O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

Ag’ir yuk kishika qilinch arquqi, Qilinch arquq ersa, bo’lun it o’qi. Yag’I qilmag’usin qilinchi qilur, Yag’I bu, yag’idin na bar adruqi.
***

Fe’li badlik erga og’ir yuk erur, Fe’li bad kishilar tuban it turur.

Yovi qilmas ishni fe’li qilg’usi,

Bu yovdir va yovdan nechuk farq qilur.

(www.ziyouz.com kutubxonasi )

Yetib keldi uyga, u cho‘kdi og‘ir,

Uzoq o‘yga cho‘mdi- yumushi og‘ir.(Qutadg’u bilig 84-bet.) Farzandsiz desalar, bu og’ir gap.( Qutadg’u bilig73-bet)

³⁴Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent:”To’lqin”.2005.155-bet.
Ag’ir yuk birikmasida birikmani tashkil qiluvchi har ikkala so’z ham ko’chma ma’noda qo’llangan.
Og’ir so’zi bosh ma’noda “vazni katta bo’lgan,vaznli, vazmin” (O”TIL III 187- bet) ma’nosini bildiradi. Mazkur birikma(ag’ir yuk)da og’ir so’zi o’zining asl ma’nosidan chekinib, “mushkul, qiyin, mashaqqatli”–ko’chma ma’nosida kelgan. Yuk leksemasi ham xuddi shunday. Mazkur so’z asli“bir yerdan ikkinchi yerga ko’tarib, tashib borilishi lozim bo’lgan og’irlik ” (O”TIL V 79-bet) semasidan uzoqlasib, “kishini urintirib qo’yadigan, tashvishga soladigan ortiqcha narsa, tashvish” semasini anglatib kelgan. Ikkala so’zda ham ma’noning ko’chishi bu kuchli ma’no va ifodaning nozikligini ta’minlamoqda.
Og’ir gap,og’ir yumushbirikuvlarida ham yuqoridagi kabi hodisalar kuzatilib, ko’chma “qattiq tegadigan, ko’ngilsiz, malolli” ma’nosini anglatib xafa qiladigan gapma’nosida,“ko’p kuch yoki bilim talab qiladigan, qiyin, murakkab, mashaqqatli” semalari bilanqiyin, murakkab yumushma’nosida kelgan. Mazkur metaforik ko’chish asosida esa leksemada badiiylik ta’minlanib,ifoda semasi salbiylikni bildirgan.
Bundan tashqari shirin leksemasi bilan bo’gliq metaforik ma’no ko’chish ikkala tabdilda ham samarali qo’llangan:
Qarindan chiqarding, qarinqa kirur,