O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

Katta,kichik- leksemasi leksik antonimlikni yuzaga keltirib, yosh jihatdan o’zaro zidlikni ko’rsatmoqda. Bunda katta – “yosh jihatdan ulug’, yoshi ortiq” (O’TIL.I.372-bet) kichik-“yosh jihatdan yosh” (O’TIL.I.389-bet) ma’nolarini ko’rsatadi.
Ne-ne erlar o’tdi, hokimi davron, Biri dono edi, birovi-mergan.
Botirlar bor edi ko’ksini kergan, Birov oz yashadi, birovi uzoq.
(“Qutadg‘u bilig” 134-bet)


Oz- “son yoki miqdor jihatdan uncha ko’p bo’lmagan, kam” (O’TIL.I 525-bet),
uzoq-“biror kimsa yoki narsadan katta masofa bilan ajralib turadigan, undan ko’p
naridagi; yiroq, olis; davomli;” (O’TIL.II 267-bet)ma’nolarini bildiradi. Ko’rinib turganidek mazkur so’zlar nutqdan tashqari holatlarda zidlikni hosil qilmaydi. Ammo adib bu so’zlarni ularning “kamlik va davomlilik” semalari bilan o’zaro antonimlikka kirishtirgan. Bu esa ma’nodagi jozibani ta’minlovchi vosita sifatida xizmat qilmoqda.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, lirik asar insonga zavq beradi, ruhiyatini tetiklashtiradi, kitobxonda unga nisbatan qiziqish uyg‘otadi. “Qutadg‘u bilig”ning tarixiy asar ekanligi esa bu qiziqishni yanada kuchaytiradi. Adib qo‘llagan zid ma’noli so‘zlar bo‘lsa tarixiy asarning til xususiyati naqadar boyligi va adib mahoratini namoyon qilib, dunyoqarashimiz yanada kengroq shakllanishida juda katta ahamiyat kasb etadi.

III BOB. “Qutadg’u bilig” asarida ko’p ma’noli so’zlar va ularning semantik xususiyatlari.

1. 
   Metafora yo’li bilan ma’no ko’chishi
   

Tilshunoslikda ko’p ma’noli so’zlar masalasida, xususan, leksikologiya va semasiologiya fanlariga alohida etibor qaratilgan. So’zlarda ko’chma ma’noning paydo bo’lishi, ya’ni polisemiya holatining yuzaga kelishi va ularni qo’llash jarayonida omonimlarning ajralib chiqishiga ko’p ma’noli so’zlarni o’rganishdagi asosiy muammolar sifatida yondashilmoqda. Ayri tadqiqotchilarning fikriga qaraganda leksik tizimdagi otlarni quyidagicha tasniflash mumkin:

• 
  Tuzilishiga ko’ra: sodda, murakkab;
  
• 
  Shakl va ma’no munosabatiga ko’ra:ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli; Qo’llanilishiga ko’ra : faol va nofaol
  
• 
  Vazifaviy-uslubiy xususiyatiga ko’ra: kitobiy, rasmiy, so’zlashuv;
  
• 
  Lug’at tarkibidagi qatlamiga ko’ra:o’z va o’zlashgan, chegaralangan va chegaralanmagan qatlamlar;
  
• 
  Emotsional-ekspressiv bo’yoqdor jihatiga ko’ra:emotsional –ekspressiv bo’yoqdor, emotsional –ekspressiv bo’yoqsiz so’zlar;
  
• 
  So’zlarning ifodalaydigan umumiy kategorial ma’nosiga ko’ra.²⁸
  

Bundan ko’rinib turibdiki, leksemalar har tomonlama o’rganiladi. Sulardan dastlab, ko’o ma’noli so’zlar haqida so’z yuritsak.
Leksik polisemiya (yunoncha:poli-“ko’p”, semia-“belgi”)leksemalarning bir necha ma’noga ega bo’lishi. ²⁹

Hozirgi o’zbek adabiy tilidagi leksemalarning deyarli yarmi bir ma’noli, yangi yaratilgan leksema . Boshlang’ich ishlatilish davrida bir ma’noli bo’ladi, biror voqelikning nomi sifatida yuzaga kelib, keyinchalik unda mazmun jihatdan turli-tuman o’zgarishlar yuz beradi, shunday o’zgarishlarning ma’lum bir qismi natijasida bir ma’noli leksemaga aylanadi. Biz xuddi shu holatlarni XI asr
²⁸Aliqulov Abduhakim. Leksemalar tasnifiga doir.”Til va adabiyot ta’limi” jurnali.2005. 2- son.46-47-betlar.
²⁹Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent:”To’lqin”.2005.155-bet.
na’munasi bo’lgan Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari misolida ham ko’rib chiqamiz.
Leksemaning ma’nolari asli konteksda shakllanadi va namoyon b’ladi: konteks qanchalik rang-barang bo’lsa u leksemalarning ma’nolari shunchalik ko’p bo’ladi. Bunda shu leksema bilan bog’lanib keladigan leksemalarning miqdori emas, balki turli-tuman semantic yo’nalishdagi leksemalar bo’lishi mumkin.
Leksik ko’p ma’nolilik-ko’p qirrali, murakkab hodisa. Buning ustiga deyarli har bir leksemaning leksik ma’no taraqqiyoti alohida-alohida yondashishni , izohlashni talab qiladi. Shu sababli leksemalarning leksik ma’nolarini aniqlash vatartiblash juda qiyin. Adabiyotlarda leksemalarning ko’p ma’noliligi haqida berilgan fikrlar o’ta mavhum bo’lib, leksik ma’no taraqqiyoti haqida umumiy tasavvur hosil etishga xizmat qiladi.³⁰
Jamiyat taraqqiy etishi bilan nutqiy hosila ma’no vaqtincha ifodalagan tushunchasi bilan doimiy aloqadorlik kasb etib, bora-bora barqarorlashib boradi va hosila nutqiy ma’no lisoniylashadi. Natijada bir sememali leksema, birdan ortiq sememali leksemalarga aylanib boradi.
Leksema ko’p ma’noli bo’lsa,har bir sememada boshqa-boshqa tushuncha aks etgan,sememalarda farqli semalar mavjud har bir semaning nutqiy voqelanishidagi qurshovi o’ziga xos, har bir sememasi asosida bog’lanuvchi birliklar paradikmasi turlicha bo’ladi.
Har qanday leksema,xoh u bir sememali,xoh ko’p ma’noli sememali bo’lsin, nutqda bir ma’noli bo’ladi.So’z esa hamisha bir manoli.³¹
Polesemantik so’zlarning ma’nosi faqat matnda bilinadi.

Polesemiya ikki asosiy yo’l bilan hosil bo’ladi: 1.So’zning yangi ma’no kasb etishi natijasida;

³⁰Sayfullayeva R va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: 2009.91-92-betlar.
³¹Sayfullayeva R va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: 2009.91-92-betlar.

2. 
   Ko’p ma’noli so’zdan yoki ko’p ma’noli qo’shimcha vositasida yasalgan so’zlardan.
   

Bulardan birinchisi asosiy yo’l bo’lib hisoblanadi. Polesemantik so’zlar qancha ma’noga ega bo’lmasin, bu so’zlar ma’nosi o’zaro bog’langan bo’ladi. Xuddi shu xususiyat ularni omonimlardan farqlaydi. Polesemantik so’zlar o’rtasidagi aloqadorlik uzilsa, omonimlar
vujudga keladi.Tabiat va jamiyatdagi o’zgarishlar, paydo bo’layotgan yangi narsalar o’z atamasi bo’lishini talab etadi. Buning uchun tilda yangi narsalarning nomi sifatida yangi so’zlar paydo bo’ladi yoki tildagi bor bo’lgan so’z yangi hodisaning atamasiga aylanadi.³²
Ko’p ma’noli so’zlar ba’zi manolardagina fonovariantiga ega bo’lishi mumkin. Ayrim ko’p ma’noli so’zlar o’zining fonovariantlari bilan o’z (asl) ma’nosidagi teng qo’llanishi mumkin.³³
Leksik ma’no odatda bir narsa-buyum, harakatning nomini boshqa bir narsa - buyum ,belgi, harakatga ko’chirish yo’li bilan rivojlanadi. Bunday ko’chirishning tabiatini, mavqeini har bir tilning o’zidagi semantik qonuniyatlar belgilaydi.
Ma’no ko’chirish yo’llari: Metafora
Metonimiya Sinegdoxa Vazifadoshlik Kinoya





³²E.Qilichev.Hozirgi o’zbek adabiy tili Buxoro.2009-yil.67-68-betlar.
³³Jonuzoqov SH. Ko’p ma’noli so’zlar va ularning fonovariantlari. “Til va adabiyot ta’limi” jurnali.2007.3- son.44-bet.
Leksik ma’no odatda bir predmet, belgi harakatning nomini boshqa bir predmet, belgi, harakatga ko’chirish yo’li bilan aniqlanadi. Bunday ko’chirishning tabiatini, mavqeini har bir tilning o’zida semantic qonuniyatlar belgilaydi.
Biror predmet, belgi, harakatning nomi boshqasiga o’zaro tashqi(shakli, rangi kabi jihatlari bilan ) o’xshashligi asosida ko’chirilsa metafora (yunoncha metaphora-“ko’chirish” )yo’li bilan ko’chirish deyiladi.
Metafora yo’li bilan ko’chirishning asosiy ko’rinishlari

1. 
   Bir predmetning nomi boshqa bir predemetga shakliy o’xshashlik asosida ko’chiriladi;
   
2. 
   Bir predmetga (bazan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir predmetdagi belgiga ko’chiriladi.
   
3. 
   Bir predmetga xos harakatning nomi boshqa bir predmetning harakatiga ko’chiriladi.
   

Kular yuz, isig’ so’z, ula nang tavar, Bo’sh, azad kishilar bu ichka evar. San altun,kumush birla alma qulug’.
Bu uch nang yulug’ qil, qamug’ qil tavar.

***
Ochiq yuz, shirin so’z bo’lib, ber tavar, Bu uch narsa uzra senga xalq og’ar.

Sen oltin, kumushka sotib olma qul, O’sha uchta narsa tavar –mol yig’ar.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )