bunda butun 
hajmda 
bosim va temperatura birday bo`lgan holda aralashmaning konsentrasiyasi 
bir qismda qolgan boshqa qismlar dagidek ko`proq bo`lsa, biror vaqt o`tgandan 
keyin aralashmaning butun hajm bo`yicha tarqalishini va gazning bir jinsli bo`lib 
qolishini tajriba 
ko`rsatadi. 
Konsentrasiyalarning 
bunday
tenglashishi aralashma molekulalarining bu molekulalar kam bo`lgan 
yo`nalishda harakati tufayli yuzaga keladi va diffuziya deb ataladi. 
Bunday ko`chish ham molekulalarning harakati tufayli ro`y bergani va 
bu 
harakatlarning tezligi esa katta bo`lgani uchun diffuziya juda tez amalga oshishi 
va 
demak, konsentrasiya bir ondayoq tenglashishi kerak edi. Biroq tajriba 
shuni ko`rsatadiki, atmosfera bosimida diffuziya juda sekin jarayon va 
gaz agar butunlayiga harakatlanmasa, uning aralashishi bir necha sutkaga 

---

cho`zilishi 
mumkin.

---

v) Gazning tez harakatlanayotgan qismlaridan sekin harakatlanayotgan 
qismlariga qo`shilishi natijasida impuls ko`chishi (harakat miqdorining ko`chishi) 
tufayli biror vaqt o`tgandan keyin gazning butunlay oqish tezligi ham uning 
hamma qismlarida birday bo`lib qoladi. 
Bu hodisa ichki ishqalanish yoki qovushqoqlik deb ataladi. Demak 
bu 
jarayonlar molekulalarning tez harakatlanishi tufayli ro`y berishiga 
qaramay, 
ko`chish hodisalari shunday sekin amalga oshadi. Bunday nomuvofiqlikning 
sababi 
shundaki, muvozanat tiklanadigan bu hodisalarda faqat molekulalarning 
harakat tezliklari emas, shu bilan birga ularning o`zaro to`qnashuvlari ham 
muhim 
rol 
o`ynaydi. 
Bu 
to`qnashuvlar 
moolekulalarning 
erkin 
harakatlanishiga to`sqinlik qilishi ravshan. Molekulalarning o`zaro ta`siri turli 
natijalarga olib kelishi mumkin. 
Molekulalarning to`qnashuvi natijasida o`z harakat yo`nalishini 
o`zgartirish 
prosessiga 
molekulalarning 
sochilishi 
deyiladi. 
Molekulaning 
harakat 
yo`nalishi boshqa 
molekula 
ta`sirida 
sezilarli 
burchakka 
o`zgarishini 
molekulalarning to`qnashuvi deyiladi. 
2. 
Fizikaning 
ko`p 
sohalarida 
zarralarning 
bir-biri 
bilan 
yoki 
yorug`lik kvantlarining modda zarralari, shuningdek atom yadrolari bilan 
o`zaro ta`sirini ko`rishga to`g`ri keladi. Bunday o`zaro ta`sir masalan: zarra (yoki 
yorug`lik kvant ( foton) elastik yoki noelastik sochilishi, yutilishi atomni ionlashi 
va hokozo keltirib chiqaradi. 
Bu holllarning barchasida prosessni miqdoriy xarakterlash uchun 
bu prosessning 
effektiv kesim yuzi 
tushunchasi
kiritiladi. To`g`ri chiziqli 
harakatlanayotgan 
V 
zarrani ko`z 
oldimizga keltiraylik. 

---

14.1-rasm

---

Bu V zarra ro`parada turgan A zara bilan o`zaro ta`sirlashsin deylik. Ammo 
V zarra A zarraga yetarlicha yaqinlashib masalan, r masofadan katta bo`lmagan 
uchib o`tishi kerak deb faraz qilaylik. Agar zarra harakatlanib, r radiusli orbitaga 
yaqinlashib to`g`ri o`tishi bizga qiziqarli. Agar A zarra harakatlanadigan doira 
yuzasini 



r 
2 
desak ayni shu prosessni kesimi deyiladi. 1-rasmda to`qnashish 
natijasida V-zarrani o`zining dastlabki harakat yo`nalishidan og`ish (sochilishi) holi 
ko`rsatilgan. 
Molekulalarni 
sharlar 
deb 
to`qnashishini 
tasavvur 
qilsak, 
bu 
molekulalarning radiusi r/2 ga teng bo`ladi. Bunday sharlar ko`ndalang kesim yuzi, 
ya`ni uning katta doirasining yuzi 2r
2 
ga teng. Bu degan so`z, molekulalarning 
effektiv ko`ndalang kesimi 

molekulaning ko`ndalang kesimi yuzidan 4 marta 
kattadir. 
3. Bizga ma`lumki molekulalar doimo uzluksiz va tartibsiz (Braun) 
harakatda bo`ladi to`qnashishgacha molekula to`g`ri chiziqli harakatlanib, 
to`qnashish natijasida molekula tezligini yo`nalishi o`zgaradi, shundan so`ng u 
yana to`g`ri chiziq bo`ylab harakatlanadi. 
14.2-rasm 
Molekulaning gazdagi yo`li, shunday qilib 2-rasmda tasvirlangandagiga o`xshab 
siniq chiziqdan iborat bo`ladi. 
Trayektoriyadagi har bir sinish to`qnashish joyini bildiradi. Molekulaning 
ikki ketma-ket to`qnashishlar orasida o`tgan masofa molekulaning erkin yugarish 
yo`li deb ataladi. Ammo molekulalar ko`p sonli bo`lgani uchun biz o`rtacha 
erkin yugurish yo`lini aniqlashga harakat qilamiz. 
S`huningdek 
gaz 
molekulalarining 
vaqt 
birligi 
ichidagi 
to`qnashishlar orasidagi ular biror 

yo`lni erkin bosib o`tadi. Ammo ikki 
to`qnashish orasidagi bu yo`lning uzunligi turlichadir. Molekulalar soni nihoyat 
darajada 
ko`p 
va 
ularning

---

2

harakati tartibsiz bo`lgani tufayli molekulalarning erkin yo`lining o`rtacha uzunligi 
haqida fikr yuritish mumkin. Molekulalar erkin yo`lining mana shu o`rtacha uzunligi 

ni hisoblaymiz. 
 
tezlik bilan harakatlanayotgan aniq bir molekulani olib 
qaraymiz; molekulani r radiusli sharga deb tasavvur qilamiz. 
Molekula har bir to`qnashishdan so`ng 

tezligining yo`nalishini o`zgartiradi, 
biroq soddalik uchun, molekula to`qnashishigacha qanday yo`nalishda 
harakatlangan bo`lsa, to`qnashgandan so`ng ham o`sha yo`nalishda harakatlanadi 
deb faraz qilamiz. Bunday tashqari, soddalik uchun, biz tekshirilayotgan 
molekuladan boshqa barcha molekulalar harakasiz turibdi, deb faraz qilamiz. U 
holda molekula o`z yo`lida markazlari harakat to`g`ri chizig`idan 2r dan katta 
bo`lmagan masofaga yotuvchi molekulalarga tegib o`tadi. Demak, molekula vaqt 
birligida, radiusi R=2r va 

uzunligi son jihatdan molekulaning ( tezligiga teng 
bo`lgan silindr ichida markazlari joylashgan Z dona molekulaning barchasiga tegib 
o`tadi. Bundan silindrning ichida bo`ladigan molekulalarning soni Z quyidagiga 
teng: