O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.4. Davlat xususiyatini baholashning empirik usullari
Davlatning xilini aniqlash (shartnomaviy yoki ekspluatatorlik) davlat
byudjetining tarkibini tahlil qilish imkonini beradi. Firmaning balansi kabi davlat
byudjeti ham institutsional tahlil uchun zarur bo`lgan yetarli miqdordagi axborotni
beradi. Talab etiladigan ma’lumotlar qabul qilingan va real ijro etilgan davlat
byudjeti daromadlar va xarajatlar qismlarining qator moddalarida mujassamlangan.
Bundan tashqari, agar byudjet taqchilligi mavjud bo`lsa, uni qoplash usullari
davlatning muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Quyida davlat byudjetining
taxminiy tarkibini keltiramiz:
DAROMADLAR
XARAJATLAR
Soliq daromadlari,
shu jumladan:
foyda solig`i
darmoad solig`i
qo`shilgan qiymat solig`i
maxsus soliqlar
aksizlar
eksport-import bojlari
resurs to`lovlari
letsenziyalar
Soliqdan tashqari daromadlar,
shu jumladan:
tashqi iqtisodiy faoliyatdan
daromadlar
davlat mulkida bo`lgan aktivlar
davlat zahiralarini amalga oshirish
Byudjet kreditlarini qaytarish
Maqsadli byudjet fondlari
Iqtisodiyotga byudjet kreditlari
Tashqi iqtisodiy faoliyat
Ijtimoiy-madaniy tadbirlar
Fan
Mudofaa
Huquqni muhofaza qilish faoliyati
Adliya
Davlat boshqaruvi
Davlat zahiralarini to`ldirish
Favqulodda holatlar bo`yicha
xarajatlar
Xizmat ko`rsatish hamda tashqi va
ichki qarzni to`lash
Mahalliy byudjetlarni moliyalash
Jami
Jami
Taqchillik
Davlatni u yoki bu xilga kiritishning birinchi mezoni – bu daromadlar turli
moddalarining nisbati. Soliqdan tashqari tushumlarning ulushi qanchalik yuqori
bo`lsa, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi shunchalik faol bo`ladi – bunday
holatda uning roli shartnomalar bajarilishining oddiy kafili doirasidan tashqariga
chiqadi. Byudjet soliqdan tashqari daromadlari ulushining dinamikasi barqaror
tendensiyaning mavjudligi haqida gapirish imkonini bermaydi. Buning ustiga turli
xildagi soliq tushumlari nisbatining tahlili ularning musodara xususiyati haqida
(renta to`lovlari va maxsus soliqlar ustinlik qilishida), yoki soliq tizimining ishlab
chiqarish faoliyatini rag`batlantirish maqsadlariga bo`ysunishi («bozor» soliqlari:
foyda solig`i, QQS, aksizlar, daromad solig`i, mol-mulk solig`i ustunlik qilgan
holatda) haqida fikr yuritishga imkon beradi. Ta’kidlash lozimki, byudjetda
«bozor» soliqlarining ulushi barqaror qisqarish tendensiyasiga ega. Shuningdek,

---

121
soliqlarning yig`ilishi, ya’ni amaldagi soliq tushumlari va soliq solish bazasining
real miqdorlaridan kelib chiqib hisoblab yozilgan soliqlar o`rtasidagi nisbat
to`g`risidagi ma’lumotlar ham muhim axborotni o`zida mujassamlantiradi.
Soliqlarning yig`ilishi qanchalik yuqori bo`lsa, davlat shartnomaviy modelga
shunchalik yaqin bo`ladi.
Ikkinch mezon – davlat xarajatlarining tarkibi va birinchi navbatda real
moliyalangan hamda davlat byudjeti to`g`risidagi qonunda qayd etilgan xarajatlar
nisbati. Ekspluatatorlik davlatida uning majbur qilish salohiyatini saqlab qolish va
kuchaytirish bilan bog`liq xarajatlar («kuch ishlatuvchi» vazirliklarni saqlab turish
xarajatlari) hamda bevosita davlat apparatini saqlab turish uchun yo`naltirilgan
xarajatlarni moliyalashning ustuvorligi o`rin tutadi. Mudofaa, huquqni muhofaza
qilish faoliyati va davlat apparati xarajatlarni katta tayyorgarlik bilan amalga
oshiradi.
Xarajatlar moddalari
Huquqni muhofaza qilish faoliyati (adliyasiz)
Ijtimoiy-madaniy tadbirlar
Davlat boshqaruvi
Xalqaro faoliyat (shu jumladan davlatning tashqi qarziga xizmat
ko`rsatish)
Mudofaa
Uchinchi mezon – byudjet taqchilligini moliyalash usullari. Byudjet
taqchilligini qoplashning uchta asosiy usuli – markaziy bankning hukumatga
kreditlari, tashqi va ichki qazlardan ekspluatatorlik davlati birinchisini afzal
ko`radi. Bundan tashqari, markaziy bankning kreditlaridan foydalanish davlatga
musodara xususiyatiga ega bo`lgan «inflyatsiya solig`i» (senoraja) orqali daromad
olish imkonini beradi. Aksincha, shartnomaviy davlat byudjet taqchilligini
moliyalashning eng kam inflyatsiya usuli – tashqi bozordagi qarzlarni afzal
ko`radi. Ichki bozordagi qarzlar uzoq muddatli davrda inflyatsiya xavfini
tug`diradi va jamiyat umumiy farovonligining o`sishiga to`sqinlik qiladi, chunki
moliyaviy resurslar real sektordan davlat qarz majburiyatlari bozoriga oqib ketadi.
Byudjet taqchilligini moliyalash usuli
MB kreditlari, Tashqi kreditlar,qimmatli qog`ozlar (DqMO)
Xazina maajburiyatlari