O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini

3-Mavzu: Buyuk ipak yo’li va uning tarixdagi o’rni

REJA:
1. Buyuk ipak yo’li tarixi
2. Buyuk ipak yo’lining yurtimizdan o’tgan tarmog’i haqida xulosa.
3. Mustaqillikdan so’nggi yillardagi buyuk ipak yo’liga bo’lgan e’tibor haqida .
Buyuk Ipak yo’li – insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashu vga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo - yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining o’ziga xos bo’lgan hodisasidir. Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: «O’tirgan – bo’yra, yurgan - daryo». Harakatlanish – bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan edi.
Insoniyat tarixida eng ulkan bo’lgan ushbu qit’alararo savdo yo’li Yevropa va Osiyoni bir -biriga bog’lab, o’tmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qad imgi poytaxti Nara shahrigacha cho’zilgan edi. Albatta, sharq va G’arb o’rtasidagi savdo o’tmish qa’riga cho’kkan qadim -qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yo’lning aloxidagi qismlari edi. Savdo aloqala ri hosil bo’lishiga Markaziy Osiyo tog’larida yarim qimmatbaho toshlar – Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish ko’p jihatdan ko’maklashgan. Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan «lazurit yo’li» mavjud edi. U bilan bir paytda «nefrit yo’li» ham tarkib topgan, bu yo’l Xotan va Yorkent tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bog’lar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlaka tlariga So’g’diyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yo’nalishlarning barchasi oxir -oqibat Buyuk Ipak yo’liga kirib mujassamlashgan.
Markaziy Osiyodan G’arbga va Janubga o’tkazilgan karvon yo’llarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan yo’llarni o’zaro bog’lab bergan buyuk yo’lning haqiqiy boshlanishini tarixchilar eramizdan avvalgi ikkinchi asrning o’rtalarida, deb hisoblaydilar, o’sha davrda xitoyliklar uchun ilk bora G’arb o’lkalari – Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi.
Shuni aytib o’tish lozimki, bu yo’l hech qachon yagona bir yo’l bo’lmasdan, balki azim bir daraxtning sadasiga o’xshash tarzda shoxlanib ketgan turli-tuman yo’nalishlarni o’z ichiga olgan edi . Masalan, Osiyoni sharqdan g’arbga qarab kesib o’tuvchi asosiy yo’llardan biri qadimiy Xitoyning poytaxti Chanan shahrida boshlanib, uning shimoli -g’arbiy chegaralarigacha Gobi sahrosining cheti bo’ylab ketgan, keyin sharqiy Turkiston orqali o’tgan. Tyan-Shan tizmasi dovonidan oshib o’tgan karvonlarinng bir qismi Farg’ona vodiysi va Toshkent vohasi orqali So’g’diyonaning poytaxti Samarqandga, Buxoroga, Xorazmga olib borgan, keyin esa Kaspiy dengizi qirg’oqlariga yetib kelar edi. Karvonlarni gbir q ismi Samarqanddan chiqib, Baqtriyaga borar va Qashqadaryo vodiysi dan o’tib Termiz shahriga kelar edi, u yerdan Amudaryodan kechib o’tib, Janubga, Baqtralar va Hindistonga qarab ketar edi.
Yo’lning yana bir yo’nalishi Tarim shahridan chi qib, TaklaMakon sahrosini janub tarafidan aylanib o’tib, Xotan va Yorkent shaharlari orqali Baqtraga (shimoliy Afg’oniston) va Marvga kelar edi, bu yerdan karvonlar Eron, Suriya davlatlari orqali o’tib, O’rta Yer dengizi bo’yiga yetib kelar edi, mahsulotl arning bir qismi dengiz yo’li bilan Rim va Yunonistonga kelib tushar edi.
Nomidan ham ma’lum bo’lishicha, karvon yo’llaridagi savdoning asosiy buyumi butun jahonda juda qimmatbaho bo’lgan ipak mahsulotlari edi. Masalan, o’rta asrlarning dastlabki davrida i pak eng qadrli hisob -kitob birligi bo’lib, hatto tillani muomaladan siqib chiqaradigan darajagacha chiqar edi. Masalan, So’g’diyonada bir otning narxi o’nta ipak kiyimliklariga tenglashtirilgan. Ipak bilan bajarilgan ishlar evaziga, navkarlarni yollash uchun to’lov qilinar, ipak bilan hatto sodir etilgan jinoyat evaziga xun to’lash mumkin edi.
Ushbu karvon yo’llarini birinchi bo’lib venetsiyalik savdogar Marko Polo «ipak yo’li» deb nomlagan edi, u yevropaliklardan birinchi bo’lib Xitoy imperiyasinin g chegaralariga yetgan. «Buyuk Ipak yo’li» atamasini esa nemis tadqiqotchisi Ferdinand Rixtgofen 1877 yilda o’zining «Xitoy» nomli fundamental asarida ilk bora ilmiy tarzda kiritgan.
Ipak qit’alararo yo’l orqali tashib o’tiladigan asosiy mol bo’lsa ham, lekin yagona emas edi. Markaziy Osiyodan Xitoyda juda qadrlanadigan otlar, tuyalar, harbiy anjomlar va qurol -yarog’lar, oltin va kumush, yarim qimmatbaho toshlar va shisha buyumlar, teri va jun - mo’ynalar, gilamlar-u ipgazlama matolar, zar tikilgan matolar, o’ziga xos antiqa mevalar – tarvuzlar, qovunlar va shaftolilar, yirik dumbali qo’ylar va ovchi itlar, qoplonlar va arslonlar olib chiqib sotilar edi. Xitoydan karvonlar chinni va metall idishlarni, laklangan buyumlar va pardoz -upalarni, choy va guruchni ol ib kelishar edi. Savdogarlarning yo’l to’rvalarida turli -ituman noyob buyumlar, fil qoziq tishlari, karkidon shoxlari, toshbaqa toshlari, ziravorlar va ko’pgina boshqa xil mollar topilar edi.
Buyuk ipak yo’li orqali nafaqat savdo karvonlari, balki xalqlarning erishgan madaniy yutuqlari, ma’naviy qadriyatlari, diniy g’oyalari ham jahonga tarqalib borar edi. Buddizm Kushan davlatidagi boshqa dinlar bilan birga hukm surgan bo’lib, bu yerdan to Xitoygacha tarqalgan. Eramizning birinchi asrlarida Kichik Osiyodan bu yerga xristianlik dini kelib yetgan. Arab xalifaligining qattiqqo’l harbiy navkarlari VII asrda islom ta’limotini olib kelganlar. Savdogarlar va targ’ibotchilarning o’tkazgan yo’llari bo’ylab mo’g’ula sahrolaridan Yevropa tekisliklarigacha Chingisxon sahroyi bosqinchilari quyundek o’tgan. Buyuk Ipak yo’lining qoq yuragi bo’lgan Samarqand shahridan o’rta asrlardagi Sharqning buyuk sarkardasi Temur o’z yurishlarini boshlab, zafar quchar edi.
Bundan tashqari, karvon yo’llaridan asrlar bo’yi allomal ar, tadqiqotchilar ham sayohat qilar edi. Xitoy ruhoniysi Syuan Tszyan va venetsiyalik savdogar Marko Polo, arab sayohatchisi – savdogar Ahmad ibn Fadlan va bavariyalik sarkor Shiltberger, vengriyalik tadqiqotchi Arminiy Vamberi hamda shvetsiyalik geograf Sven Xedin, rus olimi Aleksey Fedchenko va frantsiyalik jurnalist ayoli Ella Mayyar, amerikalik geolog olim Rafael Pampelli va frantsiyalik sayohatchi Jozef Martenlarning yo’lda qayd etgan yozuvlari va ilmiy asarlaridan biz Buyuk Ipak yo’li bo’ylab yotgan mamlakatlardayashagan xalqlarning tarixini, ularning urf -odatlari va an’analarini bilib oldik. Sharq va G’arbni o’zaro bog’lagan bu beqiyos buyuk yo’lni bunyod etgan xalqlarning tirik bir xotirasi qadimiy O’zbekiston shaharlari Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkent shaharlari bo’lib, ularning me’morchilik yodgorliklari Buyuk Ipak yo’lining ko’p asrlik tarixini o’zida mujassam etadi.
Jonajon ona- vatanimiz – O’zbekistonda istiqlolning hayotbaxsh shabbodasi esmoqda. Istiqlol tufayli milliy qadriyatlarimiz tiklanib, urf odatlarimiz hayotga tadbiq etilmoqda.Ollohga beadad shukurlar bo’lsinki, yashab o’tgan ulug’ allomalarimizning hayotlari, ularning asarlari chuqur o’rganilmoqda. Shunday mo’tabar olimlarimizdan mashhurlari Shayhul -islom Burhonuddin Marg’inoniydirlar. Moziydan so’ zlamoq odatimizdir, Tarixni o’ rganmoq xayrli bo’ lur. Insoniy fazilat - azaliy udum, Avlodni avlodga bog’ lagay muqum. Mashvarat yeg’ildi, savobi mo’ldur, Ustozlar ruhini etajakmiz shod. Hazrat Burhonuddun Marg’inoniydur, Sohibi Hidoya dilaga bo’lsin yor.
Islom dunyosiga mashhur va ma’lum mutafakkir olim, ulug’ olim Shahul ul-Islom Burhoniddin Marg’iloniyning asl ismi Ali Abul Hasan ibn Abdujalil al-Marg’iloniy al-Farg’oniy hazratlaridurlar. Ma’lumoylarga ko’ra BuBurhoniddin Marg’iloniy XII asrning 551 hijriy sanasida 12 rajab oyida ya’ni 1133 yilda Roshidan qishlog’ida tavallud topgan. Biz ushbu maqolani yozishga kirishishdan oldin tariximizni chuqur o’rganish, olimlar, din arboblari bilan suhbatlar o’tkazishga sayi- harakatlar qildik.
Bu borada bizga Toshkent huquqshunoslik oligohi olimlari yosh, kelajagi porloq tadqiqotchilari har tomonlama ko’maklarini ayamaydilar. Zero, bu oligohda ulug’ bobo kalomimiz asrlari chuqur o’rganilib, 12 ta mavzuda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yosh olim Abrorjon Berdiyevning ma’lumot nomasida shunday mazmun bor; Shayh Al- Lahnaviy o’zining mashhur asarlaridan birida quydagi fikrlarni bayon etgan; Al-Marg’inoniy mashhur Fiqh, muhandis mufassir ilmu fanning turli sohalari bo’yicha yirik olim va shu bilan birga shoir, adib hamda mukarram axloq sohibi edi. Oila a’zolari ham ilmu fan bilan shug’ullanib mashhur bo’lganlar. Ul mukarram zodning farzandlar Jaloliddin va Abdujalil o’z padari buzrukvorlat ishlarini davom ettirganlar. Nabiralaridan Islomiddin Ibn Abdumalik ilmidagi zo’r salohiyati bilan Sohibqiron Amir Temur iltifotiga sazovor bo’lgan. Mirzo Ulug’bekka sadoqat bilan hizmat qilib, Shayhul Islom nomiga musharraf bo’lgan. Yana bir mambada aytilishicha, mashhur tarixchi Alavuddun ota Malik Juvayniy o’zining “Taixi -jahon quyoshi” ( Jahongir Chingizxon tarixi) asarida marg’ilonlik vazir Bahouddin Marg’inoniy Farg’ona Shayhul Islomning o’g’li bo’lib, ona tomonidan Qoraxoniylarga borib taqaladi. Bahouddin Marg ’inoniy avlodlari Farg’onadan yuksak e’tiborli kishilardan bo’lganlar. Bahouddin mashhur islom fiqhralaridan bir “ Fidoya Fil – Furu” (shariat sohalariga qo’llanma) asari muallifi Shayh Xo’ja Burhoniddin Marg’inoniy avlodi bo’lsa ajab emas. Chunki Xo’ja B urhoniddin Marg’inoniy avlodlariga har bir hukumdor saroyida juda katta hurmat va e’tibor bilan qaralgan edi. Shuning uchun ham ular bilan qarindosh va hamkor bo’lishni saltanat sohiblari o’zlari uchun sharaf deb bilaganlar. Ysun Munke ham shularni nazard a tutib. Bahouddin Marg’inoniy vazirlik mansabiga tayinlangan bo’lishi ehtimoldan holi emas.