О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

 

---

15 
Nazorat savollari 
1.
Axborot xavfsizligining xayotiy timsollari va ularning vazifalari 
nimalardan iborat?
 
2.
Kiberxavfsizlik tushunchasiga izoh bering?
 
3.
Kiberxavfsizlik fan sifatida qanday tuzilishga ega?
 
4.
Kiberxavfsizlikning asosiy tushunchalarini aytib bering?
 
5.
Axborotni konfidensialligini ta’minlash deganda nimani tushunasiz?
 
6.
Axborotni yaxlitligini ta’minlash deganda nimani tushunasiz?
 
7.
Axborot uchun foydalanuvchanlikning muhimligi?
 
8.
Risk nima va uning kiberxavfsizlikdagi o’rni?
 
9.
Hujumchi kabi fikrlash nima uchun zarur?
 
10.
Tizimli fikrlash nima va u nima uchun zarur?
 
11.
Axborot xavfsizligi va axborotni himoyalash tushunchalarini bir-
biridan farqi?
 
12.
Aktiv nima?
 
13.
Tahdid va zaiflik tushunchalariga izoh bering.
 
14.
Axborot xavfsizligi va kiberxavfsizlik tushunchalarining bir-biridan 
farqi nimada?
 
15.
Kiberxavfsizlikning bilim sohalari va ularning asosiy xususiyatlari 
nimalardan iborat?
 
16.
Kiberxavfsizlikda inson omilini misollar yordamida tushuntiring.
 

---

16 
2 BOB. AXBOROTNING KRIPTOGRAFIK HIMOYASI 
2.1. Kriptografiyaning asosiy tushunchalari 
Kriptografiya
– axborotni aslidan o’zgartirilgan holatga akslantirish 
uslublarini topish va takomillashtirish bilan shug’ullanadi. Dastlabki kriptografik 
uslublar eramiz boshida, Yuliy Sezarning ish yuritish yozishmalarida uchraydi. 
Axborotni himoyalash masalalari bilan 
kriptologiya
(
kryptos
- mahfiy, 
logos
- 
ilm) fani shug’ullanadi. Kriptologiya maqsadlari o’zaro qarama-qarshi bo’lgan ikki 
yo’nalishga ega [17]: – 
kriptografiya
va 
kriptoanaliz
. 
“Kripto”ning asosiy tushunchalari quyidagilarni o’z ichiga oladi [13]: 
−
Kriptologiya 
- “maxfiy kodlar”ni yaratish va buzish fani va san’ati; 
−
Kriptografiya 
– “maxfiy kodlar”ni yaratish bilan shug’ullanadi. 
−
Kriptotahlil 
– “maxfiy kodlar”ni buzish bilan shug’ullanadi; 
−
Kripto 
– yuqoridagi tushunchalarga (hattoki bundanda ortig’iga) sinonim 
bo’lib, kontekst ma’nosiga ko’ra farqlanadi. 
Shifr 
yoki 
kriptotizim 
ma’lumotni 
shifrlash 
uchun ishlatiladi. Haqiqiy, 
shifrlanmagan ma’lumot 
ochiq matn 
deb, shifrlash natijasi esa 
shifrmatn 
deb ataladi.
Haqiqiy ma’lumotni qayta tiklash uchun shifrmatnni 
deshifrlash 
zarur bo’ladi. 
Kalitdan 
kriptotizimni shifrlash va deshifrlash uchun sozlashda foydalaniladi. 
Kriptotizimning “qora quti” sifatidagi ko’rinishi 5 – rasmda keltirilgan [13]. 
Shifrmatn
Deshifrlash
Kalit
Kalit
Ochiq matn
Ochiq matn
Shifrmatn
5-rasm. Kriptotizimning “qora quti” sifatidagi ko’rinishi 
Shifrlash va deshifrlash masalalariga tegishli bo’lgan, ma’lum bir 
alfavitda
tuzilgan ma’lumotlar 
matnlarni
tashkil etadi. 
Alfavit - 
axborotni ifodalash uchun 
foydalaniladigan chekli sondagi belgilar to’plami. Misollar sifatida:
−
o’ttiz oltita belgidan (harfdan) iborat o’zbek tili alfaviti; 
−
o’ttiz ikkita belgidan (harfdan) iborat rus tili alfaviti; 

---

17 
−
yigirma sakkizta belgidan (harfdan) iborat lotin alfaviti; 
−
ikki yuzi ellik oltita belgidan iborat ASSII kompyuter belgilarining alfaviti; 
−
binar alfavit, ya’ni 0 va 1 belgilardan iborat alfavit;
−
sakkizlik va o’n oltilik sanoq sistemalari belgilaridan iborat alfavitlarni 
keltirish mumkin.
 
Simmetrik 
shifrlarda ma’lumotni shifrlash va deshifrlash uchun bir xil kalitdan 
foydalaniladi. Bundan tashqari 
ochiq kalitli 
(
assimetrik
) kriptotizimlar mavjud 
bo’lib, unda shifrlash va deshifrlash uchun turli kalitlardan foydalaniladi. Turli 
kalitlardan foydalanilganligi bois, shifrlash kalitini oshkor qilsa bo’ladi va shuni 
uchun ochiq kalitli kriptotizim deb ataladi. Ochiq kalitli kriptotizimlarda shifrlash 
kaliti 
ochiq kalit 
deb atalsa, deshifrlash kaliti 
shaxsiy kalit 
deb ataladi. Simmetrik 
kalitli kriptotizimlarda esa kalit -
simmetrik kalit 
deb ataladi.